و آله 48

امام على عليه السّلام پس از رحلت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله 53

بيعت مردم با امير مؤمنان عليه السّلام 61

دشواريهاى امام 66

اصلاح، سياست اصولى امام 75

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:6

امام در برابر پيمان شكنان [جنگ جمل] 81

جنگ با ستمگران در صفين 91

جنگ با خوارج 104

آخرين تلاشها 108

شهادت امير مؤمنان عليه السّلام 110

ويژگيهاى امير مؤمنان عليه السّلام 112

امام مجتبى عليه السّلام شخصيت امام حسن عليه السّلام 119

امام مجتبى عليه السّلام و مسأله امامت 125

خصلتهاى مذهبى و سياسى مردم كوفه 132

نخستين اقدامات امام و معاويه 138

معاويه و درخواست صلح 147

دلايل پذيرش صلح 148

امام حسين عليه السّلام و صلح 156

متن صلحنامه 158

درباره امام مجتبى عليه السّلام 165

شهادت امام حسن عليه السّلام 167

امام حسين عليه السّلام امام حسين عليه السّلام پيش از كربلا 173

مخالفت امام حسين عليه السّلام با خلافت يزيد 181

اعزام مسلم به كوفه 183

حركت امام به سمت عراق 188

مردم كوفه و رخداد كربلا 191

فشار ابن زياد بر مردم كوفه 193

ارزيابى سفر به عراق 199

امام در برابر سپاه عراق 208

آگاهى از شهادت در كربلا 217

انحرافات دينى و كربلا 221

آثار سياسى رخداد كربلا در شيعه 225

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:7

حكمت شهادت امام حسين عليه السّلام 227

عاطفه و برداشت سياسى 231

دو تجربه صلح و انقلاب 232

تجربه سياست يا فرهنگ 234

مفهوم امام 235

تأثير غاليان 236

حكمت شهادت و امر سياست 239

نگاه صوفيانه 241

هدف و آگاهى پيشين 242

بسوى برداشت سياسى 249

هدف سياسى: شهادت 250

سخن آخر 252

امام سجاد عليه السّلام امام سجاد عليه السّلام 255

امام سجّاد عليه السّلام و شيعيان 264

برخوردهاى امام با امويان 270

بهره گيرى امام سجّاد عليه السّلام از دعا 273

امام سجّاد عليه السّلام و بردگان

280

امام باقر عليه السّلام امام باقر عليه السّلام 285

موقعيت علمى امام باقر عليه السّلام 288

امام درگير اختلافات فقهى بين فرق اسلامى 292

مبارزه با يهود و اسرائيليات 300

ميراث فرهنگى امام باقر عليه السّلام 302

وضع و موقعيت شيعه از ديدگاه امام 308

امام و مسائل سياسى 315

امام صادق عليه السّلام شخصيت اخلاقى و فقهى امام صادق عليه السّلام 327

شيعيان امام صادق عليه السّلام 333

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:8

امام صادق عليه السّلام و غلوّ 337

فقه شيعه مبتنى بر روايات اهل بيت عليهم السّلام 345

قرآن حاكم بر حديث 355

كتاب حديث در عصر امام صادق عليه السّلام 357

امام صادق عليه السّلام و مبانى فقهى اهل سنت 358

فشار سياسى بر شيعيان 359

امام صادق عليه السّلام و رخدادهاى مهم سياسى 361

الف: قيام زيد 361

ب: امام صادق عليه السّلام و دعوت ابو سلمه 365

ج: برخورد با منصور 367

د: برخورد امام با نفس زكيّه 371

امام كاظم عليه السّلام امامت پس از امام صادق عليه السّلام 379

برخوردهاى سياسى امام كاظم عليه السّلام 384

امام كاظم عليه السّلام و هارون الرشيد 390

بخش نخست 391

بخش دوم 393

بخش سوم 397

شهادت امام كاظم عليه السّلام 404

نمونه هاى ديگر از مبارزه امام با خلافت 406

امام كاظم عليه السّلام و مباحث كلامى و فكرى 409

مواضع كلامى امام كاظم عليه السّلام در برابر اهل حديث 411

امام رضا عليه السّلام مسأله ولايتعهدى 430

هدف مأمون از طرح مسأله ولايتعهدى 431

عكس العمل امام عليه السّلام 436

امام رضا عليه السّلام و مأمون 441

شهادت امام عليه السّلام 445

امام عليه السّلام و تبليغات ضدّ علوى 446

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:9

امام رضا عليه السّلام و مسائل كلامى 450

امام رضا عليه السّلام و ايران 459

امام جواد عليه السّلام حيات

تاريخى امام جواد عليه السّلام 476

مناظرات علمى امام جواد عليه السّلام 482

مناظره درباره فضائل خلفا 486

ميراث علمى امام جواد عليه السّلام 488

برخورد با فرقه هاى منحرف 490

اصحاب امام جواد عليه السّلام 491

ارتباط شيعيان ايران با امام جواد عليه السّلام 492

امام هادى عليه السّلام سياست متوكل در برابر امام هادى عليه السّلام 502

احضار امام هادى عليه السّلام به سامرا 503

اقامت امام در سامرّاء 506

برخوردهاى متوكل با امام عليه السّلام 507

وكلاى امام هادى عليه السّلام و اختيارات آنان 512

اصالت قرآن در مكتب امام هادى عليه السّلام 516

امام هادى عليه السّلام و علم كلام 517

امام هادى عليه السّلام و فرهنگ دعا و زيارت 521

1- ايجاد پيوند ميان مردم و اهل بيت عليهم السّلام 522

2- تأكيد بر مقام والا و رهبرى اهل بيت عليهم السّلام 522

3- تأكيد بر مكتب اهل بيت عليهم السّلام 523

4- مبارزه با ظلم و ستم 524

امام هادى و شيعيان غالى 524

امام هادى عليه السّلام و خلق قرآن 528

امام هادى عليه السّلام و شيعيان او در ايران 530

امام عسكرى عليه السّلام امامت آن حضرت 537

امام عسكرى عليه السّلام در سامرا 537

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:10

موقعيت امام عليه السّلام در سامرا 540

دورانهاى بازداشت امام 542

امام و رابطه او با شيعيان 546

اصحاب امام و حفظ ميراث فرهنگى شيعه 554

امام عسكرى عليه السّلام و يعقوب بن اسحاق كندى 556

كتب منسوب به امام عسكرى عليه السّلام 558

رحلت امام عسكرى عليه السّلام 560

امام مهدى عليه السّلام ولادت امام زمان عليه السّلام 565

مادر حضرت مهدى عليه السّلام 567

نكاتى درباره تولد امام زمان عليه السّلام 567

آگاهى برخى از شيعيان از تولّد امام زمان عليه السّلام 570

اختلاف پس از رحلت امام عسكرى عليه

السّلام 571

زمينه سازى غيبت توسط پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و امامان شيعه عليهم السّلام 575

مسائل كلامى و جانشينى حضرت مهدى عليه السّلام 577

حضرت مهدى عليه السّلام و نوّاب خاصه 579

1- عثمان بن سعيد عمرى سمّان 580

2- ابو جعفر محمد بن عثمان بن سعيد عمرى 581

3- ابو القاسم حسين بن روح 582

4- ابو الحسن على بن محمد سمرى 583

مرورى بر اقدامات نواب در ارتباط با شيعيان 584

الف: مبارزه با غلات 585

ب: رفع شك و ترديدهاى موجود درباره حضرت مهدى عليه السّلام 587

ج: سازماندهى وكلا 588

د: مخفى نگاه داشتن امام زمان عليه السّلام 589

عدم جواز افشاى نام آن حضرت در غيبت كبرا 590

جريان رو به رشد تشيع در دوران غيبت صغرا 592

سيرت امام مهدى عليه السّلام 596

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:11

مقبول درگاه احديت قرار گرفته و دوستداران شناخت زندگى امامان را در شناخت بهتر آن دوران كمك كند.

اربعين حسينى 1418 پنجم تير ماه 1376

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:13

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ و الحمد لله رب العالمين و الصلاة و السلام على محمد و آله الطاهرين

ميان اهل سنت، طبرى دست به ابتكار جالبى زد و بخش معظم رساله هاى

______________________________

(1). شيعيان عراقى، شيعيانى هستند با اين ويژگيها: امام على عليه السّلام را بر عثمان ترجيح مى دهند. اهل بيت را تقديس مى كنند. در امامت به نص اعتقادى ندارند. فضائل اهل بيت را روايت مى كنند. شيخين را قبول دارند. امامى يا زيدى مذهب نيستند. نمونه شاخص، به جز آنها كه در متن از ايشان ياد شده، مسعودى مورخ و ابو الفرج اصفهانى است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:14

تراثى كوچك و بزرگ تاريخى را در موسوعه عظيم خود فراهم آورد. چنين اقدامى در شيعه صورت نگرفت و همزمان با از بين رفتن رساله هاى تك نگارانه در تمدن اسلامى، بخش مهمى از تراث تاريخى شيعه از ميان رفت. تنها نمونه هاى اندكى نظير وقعة صفين نصر بن مزاحم از اوائل قرن سوم و كتاب الغارات ثقفى از همان قرن به دست ما رسيده است. همين ها نشانگر اهميت فراوان اين قبيل آثار در ثبت تحولات تاريخى است.

بايد گفت پس از گذار از عصر اول، نگرش تاريخى شيعه، محدود به بحث مختصر در سيره و نيز زندگى امامان و مسائلى شد كه در اطراف مسأله امامت مطرح بود. اين وضعيت تا زمانى كه مجددا دولتى شيعه برپا شد و تاريخ نگارى آن حكومت شيعه باب شد، ادامه داشت.

حضرت كاملا مطرح است اما به عصمت آن هم در همه ابعادش توجه نمى شود. نمونه آن تأليف كتابى با عنوان زلّة الانبياء توسط ابو الفضل مشّاط بود «1» كه در برابر كتاب تنزيه الانبياء سيد مرتضى نوشته شده است. «2» برابرى اين دو انديشه را مؤلف شيعه كتاب معتقد الاماميه در قرن هفتم هجرى گزارش كرده است. «3» حتى در قرن سوم عالم سنى ديگرى كتابى با نام معاصى الانبياء نوشت كه البته مورد انكار متكلم سمرقندى مشهور يعنى ابو منصور ماتريدى قرار گرفت. «4»

تا آنجا به سيره نبوى مربوط مى شود، بايد گفت تعليم مغازى در دستور كار امامان بوده است. مهمترين شاهد سخن امام سجاد عليه السّلام است كه فرمود: كنّا نعلم مغازى رسول الله كما نعلم السورة من القرآن «5» در ميان اخبار امام باقر و امام صادق عليهما السلام نيز اخبار سيره فراوان بوده و بسيارى از آنها در مآخذ مكتوب آمده است. به عنوان نمونه ابن اسحاق اخبارى چندى از امام باقر عليه السّلام در سيره خود نقل كرده است. برخى از اين نمونه ها در طبقات ابن سعد نيز ديده مى شود. در ميان آثار شيعى، قريب يك چهارم تفسير على بن ابراهيم قمى در اخبار مربوط به سيره و تاريخ انبياست. در اين كتاب كه سر جمع تدوين نهايى آن از چند اثر انجام شده، از آثار مكتوبى استفاده

______________________________

(1). كتاب نقض، ص 244

(2). كتاب نقض، ص 11

(3). معتقد الامامية، ص 47 (چاپ دانش پژوه، تهران، 1339)

(4). نك: ادبيات فارسى استورى، ص 725

(5). الجامع الاخلاق الراوى، ج 2، ص 288؛ البداية و النهاية، ج 3، ص 242؛ سبل الهدى و الرشاد، ج 4،

ص 20

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:15

شده كه در قرن سوم و چهارم در دسترس بوده است. به عنوان مثال، در تفسير على بن ابراهيم قمى از كتاب المبعث و المغازى ابان بن عثمان استفاده شده است. تفسير قمى از جمله آثارى است كه بخش سيره آن تقريبا به طور انحصارى از اخبار امام باقر و امام صادق عليهما السّلام است. يكى دليل آن داخل شدن تفسير ابى الجارود در آن است كه تمامى اخبار آن از امام باقر عليه السّلام بوده و به تناسب شأن نزول آيات، مطالبى از سيره در آن آمده است. اخبار ابو الجارود از ساير قسمتها متمايز مى باشد. تمامى اخبار اين كتاب را علامه مجلسى در مجلدات تاريخ نبينا در بحار آورده است.

نمونه ديگر كتاب مبعث النبى و اخباره صلّى اللّه عليه و آله از عبد الله بن ميمون القداح است كه خود راوى اخبار امام باقر و امام صادق عليهما السّلام بوده است. «1» به هر روى اينها شواهدى است بر توجه امامان و شيعيان به اخبار سيره. اما تاريخ اسلام به طور عموم نيز مورد علاقه شيعيان بوده است. اصبغ بن نباته از كهن ترين مؤلفان شيعى است كه كتابى در مقتل امام حسين عليه السّلام داشته است. «2» احمد بن عبيد الله ثقفى نمونه ديگر است. عناوين برخى از كتابهاى وى عبارت است از كتاب المبيضّة فى اخبار مقاتل آل ابى طالب، كتاب فى تفضيل بنى هاشم و ذم بنى امية و اتباعهم. «3» برخى از آثار محمد بن زكريّا بن دينار، به روايت نجاشى، عبارتند از: الجمل الكبير، الجمل المختصر، صفين الكبير، مقتل الحسين، «4» كتاب

النهر [و إن]، مقتل امير المؤمنين، اخبار زيد، اخبار فاطمه. «5» نمونه ديگر ابراهيم بن محمد الثقفى است. وى نيز كه ابتدا زيدى مذهب بود و بعد امامى شد آثارى تاريخى دارد كه برخى از عناوين آن عبارت است از كتاب المبتدأ و المغازى و الردّة، اخبار عمر، اخبار عثمان، كتاب الدار، الغارات (كه اين اثر باقى مانده) اخبار زيد، اخبار محمد [نفس زكيه و برادرش] و ابراهيم. «6» آثار جابر بن يزيد جعفى نيز در زمينه همين تحولات است: كتاب الجمل، كتاب صفين، كتاب النهروان، كتاب مقتل امير المؤمنين، كتاب مقتل الحسين. «7»

برخى از آثار تاريخى على بن حسن بن على بن فضال عبارتند از كتاب الدلائل، كتاب الانبياء، كتاب البشارات، و كتاب الكوفة. «8»

______________________________

(1). رجال النجاشى، ص 213

(2). تنقيح المقال، ج 1، ص 150

(3). الفهرست ابن نديم، ص 166

(4). اين كتاب به روايت محمد بن سليمان كوفى در مجامع زيدى مذهب بوده است. نك: مقدمه مناقب الامام امير المؤمنين، ج 1، ص 12. در همين كتاب مناقب نيز در پنجاه مورد (نك: مجلد سوم همان كتاب، ج 3، ص 177) كوفى مطالبى در فضائل امير المؤمنين عليه الصلاة و السلام كه بسيارى از آنها تاريخى است از محمد بن زكريا بن دينار آورده است.

(5). رجال النجاشى، ص 347

(6). رجال النجاشى، ص 18 و نك: لسان الميزان، ج 1، صص 103- 102؛ معجم الادباء، ج 1، ص 233

(7). رجال النجاشى، ص 129

(8). رجال النجاشى، ص 258، ش 676

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:16

برخى از عناوين آثار تاريخى عبد العزيز جلودى ازدى كه در شمار عالمان شيعى معروف شهر بصره بوده عبارت است از:

كتاب الجمل، كتاب صفين، «1» كتاب الحكمين، كتاب الغارات، كتاب الخوارج، كتاب ذكر على عليه السّلام فى حروب النبى، كتاب مآل الشيعة بعد على عليه السّلام، أخبار التوابين و عين الوردة، أخبار المختار، أخبار على بن الحسين، أخبار أبى جعفر محمد بن على عليه السّلام، أخبار عمر بن عبد العزيز، أخبار من عشق من الشعراء، أخبار قريش و الأصنام، كتاب طبقات العرب و الشعراء، كتاب خطب النبى صلّى اللّه عليه و آله، كتاب خطب عثمان، كتاب رسائل عمر، كتاب رايات الأزد، كتاب مناظرات على بن موسى الرضا (ع). «2»

احمد بن إسماعيل بن عبد الله بجلى كه از مردمان قم بوده، آثارى در تاريخ داشته است.

از مهمترين آثار او كتاب العباسى است كه نجاشى درباره آن نوشته است: و هو كتاب عظيم نحو من عشرة آلاف ورقة من أخبار الخلفاء و الدولة العبّاسية. رأيت منه أخبار الأمين. اين كتاب در دست محمد بن حسن قمى بوده و چهار مورد از آن در تاريخ قم نقل كرده است. «3» على بن احمد جوّانى نيز كتابى در اخبار صاحب فخ و كتابى در اخبار يحيى بن عبد الله بن حسن نوشته است. «4» احمد بن محمد بن خالد برقى محدث برجسته قمى كتابى با عنوان كتاب المغازى در سيره داشته است.

همو آثار تاريخى ديگرى دارد كه عبارت است از: كتاب الشعر و الشعراء، كتاب البلدان و المساحة، كتاب التاريخ، كتاب الانساب، «5»

از برجسته ترين چهره هاى مورخ در عصر امامان، ابان بن عثمان احمر بجلى است. وى كتاب با ارزشى در اخبار انبياء و نيز سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله داشته كه متأسفانه بخشى از آن بر

جاى مانده است. شيخ طوسى درباره كتاب او نوشته است: و ما عرف من مصنفاته الّا كتابه الّذى يجمع المبتدأ و المبعث و المغازى و الوفاة و السقيفة و الردّة». آنگاه افزوده است: و هناك نسخة أخرى أنقص منها رواه القميّون. «6» اين كتاب در دسترس على بن ابراهيم قمى بوده و در تفسير مكرر از آن نقل كرده است. نجاشى نيز با كتاب آشنا بوده است. وى نوشته است: له كتاب حسن كبير يجمع المبتدأ و المغازى و الوفاة و الردة. «7» اين كتاب در دسترس عالمان فراوانى بوده اما مفصل ترين نقل را از آن شيخ طبرسى در كتاب اعلام الورى كرده است. ما بخشهاى بازيافته از اثر او را تحت عنوان

______________________________

(1). ابن طاووس در مهج الدعوات از كتاب صفين او دو دعايى كه امام على 7 پيش از جنگ صفين خوانده نقل كرده است. نك: كتابخانه ابن طاووس، ص 525.

(2). رجال النجاشى، ص 241، 244

(3). رجال النجاشى، ص 97، ش 242. نك: كتابشناسى آثار مربوط به قم، ص 19. موارد نقل شده در صفحات 145، 200، 236، 237 تاريخ قم آمده است.

(4). رجال النجاشى، ص 263

(5). رجال النجاشى، ص 76، ش 182

(6). الفهرست: 18، 19

(7). رجال النجاشي: 13

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:17

كتاب المبعث و المغازى به چاپ رسانده و در مقدمه به تفصيل درباره وى و كتابش سخن گفته ايم.

در اينجا شمارى از آثارى كه درباره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نوشته شده و بيشتر جنبه موضوعى دارد اشاره مى كنيم:

كتاب صفات النبى صلّى اللّه عليه و آله از وهب بن وهب (نجاشى، ص 430)

كتاب وفود العرب الى النبى صلّى اللّه

عليه و آله از منذر بن محمد بن منذر (برخى ديگر از آثار وى عبارتند از: كتاب الجمل، كتاب صفين، كتاب النهروان، كتاب الغارات) (نجاشى، ص 418).

مسألة فى ايمان آباء النبى صلّى اللّه عليه و آله از ابو يعلى محمد بن حسن بن حمزة جعفرى (نجاشى، ص 404)

كتاب مسألة فى معرفة النبى صلّى اللّه عليه و آله از شيخ مفيد (نجاشى، ص 402)

كتاب زهد النبى صلّى اللّه عليه و آله، كتاب اوصاف النبى صلّى اللّه عليه و آله، كتاب فى معرفة فضل النبى صلّى اللّه عليه و آله و أمير المؤمنين و الحسن و الحسين عليهم السلام از شيخ صدوق (نجاشى، ص 389، 391) و نيز كتابى با نام كتاب فى عبد المطلب و عبد الله و ابى طالب از همو (نجاشى، ص 390).

كتاب البيان عن خيرة الرحمن فى ايمان ابى طالب و آباء النبى صلّى اللّه عليه و آله از على بن بلال المهلبى الازدى (نجاشى، ص 265).

كتاب مبعث النبى صلّى اللّه عليه و آله و اخباره از عبد الله بن ميمون القداح (نجاشى، ص 213)

كتاب وفاة النبى صلّى اللّه عليه و آله از سلمة بن الخطاب براوستانى اذدورقانى (نجاشى، ص 187)

كتاب الرد على من زعم ان النبى صلّى اللّه عليه و آله كان على دين قومه قبل النبوة از جعفر بن احمد بن ايوب سمرقندى (نجاشى، ص 121)

كتاب الرد على من زعم النبى صلّى اللّه عليه و آله كان على دين قومه از حسين بن اشكيب خراسانى (نجاشى، ص 44).

كتاب اخبار النبى صلّى اللّه عليه و آله از ابو على احمد بن محمد بن عمار كوفى. وى كتابى نيز با عنوان كتاب ايمان

ابى طالب داشته است (نجاشى، ص 95)

كتاب ذكر النبى صلّى اللّه عليه و آله و الصخرة و الراهب و طرق ذلك از احمد بن محمد بن سعيد سبيعى همدانى (نجاشى، ص 94)

كتاب فضل النبى صلّى اللّه عليه و آله از احمد بن محمد بن عيسى اشعرى (نجاشى، ص 81)

كتاب سيرة النبى و الائمة عليهم السّلام فى المشركين از حسين بن على بن سفيان بزوفرى (نجاشى، ص 68)

كتاب الوفود على النبى صلّى اللّه عليه و آله از حسين بن محمد بن على الازدى (نجاشى، ص 65).

كتاب نسب النبى صلّى اللّه عليه و آله كتاب كتب النبى صلّى اللّه عليه و آله، كتاب اخبار الوفود على النبى صلّى اللّه عليه و آله. اين سه عنوان از عبد العزيز جلودى ازدى است. (نجاشى، ص 241- 244).

كتاب أسماء آلات رسول الله و أسماء سلاحه و كتاب وفاة النبى از على بن حسن بن على بن فضال.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:18

(رجال النجاشى، ص 258)

كتاب المغازى از احمد بن محمد بن خالد برقى (نجاشى، ص 76)

المنبئ عن زهد النبى صلّى اللّه عليه و آله از ابو محمد جعفر بن احمد بن على قمى ابن الرازى. ابن طاووس در چندين اثر خود از اين كتاب نقل كرده است. «1»

كتاب اسماء رسول الله صلّى اللّه عليه و آله، از حسن بن خرزاد (نجاشى، ص 44)

سيره نبوى بعدها نيز مورد توجه جامعه علمى شيعه بود. اما اين توجه تنها در زمينه آگاهى از آن، آن هم بيشتر در مسير مباحث كلامى مورد نظر شيعه بود. ابن ابى الحديد مى نويسد: در سال 608 نزد محمد بن معد علوى فقيه مذهب شيعه رفتم كه

منزلش در درب الدواب بغداد بود. شخصى نزد او مغازى واقدى مى خواند. رسيد به نقلى از واقدى كه با كلمه فلان و فلان اشاره به كسى كرده بود كه جنگ احد از صحنه مى گريختند. محمد بن معد به من گفت: مقصود أبو بكر و عمر است.

من انكار كردم و او گفت: در ميان صحابه كسى نيست كه چنان موقعيتى داشته باشد كه لازم باشد نامش را نياورده و كلمه فلان بجايش بگذارند. من باز نپذيرفتم اما احساس كردم كه از من سخت رنجيده است. «2»

كتابى با نام قصص الانبياء كه آن را از محمد بن خالد بن عبد الرحمن برقى دانسته مطلبى در فرج

______________________________

(1). كتابخانه ابن طاووس، ص 449، 450

(2). شرح نهج البلاغه، ج 15، صص 23- 24

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:19

المهموم نقل كرده است. «1» اما گويا كسى ديگر از اين كتاب خبر نداده است. از ميان آنچه به طور مستقل بر جاى مانده، مى توان به كتاب قصص الانبياء از قطب الدين راوندى اشاره كرد كه با تحقيق استاد غلامرضا عرفانيان توسط بنياد پژوهشهاى اسلامى چاپ شده است. اين اثر افزون بر تاريخ انبياء بخشى نيز شامل معجزات آن حضرت (باب نوزدهم از ص 280 به بعد) و بخشى شامل احوال رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است كه باب بيستم كتاب مى باشد و از اين حيث نيز بايد مورد توجه قرار گيرد. راوندى نيز مأخذى براى نوشته خود نياورده و غالبا اسنادى را مى آورد كه در بسيارى از موارد روشن نيست از چه كتابى بر گرفته است. احتمال مى رود كه بخش مهمى از باب بيستم آن از تفسير على بن ابراهيم قمى باشد.

پس از راوندى، كتاب النور المبين فى قصص الانبياء از سيد نعمت الله جزائرى (م 1112)، به طور ويژه به قصص انبياء پرداخته است.

كه در سمرقند مى زيسته و آثار وى از جمله همين اثر را ابن نديم ياد كرده است. «2» اين كتاب بر جاى نمانده است. كتاب الدلائل و المعجزات از ابو القاسم كوفى كه متهم به غلو است نيز در اين زمينه است. همو كتابى با عنوان كتاب تثبيت نبوة الانبياء نوشته است. «3» كتابى نيز با عنوان دلائل النبى صلّى اللّه عليه و آله توسط احمد بن يحيى بن حكيم اودى صوفى كوفى نوشته شده است. «4» اسماعيل بن على بن بن اسحاق بن ابى سهل بن نوبخت هم كتابى با عنوان كتاب الاحتجاج لنبوة النبى صلّى اللّه عليه و آله نگاشته است. «5» دو كتاب با عنوان كتاب الدلائل يكى از ابو العباس عبد الله بن جعفر حميرى و ديگرى از ابو عبد الله محمد بن ابراهيم بن جعفر نعمانى از مصادر ابن طاووس در برخى از آثارش بوده است. «6» ابو محمد عبد الباقى بن محمد بصرى از علماى شيعه در قرن ششم كتابى با نام دلائل داشته كما اين كه كتابى هم با عنوان الحجج و البراهين فى امامة امير المؤمنين و

______________________________

(1). كتابخانه ابن طاووس، ص 486

(2). الفهرست، ابن نديم، ص 245

(3). رجال النجاشى، ص 266

(4). رجال النجاشى، ص 81

(5). رجال النجاشى، ص 32

(6). كتابخانه ابن طاووس، ص 227، 228. اربلى نيز موارد فراوانى از دلائل حميرى نقل كرده است. نك:

على بن عيسى اربلى و كشف الغمه، ص 109

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:20

اولاده الاحد عشر ائمة الدين صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين داشته است. «1» كتاب ديگر دلائل الامامة محمد بن جرير طبرى معاصر شيخ طوسى است كه به

چاپ رسيده است. نمونه ديگر الخرائج و الجرائح از قطب الدين راوندى (م 573) است كه به تفصيل از معجزات پيغمبر و امامان عليهم السلام سخن گفته است. متأسفانه، راوندى منابع خود را ياد نكرده است. اين كتاب تخليص شده و تخليص آن نيز با عنوان كفاية المؤمنين ترجمه شده است. متن عربى در سه مجلد توسط مؤسسة الامام المهدى عليه السّلام به چاپ رسيده است.

نمونه كهن ديگر از اين دست، كتاب الثاقب فى المناقب از ابو جعفر محمد بن على معروف به ابن حمزه (متوفاى بعد از 552) است. اين اثر نيز اخبارى در معجزات انبيا، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله او همچنين معجزات حضرت فاطمه و ساير امامان عليهم السّلام آورده است. يكى از مصادر اين كتاب، كتاب مفاخر الرضا عليه السّلام از حاكم نيشابورى است.

در ميان اهل سنت كتابهاى چون دلائل النبوة از بيهقى و نيز ابو نعيم اصفهانى در همين موضوع تأليف شده است. كتاب تثبيت دلائل النبوة از قاضى عبد الجبار همدانى نيز همين شيوه را دنبال كرده جز آن كه بحث را به صورت كلامى عرضه كرده است.

چيزى كه تحت عنوان مطاعن از آن ياد مى شود. نكته قابل توجه در اين زمينه آن است كه برخى از اين آثار كلامى- تاريخى است و برخى تاريخى كلامى كه عمدتا در شكل حديث ارائه مى شود.

نمونه اى از اين كتابها كه بر جاى مانده، كتاب الاستغاثه فى بدع الثلاثة از ابو القاسم كوفى متهم به غلوّ است كه به چاپ هم رسيده است. كتاب ديگر كتاب سليم بن قيس است كه صرفنظر از شبهاتى كه در مورد برخى از اخبار آن وجود دارد نصى كهن در دفاع تاريخى از عقائد كلامى شيعه در قالب حديث، در باب امامت است. اثبات الوصية مسعودى را نيز كه بايد به طور قطع از كسى جز مسعودى صاحب مروج الذهب دانست، مى توان در رديف آثار حديثى- تاريخى-

______________________________

(1). الفهرست، منتخب الدين، ص 76

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:21

كلامى عنوان كرد. در شمار كهن ترين آثار در اين زمينه، كتاب المقنع فى الامامة از سدّآبادى- روستايى از روستاهاى شهر رى- است كه انتشارات اسلامى در قم آن را چاپ كرده و كوچك است. از مشهورترين اين آثار كتاب الشافى سيد مرتضى است كه به چاپ رسيده است. شيخ طوسى تحت عنوان تلخيص الشافى تحرير جديدى از آن بدست داده كه آن نيز به چاپ رسيده است. آثار متعدد شيخ مفيد نيز حاوى مطالب تاريخى فراوانى است كه به مناسبت حديث غدير و معناى ولايت و يا جز آن دارد. از كتاب الجمل شيخ مفيد بايد بيشتر به عنوان يك اثر تاريخى- كلامى ياد كرد نه بالعكس. اين اثر در ادامه آثار تاريخى محض شيعى است كه در قرن سوم معمول بوده و

در امتداد تك نگاريهاى تاريخى است كه شيعيان عراق براى ثبت مسائل تاريخى مورد نظر خود مى نگاشته اند. تاريخى بودن اين اثر قابل ترديد نيست اما اين كه شيخ مفيد تاريخ علمى را وسيله اى براى اثبات ديدگاههاى شيعه در برابر عثمانيه و معتزله قرار داده از ابداعات شيخ مفيد در تلفيق مكتب تاريخى با دانش كلام است. در برابر، كتاب كشف اليقين علامه حلى كتابى است غالبا كلامى كه برخى از آگاهيهاى تاريخى نيز در آن آمده است.

كتابهايى كه در سرگذشت شكل گيرى فرق شيعى نگاشته شده به نوعى حاوى بحثهاى كلامى- تاريخى است. دو اثر مهم كه شباهتى بيش از نود درصد بهم دارند، كتابهاى فرق الشيعة نوبختى و المقالات و الفرق سعد بن عبد الله اشعرى است. اين دو اثر حاوى اطلاعات ذى قيمتى از تاريخ شيعه اند. كتاب الاحتجاج طبرسى نيز در شمار كتابهايى است كه گرچه مناظرات را فراهم آورده، آگاهيهايى درباره زندگى امامان ايران در آن آمده است. كتاب الطرائف فى معرفة- المذاهب نيز مشتمل بر آگاهيهاى تاريخى و حديثى در نقد مذهب مخالف است.

امام رضا عليه السّلام اثر جاودانه عيون اخبار الرضا عليه السّلام از شيخ صدوق برجسته ترين اثر است. زندگى امام و شيعه در اين دوره كاملا در اين كتاب منعكس شده است. ديگر آثار صدوق نيز هر يك به نحوى مشتمل بر اخبار تاريخى است. كتاب علل الشرايع در اين ميان برجستگى خاص دارد. در امالى نيز اين قبيل اخبار را مى توان يافت. از آنجا كه صدوق در آستانه پيدايى

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:22

جريان تأليف كتابهاى پرحجم و همزمان از بين رفتن بخشى از تراث رساله اى شيعه بوده و از بسيارى از آنها در منابع خود بهره برده، بايد كتابهاى او را از اين زاويه مغتنم شمرد.

در زمينه تاريخ غيبت سه كتاب با ارزش بر جاى مانده كه هر كدام بخش مهمى از تاريخ شيعه را در قرن سوم منعكس مى كند. كتاب كمال الدين صدوق، كتاب الغيبه شيخ طوسى و كتاب الغيبه نعمانى از مهمترين آثار در اين زمينه هستند. تاريخ شيعه در اين دوره مبتنى بر اين چند اثر است. آثار مشابه فراوانى بوده كه از ميان رفته است. دو نمونه از اين قبيل متعلق به محمد بن بحر رهنى دانشمند قرن سوم هجرى بوده كه بخشى از مطالب آن در كمال الدين آمده است.

در شمار كتابهاى حديثى، بايد از كتابهاى مناقب ياد كرد. اين قبيل آثار نيز به نوعى تاريخ نگارى است. از كهن ترين كتابها در اين زمينه، كتاب مناقب الامام امير المؤمنين از محمد بن سليمان كوفى قاضى است كه در قرن سوم مى زيسته است. «1» اين كتاب مملو از آگاهيهاى تاريخى است كه در زمينه سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه

و آله و نيز زندگى امير مؤمنان مى توان از آن بهره برد. على رغم آن كه مؤلف شيعه زيدى است و قاضيان الهادى الى الحق امام زيديان يمن، روايات فراوانى از امام باقر عليه السّلام دارد.

درست نظير كتاب بالا در ميان شيعيان اسماعيلى مذهب، كتاب پرارج شرح الاخبار «2» از قاضى نعمان بن محمد تميمى مغربى (م 363) است كه بسيار پرتأليف و برجسته ترين عالم اسماعيلى مذهب در طول دوران حكومت فاطميان است. اين اثر كتابى است در فضائل كه بعد تاريخى آن هم قوى است. به عنوان مثال جزء دوم و سوم آن كه در مجلد اول متن چاپ شده آمده، شرحى است از همراهى امام على عليه السّلام با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و مشاركت ايشان در جنگهاى بدر، احد، خندق و جز آن. جزء چهارم كتاب شرح جنگ جمل و صفين است. جزء پنجم ادامه اخبار صفين است. جزء پنجم تا مقتل حجر بن عدى. جزء هفتم، هشتم، نهم و دهم فضائل امير المؤمنين عليه السّلام است. جزء يازدهم ادامه فضائل اهل بيت بويژه فضائل فاطمه زهرا (س) است.

جزء دوازدهم فضائل امام حسن عليه السّلام و تاريخ زندگى آن امام همراه مقتل امام حسين عليه السّلام. جزء سيزدهم نيز ادامه مصائب اهل بيت است كه ضمن آن به بسيارى از بزرگان اهل بيت از جمله جعفر بن ابى طالب و حضرت سجاد عليه السّلام و بسيارى ديگر پرداخته شده است. جزء چهاردهم بحث از امام صادق عليه السّلام و تاريخچه فرقه هاى شيعه است تا زمان معتضد عباسى و ظهور مهدى فاطمى.

جزء پانزدهم خصائص مهدى است و جزء شانزدهم به

عنوان آخرين جزء آن، در فضائل شيعيان

______________________________

(1). درباره او نك: تاريخ التراث العربى، التدوين التاريخى، ص 208، 209. كتاب مناقب توسط محقق بزرگوار علامه محمد باقر محمودى در سه مجلد توسط مجمع احياء الثقافة الاسلامية به چاپ رسيده.

(2). اين اثر به كوشش سيد محمد حسينى جلالى توسط انتشارات اسلامى چاپ و منتشر شده است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:23

است. اين اثر به لحاظ نگارش تاريخ اهل بيت، با توجه به قدمت آن، و صرفنظر از گرايشات مختصر اسماعيلى آن، بايد اثرى معتبر و جامع و و در محدوده زمانى خود بى نظير به شمار آيد.

اگر توجه داشته باشيم كه قاضى نعمان، اخبار غدير اين كتاب خود را از كتاب الولاية طبرى برگرفته، به اهميت اين اثر در اشتمال بر بسيارى از ناگفته ها كه در آثار مكتوب در دسترس او بوده پى خواهيم برد، گرچه متأسفانه وى مأخذى براى بسيارى از نقل هاى خود نمى آورد.

العمدة ابن بطريق را نيز بايد از همين قبيل آثار شمرد.

تدوين شده، از حيث تاريخى بايد مورد توجه قرار گيرد. آثارى نظير الفهرست و نيز رجال شيخ طوسى و همچنين رجال علامه حلى از اين دست است. كتاب پرارج الفهرست ابن نديم نيز بايد يك اثر كاملا شيعى تلقى شود، مطلبى كه در جاى خود اثبات شده است. ابن ابى طى عالم شيعى قرن هفتم هجرى و متوفاى 630 كتابى با نام طبقات الامامية داشته كه متأسفانه مفقود شده است. ابن حجر عسقلانى نقلى از آن را در الاصابه در ذيل شرح حال يغوث صحابى آورده است. كتاب مهم ديگر او كتاب تاريخ ابن ابى طى بوده كه گويا بر حسب سالها تنظيم شده بوده و نقل بازمانده از آن را صفدى در نكت الهميان كه در احوال ناميان نابينا است آورده است. «1»

از كتابهاى انساب نيز كه به نحوى به دانش تاريخ مربوط است، نبايد غفلت كرد. اين دانش نيز در ميان شيعيان رواجى داشته و يكى از كهن ترين آنها كتاب المجدى (تأليف سال 443) از ابو الحسن على بن محمد بن على بن محمد العمرى است كه عالمى امامى مذهب است. «2»

اين نشانگر تلاش امامى مذهبان در اين دانش است. و ديگرى سرّ السلسلة ابو نصر بخارى است.

در بخش تاريخ اهل بيت اين شعبه از دانش غير قابل اغماض است. فهرستى است از عالمان نسابه

______________________________

(1). نك: الذّريعة، ج 3، ص 219

(2). المجدى، ص 157. در آنجا تصريح مى كند كه: ... و نحن اثنى عشرية.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:24

را آية الله مرعشى در مقدمه لباب الالقاب بيهقى آورده است. بيشتر اين كتابها علاوه بر ياد از نسب، مشتمل بر مطالب تاريخى نيز

هست.

زمانى كه در دوره صفوى و قاجار موسوعه هاى مفصل ترى نظير رياض العلماء و يا روضات الجنات نگاشته مى شود، آگاهيهاى تاريخى مفصل ترى را بويژه در زمينه تاريخ فرهنگ در اختيار ما قرار مى دهد.

به كتب موجود در عراق كه مورخان عراقى تأليف كرده بودند كاملا آشنا بوده است. مسار الشيعة شيخ مفيد نيز آگاهيهايى در باره امامان در اختيار مى گذارد. پس از آن بايد به كتاب اعلام الورى از ابو على فضل بن حسن طبرسى (م 548) ياد كرده كه از لحاظ علمى كتابى مطمئن و دقيق مى باشد. كتاب اعلام الورى شامل سيره پيامبر و نيز امامان بوده و در بخش ائمه مطالب تاريخى- كلامى در اثبات امامت ائمه، همانند ارشاد شيخ مفيد دارد. مؤلف با دقت مصادر خود را ثبت كرده و از اين جهت بر ارزش كتاب افزوده است. گذشت كه يكى از مآخذ مهم شيعه در سيره پيامبر كتاب ابان بن عثمان بوده كه

______________________________

(1). اين كتاب تحت عنوان تاريخ اهل البيت توسط آقاى جلالى در قم تصحيح و توسط مؤسسة آل البيت چاپ شده است. وى در مقدمه به تفصيل درباره نام كتاب، نام مؤلف و مطالب ديگر مربوط به كتاب سخن گفته است.

(2). كتابخانه ابن طاووس، ص 604

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:25

بخشهاى مهمى از آن را طبرسى در اين اثر خود آورده است. اثر جاودانه ديگر المناقب از محمد بن على معروف به ابن شهر آشوب سروى مازندرانى است. اين اثر مهم و مفصل، با بهره گيرى از صدها كتاب تأليف شده و مؤلف با نقل از مصادر مختلف و ياد از اسامى آنها، كار با ارزشى انجام داده است. بخش اعظم كتاب شامل زندگى امير مؤمنان و فضائل آن حضرت از مصادر اهل سنت است. اما پيش از آن سيره پيامبر را نيز آورده و در ادامه اخبار مربوط به امامان را

نقل كرده است.

كتاب روضة الواعظين از فتال نيشابورى (م 508) اثر ديگرى است كه بدون نقل مصادر خود، به بحث از زندگى دوازده امام پرداخته است. اثر بازمانده ديگر از قرن هفتم، كتاب مختصر احوال النبى و الائمة الاثنى عشر عليهم السلام از شيخ راشد بن ابراهيم بن اسحاق بحرانى است كه نسخه اى از آن بر جاى مانده است. «1» منتخب الدين كتابى را با نام سير الانبياء و الائمة از شمس الاسلام حسن بن حسين بن بابويه قمى ساكن رى ياد كرده كه اثرى از آن نمانده است. «2» همو از كتاب ديگرى با نام المغازى و السير از السيد ابو القاسم زيد بن اسحاق جعفرى ياد كرده كه نشانگر آن است كه اين دانش هنوز مورد علاقه جامعه شيعه بوده است. شيخ ابو الحسن على بن هبة الله بن عثمان بن احمد موصلى هم كتابى با عنوان الانوار فى تاريخ الائمة الابرار داشته است. «3»

اثر مهم ديگر از قرن هفتم كتاب كشف الغمّة فى معرفة الائمه از على بن عيسى اربلى است.

اين اثر كه بر گرفته از مآخذ مختلف شيعه و سنى است و بسيار معتدل نگاشته شده، از تاريخ تأليف آن در ربع آخر قرن هفتم به بعد، نقش بسيار مهمى در ترويج تشيع در عالم اسلام بر عهده داشته و بارها به فارسى ترجمه شده است. اين كتاب شرحى است از تاريخ زندگى چهارده معصوم. ما در كتاب مستقلى به بررسى اين اثر و منابع آن پرداخته ايم. كتاب ديگر الدر النظيم فى مناقب الائمة اللهاميم از شيخ يوسف بن حاتم شامى، شاگرد محقق حلى (م 676) است. «4» اين اثر نيز

كه نسخى از آن بر جاى مانده در شرح حال امامان و فضائل آنهاست. لهاميم در اين عبارت به معناى بزرگان و سادات است.

در اين دوره مقتل نويسى براى عاشورا هم مورد توجه بوده است. ابن طاووس (م 664) دو كتاب يكى با نام اللهوف و ديگرى با نام المصرع الشين فى قتل الحسين نگاشته است. كتاب مقتل ابو مخنف كه رايج است و در حقيقت مطابق اصل نيست، از كتابهايى است كه منسوب به همين قرن است. محتمل است كه اين اثر هم از آن ابن طاووس باشد. «5»

______________________________

(1). نسخه منحصر آن در اختيار مركز احياء التراث الاسلامى در قم است.

(2). الفهرست، منتخب الدين، ص 47

(3). الفهرست، منتخب الدين، ص 76

(4). نك: ذريعه، ج 8، ص 86

(5). كتابخانه ابن طاووس، صص 78- 80

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:26

بن خالد برقى است. مؤلف تاريخ قم در قرن چهارم از اين كتاب در تاريخ شهر قم بهره گرفته كه محتمل است از همان كتاب البلدان او استفاده كرده باشد. «2» در نسخه چاپى در موارد متعددى به نقل از برقى مطالب تاريخى مربوط به قم آورده و در يك مورد مى گويد: برقى در كتاب بنيان چنين آورده ... «3»

محتمل است كه بنيان تصحيف بلدان باشد. احتمال ديگر آن كه كشف الظنون آورده و آن اين كه نام كتاب التبيان فى احوال البلدان بوده است. «4»

كتابى با نام البلدان و المساحة به پدر احمد، يعنى محمد بن خالد نيز نسبت داده شده است. «5» كتابى نيز با نام البلدان و المساحة ابو جعفر محمد بن عبد الله بن جعفر بن حسين بن جامع حميرى در قرن سوم داشته است. وى در جستجوى كتاب احمد برقى بوده و در اين باره از بغداد و رى و قم جستجو كرده، اما آن را نيافته، پس از آن خود كتابى در اين باره نوشته است. «6»

كتاب مهم ديگر در اين زمينه تاريخ قم از حسن بن محمد بن حسن قمى است كه آن را در سال 378 نوشته است. اين اثر مهم تاريخى، جالب ترين و علمى ترين كتابى است كه در تمدن كهن اسلامى نگاشته شده است. تواريخ محلى كه در تمدن اسلامى نگاشته شده بخش عمده اش شرح حال رجال شهرهاست در حالى كه كتاب تاريخ قم، به دقت به نگارش مطالب علمى درباره تاريخ شهر پرداخته است. مؤلف در مقدمه كتاب را به بيست باب تقسيم كرده كه متأسفانه تنها

______________________________

(1). معجم الادباء، ج 18، ص 31؛ الوافى بالوفيات،

ج 2، ص 244؛ الذّريعة، ج 24، ص 83

(2). آقاى مدرسى موارد نقل شده از كتاب التبيان را در تاريخ قم ياد كرده اند. نك: كتابشناسى آثار مربوط به قم، ص 18، قابل يادآورى است كه رافعى در التدوين صص 44- 48 چندين مورد از كتاب التبيان نقل كرده است.

(3). تاريخ قم، ص 56

(4). نك: الذّريعة، ج 3، ص 145، ش 497

(5). الذّريعة، ج 3، ص 145

(6). رجال النجاشى، ص 355

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:27

ترجمه فارسى پنج باب آن بدست آمده است. از متن عربى آن نيز خبرى در دست نيست. متن فارسى آن از حسن بن على بن حسن بن عبد الملك قمى است كه در سال 805 به انجام رسيده است. در اين كتاب صرفنظر از آگاهيهايى كه درباره شهر قم آمده، اطلاعات گرانبهايى از وضعيت خراج در آن روزگار بدست داده است. بعلاوه درباره قبيله اشعرى از زمانى كه در يمن بوده و پس از آن نزد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آمده و آنگاه به عراق و سپس به قم مهاجرت كرده اند به تفصيل پرداخته است. در آن ميان از نقش آنها در فتوحات بويژه فتح برخى از مناطق ايران نيز سخن گفته شده است.

كتاب با ارزش اما مفقود ديگر تاريخ رى منتخب الدين صاحب الفهرست است كه در قرن ششم مى زيسته است. تنها مواردى از اين كتاب را ابن حجر در لسان الميزان نقل كرده است.

ابو سعيد منصور بن حسين آبى مؤلف كتاب ادبى پرارج نثر الدر هم كتابى با نام تاريخ رى داشته است. «1» در اين مجموعه، در مقالى مستقل به معرفى آثار جغرافيايى برقى،

رهنى، ابو سعد آبى و منتجب الدين پرداخته ايم.

كتاب ديگر تاريخ طبرستان از ابن اسفنديار است. اين اثر جاودانه، مهمترين متنى است كه در تاريخ طبرستان نگاشته شده و مؤلف كه در قرن ششم مى زيسته، از مورخان شيعى بوده است.

تاريخ رويان از مولانا اولياء الله آملى نيز از ديگر تواريخ محلى بسيار با ارزش است. وى در اين كتاب بخشى از ديدگاههاى تاريخى شيعه را به ويژه تا زمان امامان عليهم السّلام بدست داده است.

الفرج عبد الرحمن بن الجوزى (581- 654) به شرح مناقب اهل بيت و از جمله دوازده امام پرداخته و در زمينه آثارى از اين قبيل بايد يكى از نخستين آثار به شمار آيد. كتاب الال از ابن خالويه (م 370) نيز بايد از اين قبيل كتابها باشد كه اربلى مواردى از آن را در كشف الغمه نقل كرده است. از چهره هاى برجسته اين جريان كمال الدين محمد بن طلحه شافعى (م 652)، نويسنده اثر پرارج مطالب السئول فى مناقب آل الرسول است. اربلى از وى به دليل آن كه در كتاب خود شرح حال دوازده امام را آورده ستايش كرده است. عبد العزيز بن محمد معروف به ابن اخضر گنابادى (م 611) در كتاب معالم العترة النبوية و معارف اهل البيت الفاطمية العلوية، تنها تا امام يازدهم آمده و به همين دليل مورد انتقاد على بن عيسى اربلى قرار گرفته است. «2»

حمد الله مستوفى (م 740) نويسنده نزهة القلوب و تاريخ گزيده، در كتاب دوم خود، ابتدا شرحى از تاريخ خلفاى نخستين را بدست داده و سپس به بيان شرح زندگى و فضائل امام امير المؤمنين مى پردازد. در ادامه در صفحه 198 شرحى از زندگانى امير المؤمنين و حافد رسول رب العالمين امام المجتبى حسن بن على المرتضى عليه السّلام آورده است. فصل سيم از باب سيم كتاب را نيز به ديگر امامان اختصاص داده با اين عبارت كه: در ذكر تمامى ائمه معصومين رضوان الله عليهم اجمعين كه حجة الحق على الخلق بودند، مدت امامتشان از رابع صفر سنه تسع و اربعين تا رمضان سنه اربع و ستين و مأتين دويست و پانزده سال

و هفت ماه. ائمه معصوم اگر چه خلافت نكردند اما چون مستحق، ايشان بودند تبرّك را از احوال ايشان شمه اى بر سبيل ايجاز ايراد مى رود. اين شرح تا بيان زندگانى امام زمان عليه السّلام ادامه يافته است. «3» دو نمونه مهم ديگر يكى از الفصول المهمة فى معرفة احوال الائمة از ابن صباغ مالكى (م 855) و ديگرى الشذرات الذهبية فى تراجم الائمة الاثنى عشرية عند الامامية از شمس الدين محمد بن طولون (م 953) است.

اثر مهم ديگر كتاب فصل الخطاب خواجه محمد پارسا از قرن نهم است كه با وجود اصرار بر تسنن و حتى موضعگيرى تند بر ضد روافض، شرح از احوال امامان را آورده است. اين بخش از كتاب در ميراث اسلامى ايران دفتر چهارم به چاپ رسيده است. كتاب بهجة التواريخ از قرن

______________________________

(1). مجمل التواريخ و القصص، (به كوشش ملك الشعراء بهار، تهران، كلاله خاور) صص 454- 458

(2). كشف الغمه، ج 2، ص 306. گويا از كتاب معالم اثرى باقى نمانده گرچه قطعاتى از آن در كشف الغمه نقل شده است. نك: على بن عيسى اربلى و كشف الغمه، ص 121

(3). تاريخ گزيده، ص 207

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:29

دهم هجرى و تأليف شده در حوزه عثمانى، شرحى از زندگى خلفا و امامان را آورده است. «1»

مؤلف كتاب روضات الجنان و جنات الجنان، يعنى درويش حسين كربلائى از قرن دهم نيز فصلى بلند به شرح حال امامان اختصاص داده است. كتاب مزبور به چاپ رسيده است. كتاب با ارزش وسيلة الخادم الى المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم اثر فضل الله بن روزبهان خنجى (م 927) كه به ضديت با

تشيع و دولت صفوى شهره است، در شرح زندگانى چهارده معصوم تأليف شده است. «2» كنه الاخبار از مؤلفات قرن دهم هجرى در سايه دولت عثمانى تأليف شده و شرح حال دوازده امام را دارد. «3» الصواعق المحرقة اثر ابن حجر هيتمى كه آن را در رد بر روافض نگاشته، مشتمل بر شرح حال امامان و مناقب آنهاست. يكى از مهمترين چهره هاى اين نگرش ملا حسين كاشفى است كه در كتاب روضة الشهداء شرحى مختصر از زندگى انبياء و دوازده امام و نيز مطالبى در عزادارى براى آنها آورده و در آن مفصل ترين بخش را به امام حسين عليه السّلام اختصاص داده است. كتاب ديگر در اين زمينه كتاب المقصد الاقصى از كمال الدين خوارزمى است كه ضمن آن علاوه بر شرح حال خلفا، شرح حال دوازده امام را نيز آورده است.

قرن هفتم در اصفهان تأليف شده كه همگى كارهاى كلامى- تاريخى است. عماد الدين طبرى نويسنده كامل بهايى، مناقب الطاهرين و تحفة الابرار نگرشى كلامى- تاريخى بر موضوعات مهم شيعى كرده و از زمانه خود نيز گاه وبيگاه

______________________________

(1). فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه ملى ايران، ج 1، ص 365

(2). پيش از اين، اين كتاب به كوشش ما در سلسله انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى چاپ شده بود. چاپ جديد آن كه با نسخه اى جديد مقابله شد توسط انتشارات انصاريان عرضه شده است.

(3). در معرفى آن نك: نشر دانش، سال چهاردهم، شماره اسفند، ص 58

(4). كتاب نقض، ص 115، 295

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:30

آگاهيهايى به دست داده است. كتاب پرحجم احسن الكبار فى معرفة الائمة الابرار از سيد محمد بن ابى زيد بن عربشاه ورامينى در شرح زندگى امامان معصوم در سال 740 هجرى نگاشته شده و نسخه هايى از آن- از جمله در كتابخانه آية الله مرعشى- بر جاى مانده و خلاصه آن با نام لوامع الانوار از على بن حسن زواره اى در دست است. كتاب رامش افزاى آل محمد از محمد بن حسين محتسب اثرى ده جلدى در تاريخ انبياء و امامان بوده است كه منتخب الدين آن را ديده و بخشى از آن را نزد مؤلف خوانده، «1» چنانكه دو نقل از آن در مناقب ابن شهر آشوب آمده كه يكى درباره زندگى امام مجتبى و ديگر درباره علم امام صادق عليه السّلام است. «2» و در الفهرست منتجب الدين از آن ياد شده اما اثرى از وى از پس از قرن هشتم يافت نشده است. مباهج المهج فى مناهج الحجج از قطب الدين كيدرى

نويسنده برجسته شيعى است كه به احتمال بسيار قوى در قرن ششم زندگى مى كرده است. اين كتاب كه به عربى بوده توسط حسن بن حسين شيعى سبزوارى در قرن هشتم به فارسى در آمده و مترجم نامش را بهجة المباهج گذاشته است. وى اين ترجمه را به خواجه نظام الدين يحيى بن شمس الدين كه از سال 753 تا 759 به عنوان يكى از فرمانروايان سربدارى در خراسان حكومت داشته اهدا كرده است. بهجة المباهج در قرن دهم توسط شاعرى كاشانى با نام حيرتى تونى به نظم كشيده شد. «3» حسن شيعى سبزوارى كتابى هم با نام راحة الارواح و مونس الاشباح كه مشتمل بر حكايتها و لطايفى درباره زندگى پيامبر و اهل البيت است نگاشته كه به چاپ رسيده است. «4»

متنى با عنوان تاريخ محمدى يا تاريخ رشيدى يا تاريخ دوازده امام يا فهرست ائمه كه در وصف آن گفته شده: در تاريخ تولد پيامبر و امامان با نام و نسب و لقب و زادگاه و جاى قبرشان به نظم با تاريخ بيستم ذى قعده 819 كه نسخه اى از آن در كتابخانه ملى تبريز به شماره 3626 نگهدارى مى شود. «5» اين اثر از ملا حسن كاشى است كه از نزديكان سلطان محمد خدابنده بوده و در تشيع آن دوره سهمى بسزا دارد. وى اين كتاب را در سال 708 كه شصت سال از زندگيش را سپرى كرده بوده در حله و بغداد نگاشته است. «6» كتابى هم با نام تاريخ عترت در سال 803 در حلب

______________________________

(1). الفهرست، منتجب الدين، ص 108

(2). نك: تعليقات الفهرست، منتجب الدين، چاپ ارموى، ص 435، ش 394

(3). ادبيات فارسى

استورى، ص 785، 786

(4). براى نسخه هاى آن نك: ادبيات فارسى استورى، ص 785. چاپ آن به كوشش آقاى محمد سپهرى در سال 1375 در سرى انتشارات ميراث مكتوب به انجام رسيده است.

(5). فهرست نسخه هاى خطى فارسى منزوى، ص 2704

(6). استورى، ص 899

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:31

تأليف شده كه متن آن را دانش پژوه چاپ كرده است. «1»

از مفصل ترين آثار در زمينه تاريخ صدر اسلام در ميان فارسى زبانان شيعه، بايد از نزهة الكرام و بستان العوام ياد كرد كه چند سالى است با تصحيح محمد شيروانى چاپ شده است. اين اثر از محمد بن حسين بن حسن رازى است كه در اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجرى مى زيسته است. كتاب در دو مجلد حاوى اخبارى است از در سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله تا باب بيست و يكم. و پس از آن تا باب سى ام كه در مجلد اول كتاب چاپ شده درباره أبو بكر و مسائلى ديگر.

مجلد دوم كتاب تا باب شصتم اخبار معجزات معصومين را تا امام زمان عليه السّلام آورده است. اين اثر بايد در كنار احسن الكبار يكى از كاملترين آثار فارسى شيعه دوره ميانى تاريخ ايران از تاريخ صدر اسلام تلقى شود. گفتنى است كه اين كتاب با اين كه فارسى بوده به لحاظ اهميت مورد توجه ابن طاووس قرار گرفته و وى كه فارسى نمى دانسته آن را داده تا برايش ترجمه كنند. در يك مورد هم از آن در فرج المهموم نقل كرده است. «2» مقتلى هم به فارسى و البته به نظم در قرن ششم توسط ابو المفاخر رازى سروده شده كه

بخشى از اشعار آن در روضة الشهداء كاشفى بر جاى مانده است.

كتابخانه ابن طاووس، ص 482

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:32

و نيز تاريخ امامان شيعه مى شد. در اين تواريخ به دليل غلبه نگرش صوفيانه، نوعى نگرش غير تجربى در تاريخ و نيز شرح حال نويسى رواج يافت كه سر سلسله آن رشته تأليف طبقات الاولياء و امثال آن در چند قرن پيش از آن بود. زندگى اقطاب خارج از دائره معمول زندگى انسانها شكل مى گيرد و همه چيز بارها فراتر از حد طبيعى خود قرار دارد. ليست طويلى از اين قبيل آثار تاريخى كه نوعا نيز فاقد ارزش علمى در حوزه تاريخ نگارى بوده و همزمان با از ميان رفتن تصوف ارزش خود را از دست داده است، در ادبيات فارسى استورى، بخش تاريخ، آمده است.

برخى از مشهورترين آنها در ميان اهل سنت صوفى مسلك كه مردم عمدتا نگرش تاريخى خود را از آنها مى گرفتند عبارت بودند از: المقصد الاقصى فى ترجمة المستقصى، از متن عربى آگاهى در دست نيست و ترجمه به دست كمال الدين حسين خوارزمى در قرن نهم انجام شده است. «1»

المجتبى من كتاب المجتبى فى سيرة المصطفى «2» سير النبى از جامى، «3» مولود حضرت رسالت پناه محمدى از جامى، «4» شواهد النبوة لتقوية يقين اهل الفتوة ايضا از جامى. «5» اين كتاب بسيار شهرت يافته و صدها نسخه خطى از آن بر جاى مانده است. بيان حقائق احوال سيد المرسلين از جمال الدين احمد اردستانى مشهور به پير جمال صوفى مشهور، «6» معارج النبوة فى مدارج الفتوة از معين الدين فراهى (م 907). «7» اين كتاب نيز شهرت فراوانى دارد. روضة الاحباب فى سير النبى و الآل و الاصحاب از امير جمال الدين

عطاء الله بن فضل الله حسينى دشتكى شيرازى كه در سال 900 تأليف شده و از شهرت چشمگيرى برخوردار بوده است. «8» تحفة الاحباء فى مناقب آل العباء از همو در مناقب اهل بيت نگاشته شده است. «9» آثار احمدى از احمد بن تاج الدين حسن بن سيف الدين استرآبادى «10» كه از آثار سنيان دوازده امامى است و اخيرا نيز به كوشش آقاى مير هاشم محدث در سرى انتشارات ميراث مكتوب چاپ شده است. آثارى ديگر كه با به نثر است يا به نظم و حاوى نگرش قدسى از نوع صوفيانه در اين دوره فراوان است. عناوينى نظير نادر المعراج و بحر الاسرار، حمله حيدرى، محاربه غضنفرى. ياد از اين كتابها در اين مقال، به دليل تأثيرى است كه در ادبيات تاريخ نگارى شيعه داشته است. نمونه واضح در ارتباط اين دو ادبيات، روضة الشهداء ملا حسين كاشفى است كه دقيقا ديدگاههاى حاكم بر هرات را به تشيع ايران انتقال داده و خود تا صدها سال متنى پرنفوذ در ميان شيعيان بوده است.

______________________________

(1). تاريخ ادبيات فارسى، استورى، ص 775

(2). استورى، ص 791

(3). استورى، ص 792

(4). استورى، ص 795

(5). استورى، صص 797- 803

(6). استورى، ص 792، 793

(7). استورى، صص 803- 810

(8). استورى، صص 810- 818

(9). استورى، ص 818

(10). استورى، ص 819

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:33

آنهاست نداريم بلكه صرفا قصدمان اشاره به كتابهاى تاريخى است كه به تاريخ صدر اسلام اعم از سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و تاريخ امامان عليه السّلام پرداخته اند.

گفتنى است كه مؤلفان آثار از نوع اول، نه عالمان دين، بلكه طايفه ديگرى از فرهيختگان جامعه عصر صفوى مانند منشيان و دبيران و احيانا شاعران بودند. در اينجا دوره صفوى و قاجار را كه از اين لحاظ و از بسيارى جهات كاملا به يكديگر شباهت دارند، يكجا مورد توجه قرار مى دهيم. با گذشت مرحله نخست تشكيل دولت صفوى به عهد اسماعيل اول، نوبت به مرحله دوم آن يعنى دوره تثبيت دولت صفوى رسيد كه شاه طهماسب متكفل آن بود. از اهرمهاى اصلى اين دولت، توجه به تشيع و نگاهبانى از آن به عنوان يكى از بنيادهاى اصلى دولت جديد بود. شاه طهماسب با درك اين مطلب به كار تعميق انديشه شيعى در ايران پرداخت و از زواياى مختلف براى تحكيم اين امر چهل سال تلاش كرد. در حوزه تاريخ، هدف عمده آشنايى مردم از جنبه اثباتى آشنا كردن مردم با زندگى امامان و از نظر انتقادى، نقد اعمال مخالفان ائمه در صدر اسلام بود. گفتنى است كه ايران، بويژه در بخش شرقى كاملا با مناقب ائمه آشنا بودند، اما به هر روى توسعه اين آشنايى، به رواج هر چه بيشتر تشيع كمك مى كرد. توجه به اين نكته كه شاه طهماسب سه بار دستور ترجمه كتاب با ارزش كشف الغمه را صادر كرده و اين دقيقا به هدف اشاعه تشيع ميان مردم بوده، مؤيدى بر مطلب فوق الذكر است. نعمت الله بن قريش رضوى يكى

از اين مترجمان است. وى در مقدمه ترجمه اش مى نويسد چون «همواره خاطر عاطر آن جامع مفاخر [شاه طهماسب] متوجه بر اين بود كه تولا و تبرا در ميان مردم آشكار شود و معلوم و مقرر بود كه بيشتر مردمان اين زمان از اكثر احوال ائمه طيبين عليه السّلام غافلند و معرفت ثواقب مناقب ايشان به تفصيل حاصل ندارند، فرمود كه كتاب كشف الغمه فى معرفة الائمة كه جامع ترين كتب است در اين باب، اگر كسى به فارسى كند نفع آن عام شود و مواليان همه در معرفت امامان كامل و تمام شوند و اين نعمتى عظيم و بركتى شامل و عميم بود.» وى سپس شرح مى دهد كه وى به اين خدمت قيام كرد. «2»

______________________________

(1). نظير عالم آراى شاه اسماعيل، عالم آراى شاه طهماسب، عالم آراى صفوى، عالم آراى عباسى. و پيش از صفوى عالم آراى نادرى، و بعد از صفويه عالم آراى نادرى.

(2). نك: علل بر افتادن صفويان، مقاله ترجمه متون دينى به پارسى در دوره صفوى، ص 386. دو ترجمه

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:34

دليل ديگر پرداختن به تاريخ اسلام در اين دوره، رشد انديشه هاى اخبارى و حديثى بود.

مى دانيم كه در ميان اهل سنت نيز، بسته شدن باب اجتهاد از يك سو و غلبه اخباريگرى، فقه و عقل (فلسفه) را تضعيف كرد اما در عوض به تاريخ و رجال مجال بروز داد. در شيعه نيز اين مرحله از پس از شيخ مفيد، هم فقه اجتهادى تقويت شد چون باب اخبار بسته شده بود و هم كلام و فلسفه رشد كرد و در عوض تاريخ و رجال محدود شد. با رشد مجدد اخباريگرى در دوره صفوى، تا اندازه اى تاريخ نيز

مجال ظهور يافت. جز آن كه عامل ديگرى سبب محدود شدن آن در استفاده از تاريخ در بحثهاى كلامى آن هم به طور اختصاصى مباحث امامت شد. اين مباحث همانهايى بود كه در قرن سوم در كتابهايى نظير الاستغاثه فى بدع الثلاثة ظاهر شده بود.

يك ويژگى عمده آثار دوره صفوى، حتى در حوزه شيعيان خارج از ايران در بحرين آن است كه آثار تاريخى گسترده در اختيارشان نبوده است. در اين زمان، بر خلاف زمان ابن طاووس و اربلى كه كتابهاى اهل سنت در عراق رواجى كامل داشته و شيعيان هم از آنها بهره مى برده اند، تنها كتابهاى شيعى در اختيار بوده است. آنچه از كتابهاى اهل سنت در آثارى نظير اثبات الهداة يا بحار يا جز آنها آمده، مطالبى است كه نوعا از طريق ابن بطريق، ابن طاووس، اربلى و امثال آنها نقل شده است. البته بايد چند كتاب محدود لغت و امثال آنها را استثنا كرد. منابع تاريخى كهن نظير تاريخ طبرى يا آثار ذهبى يا ابن كثير كه شايع ترين آثار در جهان اهل سنت بوده در اختيار عالمان شيعى نبوده است. هنوز نيز يك نسخه از تاريخ طبرى در بيست مجلد فهرست كتابخانه آية الله مرعشى معرفى نشده است و تنها يك نسخه از مروج الذهب مسعودى در اين بيست جلد شناسانده شده است. از تاريخ يعقوبى نيز كه اثرى شيعى است يادى در اين فهرست نيست بلكه نسخه اى خطى از آن در ايران وجود ندارد. و نيز بايد دانست كه نسخه اى از كتاب الجمل شيخ مفيد حتى در اختيار علامه مجلسى قرار نداشته است. اين همه نشان مى دهد كه اين دوره، از

لحاظ داشتن منابع تاريخى رايج چه رسد به منابع گمنامى نظير انساب الاشراف و امثال آن، بسيار بسيار فقير بوده است. در چندين رساله كه در نيمه دوم دولت صفوى درباره ابو مسلم نوشته شده، هنوز اين ترديد وجود داشته كه آيا وى يك شيعه امامى است يا مدافع عباسيان! و زمانى كه يك نويسنده خواسته است تا او را مدافع عباسيان نشان دهد، تنها مروج الذهب را در اختيار داشته و به گونه اى از آن سخن گفته كه گويى گوهرى ناشناخته يافته است. «1»

نوشته هاى فارسى و عربى فراوانى در اين دوره در زمينه سيره و اخبار امامان عليه السّلام نوشته

______________________________

ديگر نيز در همانجا معرفى شده است.

(1). نك: ميراث اسلامى ايران (از انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى)، دفتر دوم، سه رساله درباره ابو مسلم و ابو مسلم مه ها.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:35

شده است. اما هيچ كدام از لحاظ گستردگى و نظم به پاى مجلدات بحار الانوار علامه مجلسى نمى رسد. از مجلد يازدهم تا چهاردهم بحار به قصص انبياء اختصاص دارد كه ضمن آن از مهمترين مصادر شيعه، آنچه در اين باره بوده، به ضميمه آيات قرآنى و تفسير آنها و احيانا توضيحات خودش، مطالب لازم را فراهم آورده است. سيره نبوى هم شامل هشت مجلد از مجلد 15 تا 22 است كه نسبتا بسيار مفصل مى باشد. نوع تقسيم بندى علامه مجلسى نسبتا قابل توجه و مانند ساير قسمتها با دقت انجام شده است.

جلد پانزدهم از اجداد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آغاز شده و تا جوانى آن حضرت ادامه يافته است.

مجلد شانزدهم از ماجراى ازدواج با خديجه تا انتهاى مسائل شخصى مربوط به

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از جمله اخلاق و سنن آن حضرت را در بر گرفته است.

مجلد هفدهم در يك قسمت شامل بحث عصمت و سهو النبى و در ادامه مشتمل بر معجزات آن حضرت است.

بخش نخست مجلد هجدهم نيز معجزات و در ادامه مبعث و در انتهاى آن خبر معراج آمده است.

مجلد نوزدهم اخبار دوران بعثت تا غزوه بدر را شامل مى شود.

مجلد بيستم ادامه غزوات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله تا حديبيه و نامه نگارى به شاهان و اميران است.

مجلد بيست و يكم تا حجة الوداع امتداد يافته است.

مجلد بيست و دويم شامل اخبار اقارب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بويژه همسران و برخى از اصحاب و خواص آن حضرت و در انتها اخبار مربوط به وفات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را آورده است.

از مجلد بيست و سوم تا بيست و هفتم به مبحث امامت اختصاص داده شده است. مجلد بيست و هشتم تا سى و يكم به تاريخ خلفا اختصاص دارد كه به تازگى چاپ شده است. از مجلد سى و دوم تا پنجاه و سوم به تاريخ و سيره امامان اختصاص داده شده كه براى برخى از امامان تا چند مجلد و براى برخى ديگر يك مجلد در نظر گرفته شده است. علامه مجلسى صرفنظر از برخى از آثار شيعى- مانند كتاب الجمل شيخ مفيد- كه نديده، آنچه كه از آثار شيعى در اين زمينه بوده در اين اثر خود آورده است. كتابى ديگر مانند كار علامه در زمان وى انجام شده كه نامش عوالم العلوم بوده و كارى است نظير كار علامه در

يكپارچه كردن آثار شيعى در موضوعات متنوع.

برخى از مجلدات آن نيز درباره امامان توسط مؤسسة الامام المهدى عليه السّلام به چاپ رسيده است.

گفتنى است كه علامه مجلسى كتاب جلاء العيون را فارسى در تاريخ چهارده معصوم نگاشته كه يكى از رايجترين آثار فارسى در چند سده اخير در زمينه سيره معصومين بوده است.

كتاب اثبات الهداة از شيخ حر عاملى در باب امامت و بيان اخبار چندى از زندگى امامان

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:36

در نوع خود كتابى جامع و كم مانند است. مجموعه اخبار معجزات را نيز سيد هاشم بحرانى (م 1107 يا 1109) در مدينة المعاجز فراهم آورده است. اين اثر به تازگى در هشت مجلد به چاپ رسيده است.

نوشته هايى كه در اين دوره در مناقب و امامت و تاريخ امامان نوشته شده خارج از حد شمارش بوده و تقريبا بخش اعظم آنها فاقد ارزش علمى است. اين وضعيت در دوران صفويه و قاجار يكنواخت بوده و على رغم بهتر شدن مناسبات خارجى ايران در دوره قاجار بويژه رفت و آمد به عتبات و حج، رشد كتابخانه اى در ايران وجود ندارد و به همين دليل كار عمده تازه اى نيز صورت نمى گيرد.

قابل تذكر است كه در دوره قاجار نه تنها عالمان دينى، بلكه دبيران حكومتى نيز به كار تأليف در تاريخ اسلام بويژه مقتل نويسى مى پرداختند. نمونه آن فيض الدموع بدايع نگار است كه با نثرى زيبا نوشته شده و اخيرا توسط ميراث مكتوب چاپ شده است. نمونه ديگر فرهاد ميرزا معتمد الدوله فرزند عباس ميرزاست كه براى سالهاى متمادى حكومت فارس و نواحى ديگر را داشت. وى كتاب قمقام زخار و صمصام بتار را در

مقتل امام حسين نگاشته كه مكرر چاپ شده است. «1» موسوعه بزرگ تاريخى اين دوره ناسخ التواريخ از محمد تقى سپهر است كه در حال حاضر بجز بخش تاريخ قاجاريه آن فاقد ارزش تاريخى و در واقع منسوخ التواريخ است.

به بعد تأليف شده و عمده آنها از دوره قاجارى است نقل مى كنيم:

ابتلاء الاولياء (استورى، 993)، ازالة الاوهام فى البكاء (ذريعه 11/ 61)، اكسير العبادة فى اسرار الشهادة از ملا آقا دربندى (استورى، 986)، امواج البكاء (استورى، 979، مرعشى، 7165)، بحر البكاء فى مصائب المعصومين (ذريعه 26/ 84)، بحر الحزن (استورى، 990)، بحر الدموع (مرعشى 2592)، بحر غم (استورى، 964)، بستان ماتم (استورى، 1001)، بكاء العين (مرعشى، 6582)، بلاء و ابتلاء در رويداد كربلا (استورى، 960)، بيت الاحزان (استورى، 976)، خلاصة المصائب (استورى، 1017)، داستان غم (استورى، 964، مرعشى 2916)، دمع العين على خصائص الحسين (استورى، 995)، الدمعة الساكبة فى المصيبة الراتبه (الذّريعة 8/ 264)، رياض البكاء (ذريعه 1/ 6)، روضه حسينيه (استورى، 951، مرعشى، 6224، 6545)، روضة الخواص (مرعشى، 3001)، روضة الشهداء يزدى (مرعشى، 156)، رياض الاحزان (استورى، 972)، رياض الاحزان، (فهرست مسجد اعظم، ص 215)، رياض الشهادة فى ذكر مصائب السادة (استورى، 958)، سر الاسرار فى مصيبة ابى الائمة الاطهار (استورى، 996)، طريق البكاء (ذريعه 15/ 164)، طوفان البكاء (استورى، 967)، عمان البكاء (استورى، 982)، عين البكاء (استورى، 941)، عين الدموع (مرعشى، 440)، فيض الدموع (استورى، 988)، قبسات الاحزان (استورى، 989)، كنز الباكين (استورى، 969)، كنز الباكين (مرعشى، 4550)، كنز المحن (استورى؛ 991)، كنز المصائب (استورى، 969، 987)، لب عين البكاء (استورى، 942)، لسان الذاكرين (استورى، 970)، ماتمكده (استورى، 963، 975)، مبكى العيون (مرعشى، 5006)، مجالس المفجعة (استورى، 945)، مجرى البكاء (ذريعه 2/ 40)، مجمع المصائب فى نوائب الأطايب (مرعشى، 3369، 5425، 6643)، مجمع المصائب مازندرانى (مرعشى، 6572)، محرق القلوب (استورى، 943)، محيط العزاء (استورى، 945)، مخازن الاحزان فى مصائب سيد شباب اهل

الجنان، مخزن البكاء (مرعشى، 1645، استورى، 969)، معدن البكاء فى مقتل سيد الشهداء (مرعشى، 3017)، مفتاح البكاء فى مصيبة خامس آل عبا (مرعشى، 2363)، مفتاح البكاء (كتابخانه مطهرى، 5/ 921)، مناهل البكاء (مرعشى، 3455)، منبع البكاء (ذريعه 22/ 358)، مهيج الاحزان (استورى، 959)، نجات العاصين (استورى، 1000)، نور العين فى جواز البكاء (ذريعه 24/ 372)، وسيلة البكاء (مرعشى، 5500)، وسيلة النجاة (استورى، 961)، ينبوع الدموع (مرعشى، 3083) هم و غم فى شهر المحرم، ملا حسين بن على حسن (مرعشى 5627)، نوحة الاحزان و صيحة الاشجان، محمد يوسف دهخوارقانى، (مرعشى 1731)، ابصار الابكار لانتصار سيد الابرار (مجلس، 12/ 9)، رياض الكونين فى مصائب الحسين (كتابخانه شهيد

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:38

مطهرى، ف 5/ 77)

دقت در اسامى اين كتابها، نشانگر آن است كه چند مفهوم كليدى در آنها وجود دارد كه عبارت است از بكاء، حزن، ابتلاء، اشك، مصيبت. كربلا در اين دوره بيشتر از زاويه اين مفاهيم مورد توجه قرار گرفته و همانگونه كه اشاره شد كمتر ديد تاريخى در آن مد نظر بوده است.

نكته ديگر در اين آثار، آن است كه تعجب از شكست اصحاب امام حسين عليه السّلام سبب شده است تا آمار كشته هاى دشمن رو به ازدياد بگذارد. در اين باره نگاهى به اسرار الشهادة ملا آقا دربندى و حتى تذكرة الشهداء ملا حبيب الله كاشانى، اين قبيل ارقام نجومى را كه با هيچ ملاك تاريخى قابل اثبات نيست نشان مى دهد. اين قبيل آثار به قدرى دور از واقع بود كه ميرزا حسين نورى كه خود عالمى اخبارى بود و بخش اعظم روايات ضعاف را در مستدرك وسائل فراهم آورد، بر آن

داشت تا با نوشتن كتاب لؤلؤ و مرجان به جنگ مقتل نويسان و مقتل خوانان برود.

آغاز كرد. افزون بر آن، در مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى نيز كار كامپيوترى كردن متون تاريخ اسلام آغاز شده و تاكنون قدمهايى برداشته شده است. بايد كار مراكز

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:39

مهمترين دلائل آن اينها باشد: نخست تحولات سياسى ايران كه درگير شدن علما در آن، تحليل تاريخ را مى طلبيد و آنها را به اجبار واداشت تا تاريخ اسلام را جدى تر تلقى كنند. ديگر آن كه، ورود آثارى از كشورهاى عربى بويژه مصر و سوريه و عراق به ايران سبب شد تا جامعه شيعه به اهميت تاريخ در ميان علوم اسلامى پى ببرد. در حقيقت دانش تاريخ به عنوان يك دانش نقلى در ميان اهل سنت كه به نقل بهاى بيشترى مى دادند، بيشتر بود و به همين دليل اين آثار در آن مناطق پديد آمده و به سوى ايران نيز سرازير شد. عامل ديگر بالا گرفتن انتقادهاى روشنفكران به مسائلى بود كه بخشى از آنها به تاريخ بر مى گشت. نمونه آن، آثار كسروى در ارتباط با اسلام و تشيع بود كه موجى از مراجعه علما را به تاريخ براى پاسخگويى ايجاد كرد. نمونه ديگر كتاب بيست و سه سال كه آن نيز خود زمينه تحقيق و پژوهش در سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را جدى تر كرد. تأثير شيوه هاى تاريخ نويسى غربيها و نيز ماركسيستها نيز در رويكرد مجدد جامعه ما به تاريخ قابل ارزيابى است. اين مسأله بويژه در تحليل بخشهاى انقلابى تاريخ شيعه بيشتر مورد توجه قرار گرفته است. محسوس ترين بخش تاريخ براى جامعه شيعه، تاريخ كربلا بوده كه به هر روى و در هر سال اين تاريخ بازگو

و مرور مى شده است. اهميت اين واقعه در جامعه شيعه، و نقش سياسى حساس- آن، سبب شده تا بيش از هر دوره ديگر مورد توجه قرار گرفته و آثارى در آن زمينه پديد آيد.

اللّه عليه و آله مى باشد. كتاب با ارزش ديگر، تاريخ پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله از مرحوم محمد ابراهيم آيتى است كه با اضافات آقاى دكتر ابو القاسم گرجى مكرر چاپ شده و ويژگى عمده آن، نقل متن سيره بدون تحليل است. كار ديگر كتاب فروغ ابديت اثر استاد جعفر سبحانى، كتابى است تحليلى كه مكرر به چاپ رسيده و در اختيار علاقه مندان قرار گرفته است. كتاب در آستانه سالزاد پيامبر از دكتر محمود راميار، گزارشى است از وضعيت جزيرة العرب در آستانه پيدايى اسلام است. كتاب محيط پيدايش اسلام از شهيد بهشتى اثرى است در همين زمينه. كتاب خيانت در گزارش تاريخ در سه جلد، از مصطفى طباطبائى حسينى، گزارشى است در نقد كتاب بيست و سه سال. كتاب رحمت عالميان از فضل الله كمپانى و نيز كتاب زندگانى حضرت محمد خاتم النبيين از سيد هاشم رسولى محلاتى، دو اثر در شناخت سيره نبوى است. محمد خاتم پيامبران مجموعه مقالاتى است كه در حسينيه ارشاد درباره سيره نبوى فراهم آمده و عمده نويسندگان آن، چهره هاى برجسته علمى كشور بوده و هستند. كتاب سيره نبوى از استاد مطهرى، اثرى كوچك اما خوانى در سيره آن حضرت در شكلى تازه است. اثرى با همين عنوان سيره نبوى از استاد مصطفى دلشاد كه تاكنون سه مجلد آن نشر شده، به تفصيل شيوه استاد را در تحليل سيره نبوى دنبال كرده است. در منابع عربى كتاب سيرة المصطفى از هاشم معروف حسنى اثرى است عمومى و خواندنى. كتاب كارنامه سياسى اجتماعى اخلاقى محمد از محمد حسين مظفر كه توسط مصطفى زمانى ترجمه شده، مرورى است بر

سيره نبوى. كتاب با ارزشى كه از هر جهت برداشتهاى گذشته را از سيره نبوى مورد انتقاد قرار داده كتاب الصحيح من سيرة النبى الاعظم صلّى اللّه عليه و آله از استاد سيد جعفر مرتضى است. اين اثر كه چاپ جديد آن در ده جلد منتشر شده و حوادث تا سال ششم هجرت را در بر دارد، به نقد اخبار تاريخى سيره پرداخته و نكات تازه فراوانى را روشن كرده است. كتاب موسوعة التاريخ الاسلامى از شيخ محمد هادى يوسفى هم كه مجلد اول آن نشر شده، سيره اى است مبتنى بر اخبار شيعه و از اين جهت، نسبت به آثار ديگر ممتاز است. كتاب تاريخ سياسى اسلام از نويسنده اين سطور كه مجلد نخست آن سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است، تلاشى است عمومى براى بازنگرى در سيره نبوى.

مجموعه هاى متعددى درباره زندگى چهارده معصوم يا دوازده امام نگاشته شده كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم. شايد قابل توجه ترين مجموعه، مجموعه استاد باقر شريف قرشى باشد كه كه هر يك يا دو جلدى با عنوان حياة الامام ... اختصاص به يك امام دارد. تا آنجا كه بنده اطلاع دارم، تاكنون بجز زندگانى امام على عليه السّلام زندگى ساير امامان عليهم السّلام منتشر شده و بيشتر آنها به فارسى هم نشر شده است. مجموعه قادتنا از آية اللّه ميلانى، مرورى است بر زندگانى امامان عليهم السّلام كتاب سيره معصومان سيد محسن امين با ترجمه استاد على حجتى كرمانى كه در اصل از كتاب

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:41

اعيان الشيعة بر گرفته شده، متنى است استوار در اين زمينه. كتاب سيرة الائمة الاثنى عشر

از هاشم معروف حسنى كه با نام زندگى دوازده امام توسط محمد رخشنده به فارسى در آمده، مرورى است عمومى بر زندگى دوازده امام. كتاب ائمتنا از على دخيّل با اختصار زندگى دوازده امام را مورد بررسى قرار داده و به فارسى هم ترجمه شده است. سيرى در سيره ائمه اطهار عليهم السّلام از استاد مطهرى، مشتمل بر نكاتى تحليلى از زندگى برخى از امامان است. سيره پيشوايان از آقاى مهدى پيشوائى مشتمل بر زندگانى دوازده امام. كتاب نقش ائمه در احياء دين از علامه مرتضى عسكرى اثرى است تحليلى در مواضع فكرى امامان عليهم السّلام در برابر انحرافات فكرى. آقاى حسين شاكرى مؤلف كتاب موسوعة المصطفى و العترة كه به عربى نوشته شده، كوشيده تا به بررسى تفصيلى زندگانى چهارده معصوم بپردازد. استاد عزيز الله عطاردى در مجموعه اى كه هر يك جلد يا چند جلد آن اختصاص به يك امام دارد و با عنوان مسند الامام ... ناميده شده، كوشيده تا تمامى اخبارى كه از يك امام يا درباره آن حضرت در منابع شيعه و سنى نقل شده، جمع آورى كند. تاكنون بسيارى از مجلدات آن منتشر شده است. كتاب سيرة رسول الله و اهل بيته كه توسط مجمع اهل بيت نشر شده، مشتمل بر زندگانى چهارده معصوم است. كتاب حيات فكرى و سياسى امامان شيعه عليهم السّلام كه در حال حاضر تحرير جديد آن عرضه شده، پيش از اين چاپ و در عربى با عنوان الحياة الفكرية و السياسية لائمة اهل البيت چاپ شده است.

در خصوص زندگى امير مؤمنان عليه السّلام چندين كتاب منتشر شده است. زندگانى امير المؤمنين عليه السّلام از سيد هاشم

رسولى محلاتى كتابى است مفصل در اين زمينه. كتاب طرحهاى رسالت در پنج جلد، از مرحوم احمد مطهرى شرحى است از تحولات بعد از رحلت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله تا شهادت امام على عليه السّلام. كتاب على آئينه حق نما از سيد ابراهيم حسينى سعيدى، در سه جلد، شرحى است عمومى از زندگانى امام. الامام على از احمد رحمانى همدانى در زبان عربى، اثرى است كه با تتبع و تحقيق نوشته شده است. كتاب پژوهشى پيرامون زندگى على عليه السّلام از استاد جعفر سبحانى، كتاب على از ولادت تا شهادت از محمد كاظم قزوينى با ترجمه على كاظمى، كتاب حياة امير المؤمنين عليه السّلام از محمد صادق صدر، كتاب جاذبه و دافعه امام على عليه السّلام از استاد مطهرى، كتاب سياست نظامى امام على عليه السّلام از اصغر قائدان نمونه هايى از آثار بيشمارى است كه درباره زندگى آن حضرت نوشته شده است. آقاى حسين شاكرى در يك مجموعه سه جلدى با نام على فى الكتاب و السنة متون مربوط به زندگى و فضائل آن حضرت را گردآورى كرده است.

درباره زندگى حضرت زهرا عليها السّلام كتابهاى فراوانى نوشته شده و كتابنامه زندگى ايشان نيز تدوين شده است. برخى از آثار در زمينه زندگى آن بانو عبارتند از: بانوى نمونه اسلام از استاد ابراهيم امينى، نخبة البيان از سيد عبد الرسول شريعتمدار جهرمى، زهراء و زمان شناسى «چشمه در

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:42

بستر» از مسعود پورسيد آقايى، فاطمة الزهراء بهجة قلب المصطفى از احمد رحمانى همدانى، فاطمة الزهراء من المهد الى اللحد از محمد كاظم قزوينى، فاطمه زهرا از توفيق ابو علم با

ترجمه على اكبر صادقى، مسند فاطمة الزهراء از عزيز الله عطاردى، مسند فاطمه از مهدى جعفرى، تحليل سيره فاطمه زهراء از على اكبر بابازاده.

در خصوص زندگى امام حسن مجتبى عليه السّلام، كتاب الامام المجتبى از استاد حسن مصطفوى، كوشيده تا اخبار زندگى آن حضرت را از منابع موجود استخراج و تنظيم كند. صلح الحسن از شيخ راضى آل ياسين كتابى است پرارج كه فارسى شده آن با نام صلح امام حسن عليه السّلام توسط آية الله خامنه اى منتشر شده است. كتاب صلح الامام الحسن عليه السّلام از محمد جواد فضل الله اثرى است در زبان عربى و البته خواندنى و مفيد. كتاب زمامدارى امام مجتبى عليه السّلام از مرحوم احمد مطهرى، كتاب حسن كيست از فضل الله كمپانى، كتاب حقائق پنهان از احمد زمانى و كتاب شخصيت امام مجتبى عليه السّلام از على اكبر قرشى، همه از آثار مفيدى هستند كه در اين زمينه نوشته شده اند. كتاب الحياة السياسية لامام الحسن عليه السّلام از استاد جعفر مرتضى، تنها به بررسى زندگى آن حضرت در دوران خلفا پرداخته است. كتاب مسند الامام المجتبى عليه السّلام از آقاى عطاردى مشتمل بر بيشترين نقلهايى است كه درباره آن حضرت در منابع شيعه و سنى آمده است.

ترديدى نيست كه درباره زندگى امام حسين عليه السّلام بيش از هر امامى نوشته شده است. ما در مباحث پيش به بخشى از اين آثار اشاره كرديم. در اينجا چند اثر جديد را معرفى خواهيم كرد. در خصوص مقتل نويسى، كتاب مقتل الحسين از عبد الرزاق مقرم، از آثار خوب و ماندنى است.

كتاب نفس المهموم مرحوم شيخ عباسى قمى نيز اثرى است متتبعانه و متكى

به منابع كه مرحوم شعرانى به فارسى در آورده است. كتاب پرارج عبرات المصطفين در دو جلد از علامه شيخ محمد باقر محمودى مشتمل بر اخبار تاريخى دست اول درباره امام حسين عليه السّلام و نهضت عاشور است.

در بخش كتابهاى عمومى بايد از كتاب بررسى تاريخ عاشورا از محمد ابراهيم آيتى، كتاب گوشه اى از سرگذشت و شهادت امام حسين عليه السّلام از على غفورى، كتاب سالار شهيدان از حسين شيخ الاسلامى، كتاب زندگانى خامس آل عبا ابى عبد الله الحسين سيد الشهداء از ابو القاسم سحاب، كتاب نهضت حسينى از سيد على فرحى، كتاب مقتل الشمس از محمد جواد صاحبى، كتاب ادب الحسين و حماسته از احمد صابرى همدانى، كتاب مع الحسين فى نهضته از اسد حيدر و كتاب قصه كربلا از على نظرى منفرد ياد كرد. در بخش تحليلى، نخستين اثر كتاب شهيد جاويد از صالحى نجف آبادى بود كه واكنشهاى زيادى را به دنبال داشت و چندين نقد از جمله كتاب هفت ساله از شيخ على پناه اشتهاردى، و كتاب شهيد آگاه از آية الله صافى گلپايگانى بر آن نوشته شد. برخى كتابهاى تحليلى ديگر عبارتند از: كتاب درسى از حسين عليه السّلام بايد آموخت از شهيد عبد الكريم هاشمى نژاد، كتاب

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:43

حسين بن على را بهتر بشناسيم از آية الله محمد يزدى، كتاب بعد از پنجاه سال از استاد سيد جعفر شهيدى، كتاب الفباى فكرى امام حسين عليه السّلام از محمد رضا صالحى كرمانى، كتاب پژوهشى پيرامون زندگى امام حسين عليه السّلام از محمد مهدى شمس الدين و با ترجمه مهدى پيشوايى. در بخش سخنان امام حسين عليه السّلام بايد

از كتاب سخنان حسين بن على از محمد صادق نجمى و كتاب مفصل موسوعة كلمات الامام الحسين عليه السّلام از محمود شريفى و ... ياد كرد. فرهنگ عاشورا از آقاى جواد محدثى، عنوان دائرة المعارف مختصرى است درباره نهضت عاشورا. حماسه سازان عاشورا ترجمه كتاب ابصار العين از شيخ محمد سماوى شرح حال شهداى كربلاست.

درباره زندگى امام سجاد عليه السّلام چندين كتاب در دسترس است. كتاب امام سجاد جمال نيايشگران از گروه تاريخ بنياد پژوهشهاى اسلامى، كتاب زندگانى على بن الحسين عليه السّلام از دكتر سيد جعفر شهيدى، كتاب الامام زين العابدين عليه السّلام از عبد الرزاق مقرم و ترجمه فارسى آن با عنوان زندگانى امام زين العابدين از حبيب روحانى، كتاب النظرية السياسية لدى الامام زين العابدين از محمود البغدادى، كتاب جهاد الامام السجاد عليه السّلام از سيد محمد رضا حسينى جلالى و كتاب تحليلى از زندگى امام سجاد عليه السّلام كه در اصل ترجمه حياة الامام السجاد عليه السّلام باقر شريف قرشى است.

درباره امام باقر عليه السّلام عجالتا دو كتاب هست. نخست حياة الامام الباقر عليه السّلام از باقر شريف قرشى و ديگر كتاب امام باقر جلوه امامت در افق دانش از گروه تاريخ بنياد پژوهشهاى اسلامى.

در خصوص زندگى امام صادق عليه السّلام مفصلترين اثر كتاب الامام الصادق و المذاهب الاربعه از اسد حيدر است. كتاب الامام الصادق از محمد حسين مظفر، كتاب حضرت صادق از فضل الله كمپانى، كتاب الامام الصادق از محمد جواد فضل الله، و كتاب موسوعة الامام الصادق عليه السّلام از محمد كاظم قزوينى در چهار جلد آثار ديگر در اين زمينه اند. از سنيان ابو زهره و عبد الحليم الجندى،

هر كدام يك كتاب تحت عنوان الامام الصادق نوشته اند.

درباره امام كاظم عليه السّلام دو جلد كتاب تحليلى از زندگانى امام كاظم عليه السّلام ترجمه كتاب حياة الامام الكاظم باقر شريف قرشى مفصل ترين اثر است. كتاب مسند الامام الكاظم عليه السّلام از آقاى عطاردى به تفصيل اطلاعات مربوط به آن امام را از منابع متعدد در سه مجلد فراهم آورده است.

درباره زندگى امام رضا عليه السّلام مهمترين اثر كتاب الحياة السياسية للامام الرضا عليه السّلام از استاد سيد جعفر مرتضى عاملى است كه تحت عنوان زندگانى سياسى امام رضا عليه السّلام توسط پرويز اتابكى به فارسى در آمده و خلاصه فارسى شده آن تحت عنوان زندگى سياسى هشتمين امام توسط خليل فارسى در آمده و خلاصه فارسى شده آن تحت عنوان زندگى سياسى هشتمين امام توسط خليل خليليان ترجمه شده است. مجموعه مقالات كنگره جهانى امام رضا عليه السّلام در سه مجلد فارسى و سه مجلد عربى، حاوى تازه ترين پژوهشها درباره آن امام است. كتاب الامام الرضا از محمد جواد فضل الله اثر خوب ديگرى است كه در اين زمينه تأليف شده است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:44

درباره زندگى امام جواد عليه السّلام كتاب مختصر الحياة السياسية للامام الجواد از استاد سيد جعفر مرتضى منتشر شده و به فارسى نيز ترجمه شده است. كتابهاى ديگر در اين زمينه عبارتند از: الامام الجواد عليه السّلام از محمد كاظم قزوينى، كتاب الامام محمد بن على الجواد از عبد الزهراء عثمان محمد، كتاب مسند الامام الجواد از آقاى عطاردى، و كتاب وفاة الامام الجواد از عبد الرزاق مقرم كه تحت عنوان زندگانى امام جواد توسط پرويز لولاور به فارسى در

آمده است.

در خصوص زندگى امام هادى عليه السّلام كتاب حياة الامام الهادى عليه السّلام باقر شريف قرشى تحت نام تحليلى از زندگانى امام هادى توسط آقاى محمد رضا عطائى به فارسى در آمده. كتاب امام هادى و نهضت علويان از محمد رسول دريايى اثر ديگرى در اين زمينه است. كتاب الامام الهادى از محمد رضا سيبويه، كتاب منهاج التحرك عند الامام الهادى عليه السّلام، و كتاب دهمين خورشيد امامت از آقاى على رفيعى آثارى ديگر در اين زمينه اند.

در خصوص زندگى امام عسكرى عليه السّلام كتاب حياة الامام العسكرى از محمد جواد طبسى مفصل ترين كتابى است كه نوشته شده است. كتاب حياة الامام العسكرى از استاد باقر شريف قريشى هم تحت عنوان زندگانى امام حسن عسكرى عليه السّلام به فارسى ترجمه شده است. در كتاب مسند الامام العسكرى عليه السّلام از آقاى عطاردى هم اخبار مربوط به آن امام فراهم آمده است.

درباره زندگى امام مهدى عليه السّلام كتابهاى بيشمارى تأليف شده كه فهرست آنها را آقاى على اكبر مهدى پور در كتابنامه حضرت مهدى عليه السّلام آورده است. برخى از اين كتابها عبارتند از:

آشنايى با امام زمان عليه السّلام از سيد محسن امين كه از اعيان الشيعة به فارسى در آمده است. من هو المهدى از استاد ابو طالب تجليل تبريزى، كتاب مهدى انقلابى بزرگ از ناصر مكارم شيرازى، كتاب منتخب الاثر از آية الله صافى گلپايگانى، مصلح جهانى و مهدى موعود از ديدگاه اهل سنت از سيد هادى خسروشاهى، كتاب آخرين تحول زير نظر محمد مهدى خلخالى، كتاب نور مهدى از جمعى از نويسندگان، كتاب آخرين اميد از داود الهامى، و كتاب تاريخ سياسى غيبت امام

دوازدهم از استاد جاسم حسين كه اثرى است با ارزش در تحليل زندگى امامان آخر و مسأله غيبت. در همين زمينه كتاب تاريخ الغيبة الصغرى نيز ارزشمند و خواندنى است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:45

ص 23

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:48

ابن أبى طالب لا يقاس به أحد»؛ «7» هيچ كس با على بن ابى طالب

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 2، ص 90

(2). شرح نهج البلاغه، ج 13، صص 201- 198

(3). نهج البلاغه، خطبه 131

(4). المعيار و الموازنه، صص 69- 70. اسكافى در اين متن اشاره دارد كه دعوت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از امام على عليه السّلام براى پذيرش اسلام، نشان از بلوغ فكرى وى دارد. وى تأكيد دارد كه اسلام در آن برهه، نياز به اسلام افراد بالغ و عاقل داشت و نبايد حضرت از طفلى دعوت كرده باشد. او مى پذيرد كه حد اكثر سن بلوغ پانزده است، امّا بسيارى از افراد در سيزده سالگى بالغ مى شوند. روايت دعوت در منابع اهل سنت اين است كه وقتى امام نماز پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را ديد، درباره آن سؤال كرد. حضرت فرمود: هذا دين الله يا على.

سپس از امام على عليه السّلام خواست تا اسلام را بپذيرد. امام در پاسخ گفت: أنظرنى حتى أتفكر فيه الليلة، فأنظره ثم أصبح مسلما بعد الرويّة و الفكرة؛ به من مهلت ده تا امشب درباره آن بينديشم. حضرت به وى مهلت داد و صبح آن روز امام على عليه السّلام مسلمان شد. و نيز نك: انساب الاشراف، ج 1، ص 112

(5). التنبيه و الاشراف، ص 198

(6). مناقب احمد بن حنبل، ابن جوزى، ص 160؛ طبقات الحنابله ج 1، ص 319

(7). مناقب احمد بن حنبل، صص 163- 163

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:49

قابل مقايسه نيست.

ابو سعيد خدرى مى گفت: «كان لعلىّ من النبىّ صلّى اللّه عليه و آله دخلة ليست لأحد، و كان للنبى صلّى اللّه

عليه و آله من علىّ دخلة ليست لأحد غيره فكانت دخلة النبى صلّى اللّه عليه و آله من على أن النبى صلّى اللّه عليه و آله كان يدخل عليهم كل يوم». «1» على نزد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رفت و شدى داشت كه كسى جز او نداشت. همين طور، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نزد على رفت و شدى داشت كه براى كسى جز او نبود. رفت و شد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله چنان بود كه هر روز بر آنها وارد مى شد.

زيد بن ثابت نيز به امام گفت: و «أنت من رسول الله صلّى اللّه عليه و آله بالمكان الذي لا يعد له أحد». «2» موقعيت تو را نسبت به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله هيچ كس ندارد.

زيد زمانى اين سخن را مى گفت كه سرسختانه از عثمان طرفدارى مى كرد.

همين سبب شده بود كه امام چنان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را بشناسد كه ديگر اصحاب آن چنان معرفت را به آن حضرت نداشتند. «3» يكى از شواهد اعتناى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به امام آن بود كه دخترش فاطمه را كه از زنان برگزيده عالم بود، به عقد آن حضرت درآورد.

پيش از آن أبو بكر و عمر به خواستگارى رفته بودند و حضرت قبول نكرده بود. زمانى كه امام به خواستگارى رفت، آن حضرت پذيرفت و فرمود: لست بدجّال، «4» فاطمه از آن توست. زمانى كه امام با فاطمه ازدواج كرد، حضرت از او خواست تا خانه اى پيدا كند.

حضرت خانه اى دور يافت. پس از ازدواج رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از

آنها خواست تا نزد او باشند. اين كار با گذشت حارثة بن نعمان و واگذارى خانه اش انجام شد. «5» شايد به همين دليل بود كه عبد الله بن عمر مى گفت: اگر مى خواهيد موقعيت على را نزد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بدانيد، موقعيت خانه او را نسبت به خانه آن حضرت نگاه كنيد. «6» در جريان

______________________________

(1). المصنف، عبد الرزاق، ج 10، ص 140؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 98 و در پاورقى از: تاريخ دمشق، ج 38، ص 33؛ امالى ابن الشيخ، ص 33، حديث سوم مجلس 27

(2). الفتوح، ج 2، ص 165

(3). نك: سبل الهدى و الرشاد، ج 6، ص 642

(4). طبقات الكبرى، ج 8، ص 22. اين سخن را به دو صورت مى توان خواند: «لست» و «لست». ابن سعد به صورت اول خوانده و تفسير كرده است كه من دجال نيستم. يعنى قبلا وعده فاطمه را على داده بود.

كاوشى در روايات خواستگارى نشان مى دهد كه هيچ صحبت وعده نبوده است. بنابراين معناى سخن پيامبر چيست؟

(5). طبقات الكبرى، ج 8، ص 22

(6). انساب الاشراف، ج 2، صص 181- 180

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:50

برقرارى عقد اخوّت ميان مسلمانان، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله، على عليه السّلام را به عنوان «برادر» خود برگزيد. «1»

زمانى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله خطبه مى خواند، امام على عليه السّلام در فاصله اى دورتر سخنان آن حضرت را بازگو مى كرد. «2» و آنگاه كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خشمگين مى شد، كسى جز امام جرأت سخن گفتن با وى را نداشت. «3» مردم امام على عليه السّلام را واسطه خود در حل مسائلشان

قرار مى دادند. «4» سنّيان از عايشه نقل كرده اند كه گفت: از زنان فاطمه عليها السّلام، و از مردان على عليه السّلام محبوبترين اشخاص نزد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بودند. «5» رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در يكى از درست ترين احاديث؛ يعنى حديث منزلت، نسبت ايشان را با خود همچون نسبت هارون با موسى دانست. «6» هر بار كه مشكلى پيش مى آمد و نياز به آن داشت تا كسى براى اصلاح كارها اعزام شود، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله امام على عليه السّلام را مى فرستاد. «7» از امام پرسيدند كه، چگونه است كه شما بيش از ديگر صحابه حديث نقل مى كنيد؟

آن حضرت فرمود: «لأنّي كنت إذا سألته أنبأني و إذا سكتت ابتدأنى» «8» امام پاسخ داد:

براى اين كه زمانى كه من از آن حضرت سؤال مى كردم، به من علم مى آموخت و زمانى كه من ساكت مى شدم آن حضرت خود آغاز سخن مى كرد.

آن حضرت مى فرمود: من به نكته مجهولى بر نخوردم جز آن كه درباره آن از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله سؤال كردم و پاسخ آن را در خاطرم نگه داشتم. «9» و مى فرمود: هر چه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيدم آن را حفظ كردم و هيچ گاه چيزى را فراموش نكردم. «10» امام در نامه اى نوشت: «و أنا من رسول الله كالصنو من الصنو و الذراع و العضد»، «11» من و رسول

______________________________

(1). صحيح ترمذى، ج 13، ص 170؛ المصنف، ابن ابى شيبه، ج 12، صص 62، 82؛ المستدرك، ج 3، ص 14؛ ربيع الابرار، ج 1، ص 807؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 270،

ج 2، ص 145

(2). ربيع الابرار، ج 3، ص 732

(3). انساب الاشراف، ج 2، ص 107؛ المستدرك، ج 3، ص 130

(4). التراتيب الاداريه، ج 1، صص 56- 58

(5). الاستيعاب، ج 1، ص 378؛ تاريخ جرجان، ص 218

(6). همانطور كه در متن اشاره شد، هيچ كس در اين حديث ترديد ندارد.

(7). طبقات الكبرى، ج 7، ص 435؛ التراتيب الاداريه، ج 1، صص 444- 443؛ بحار الانوار، ج 38، صص 75- 73

(8). انساب الاشراف، ج 2، ص 98

(9). نهج البلاغه، خطبه 208

(10). انساب الاشراف، ج 2، ص 121

(11). نهج البلاغه، نامه 45

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:51

خدا صلّى اللّه عليه و آله چون دو شاخيم از يك درخت رسته و چون آرنج به بازو بسته.

امام مى فرمود: من همچون نوزاد شترى كه دنبال مادرش مى رود، دنباله رو پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بودم. «1» و مى فرمود: إنى لم أردّ على الله و لا على رسوله ساعة قطّ، من حتى لحظه اى در برابر خدا و رسول اظهار مخالفت نكردم. «2» در مسأله اعلام برائت، خداوند به رسول خود فرمود: اين پيام را بايد خودت به مردم ابلاغ كنى يا كسى كه از تو باشد. به همين دليل بود كه آن حضرت، ابو بكر را از نيمه راه بازگرداند و پيام را به امام على عليه السّلام داد تا در روز حج اكبر بخواند. «3»

امام در خطبه قاصعه، درباره نزديكى خود به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله جملات زيبايى دارد. «4»

امام آن چنان به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نزديك بود كه مى فرمود: به خدا سوگند آيه اى فرود نيامد مگر آن كه من آگاهم كه درباره

چه و در كجا نازل شده است. «5» ابن عباس مى گفت: خداوند سوره اى را فرود نفرستاد جز آن كه علىّ امير و شريف آن بود.

خداوند اصحاب محمد صلّى اللّه عليه و آله را سرزنش كرد، اما درباره على جز به نيكى چيزى نفرمود. «6»

احمد بن حنبل درباره شگفتى كسانى از اين كه علىّ تقسيم كننده بهشت و جهنم باشد، مى گفت: مگر روايت نشده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به علىّ فرمود: لا يحبك إلا مؤمن و لا يبغضك إلا منافق؟ گفتند: آرى. گفت: از آنجا كه مؤمن جايش در بهشت است و منافق جايگاهش در آتش، بنابراين على عليه السّلام تقسيم كننده بهشت و جهنم است. «7»

عمر بن عبد العزيز مى گفت: اگر اين مردم نفهم، از آنچه ما درباره علىّ مى دانستيم، آگاه بودند، دو نفرشان از ما متابعت نمى كردند. «8» سلمان مى گفت: اگر على از ميان شما برود، كسى نيست تا از اسرار پيامبرتان براى شما بگويد. «9» ابن ابى الحديد

______________________________

(1). تصنيف نهج البلاغه، ص 355

(2). نهج البلاغه، خطبه 195

(3). انساب الاشراف، ج 1، ص 382، ج 2، صص 123، 155

(4). نهج البلاغه، خطبه 192

(5). انساب الاشراف، ج 2، ص 99

(6). معرفة الصحابة، ج 1، ص 298؛ المعجم الكبير، ج 11، ص 264؛ حلية الاولياء، ج 1، ص 64

(7). طبقات الحنابله، ج 1، ص 320

(8). ربيع الابرار، ج 1، ص 499

(9). انساب الاشراف، ج 2، ص 183

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:52

به درستى مى گويد: هيچ كس به اندازه ابو طالب و فرزندانش على و جعفر، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را يارى نكردند. «1» زمانى كه كسى به خاطر

مسأله اى از امام، نزد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شكايت كرد، آن حضرت سه بار فرمود: «على را راحت بگذاريد، فإنّ عليّا منّى و أنا منه و هو ولىّ كل مؤمن.» «2»

امام در شب هجرت جان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را نجات داد. «3» در بدر نزديك به سى تن از مشركان را به قتل رساند. در احد، در حالى كه بسيارى از صحنه جنگ گريختند، در كنار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ماند و جان آن حضرت را نجات داد. يك ضربه شمشير على در خندق، كه بر عمرو بن عبد ود فرود آمد، از طرف پيامبر صلّى اللّه عليه و آله، برتر از عبادت جن و انس دانسته شد. اين ضربت سبب شد تا دشمن به هزيمت كشانده شود. «4» آن حضرت در بيشتر جنگها پرچمدار سپاه اسلام بود. «5»

بى شبهه در ميان اصحاب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كسى دانش امام را نداشت. اين مطلبى است كه در كلام خود رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و اصحاب آمده و تاريخ نيز بر آن گواهى داده است. حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان 52 امير مؤمنان عليه السلام در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله ..... ص : 48

ن سخن رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله كه فرمود: أنا مدينة العلم و علىّ بابها، بهترين گواه بر اين مطلب است. سخن خود امام عليه السّلام در بالاى منبر به اين كه: سلونى قبل أن تفقدونى، «6» نشانگر دانش برتر امام بود. اين ادعايى بود كه به قول سعيد بن مسيب هيچ كس از

صحابه جز امام آن را مطرح نكرد. «7» رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله امام را موظف فرمود تا به مردم وضو و سنّت را تعليم دهد. «8» عايشه كه دشمنيش نسبت به فاطمه و على عليهما السّلام به همان زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بازمى گشت، مى گفت: على أعلم الناس بالسّنه، «9» عطاء از تابعين معروف

______________________________

(1). شرح نهج البلاغه، ج 7، ص 174

(2). الامالى فى آثار الصحابة، ص 80، و در پاورقى آن از: مسند احمد، ج 4، ص 437، صحيح ترمذى، ش 3796؛ مسند طيالسى، ش 829؛ خصائص على عليه السّلام، سنن نسائى، ص 65؛ حلية الاولياء، ج 6، ص 294؛ المستدرك، ج 3، ص 110؛ المعجم الكبير، ج 18، ص 128؛ و نك: الاستيعاب، ج 4، ص 322

(3). انساب الاشراف، ج 1، ص 260

(4). تاريخ مختصر الدول، ص 95؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 5، ص 7

(5). انساب الاشراف، ج 2، ص 91، 94؛ حياة الصحابة، ج 2، صص 515- 514

(6). نهج البلاغه، خطبه 189

(7). تاريخ يحيى بن معين، ج 3، ص 143

(8). طبقات الكبرى، ج 4، ص 52

(9). تاريخ الكبير، بخارى، ج 2، ص 255

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:53

مى گفت: على عليه السّلام فقيه ترين فرد از ميان اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است. «1» عمر بن عبد العزيز نيز، امام را زاهدترين اصحاب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خواند. «2»

مى كرده اند، بايد پذيرفت كه ميان امام و شيخين از همان زمان مناسبات خوبى نبوده است. در اخبار سيره چيزى كه شاهد نزاع اينان باشد ديده نشده، اما هيچ خاطره اى نيز كه رفاقت اينها را با يكديگر نشان دهد وجود ندارد. دشمنيهاى عايشه با امام على عليه السّلام كه به اعتراف خودش از همان زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله وجود داشته، مى تواند شاهدى بر اختلاف آل ابى بكر با آل على تلقى شود. گفته اند، زمانى كه فاطمه عليها السّلام رحلت كرد، همه زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در عزاى بنى هاشم شركت كردند، اما عايشه خود را به مريضى زد و نيامد و حتى براى على عليه السّلام چيزى نقل كردند كه گويا عايشه اظهار سرور كرده بود. «3» هر چه بود، بلافاصله پس از خلافت أبو بكر، و اصرار امام در اثبات حقانيت خود نسبت به خلافت، سبب بروز مشكلاتى در روابط آنان شد.

حمله به خانه امام و حالت قهر حضرت فاطمه عليها السّلام و عدم اجازه براى حضور شيخين بر جنازه آن حضرت، «4» اختلاف را عميق تر كرد. از آن پس امام گوشه گير شده و به سراغ زندگى شخصى رفت. حكومت انتظار داشت كه امام، همانطور كه بيعت كرده، دست از ادعاى حقانيت خود نيز بردارد و شمشير به دست براى تحكيم پايه هاى قدرت آنان با مخالفانشان از مرتدان بجنگد. امام اين درخواست را رد كرد. با چنين موضعى، طبيعى بود كه حكومت بايد او را در ديدگان مردم تحقير مى كرد. اين سياست مى توانست به انزواى بيشتر آن حضرت بينجامد.

______________________________

(1). مقتل الامام امير المؤمنين عليه السّلام، ص 107

(2). همان، ص

107

(3). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 9، ص 198

(4). نك: المستدرك، ج 3، ص 162؛ طبقات الكبرى، ج 8، صص 30- 29؛ التنبيه و الاشراف، ص 250؛ وفاء الوفاء، صص 996- 995، 1000

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:54

امام در نفرين به قريش فرمود: خدايا! من از تو بر قريش و آن كه قريش را كمك كند يارى مى خواهم «فإنّهم قطعوا رحمى، و صغّروا عظيم منزلتى، و أجمعوا على منازعتى أمرا هولى» «1» آنان پيوند خويشى مرا بريدند و رتبت والاى مرا خرد كردند و در چيزى كه حق من بود با من به ستيز پرداختند. امام در ادامه مى فرمايد: نگريستم و ديدم نه مرا يارى است نه مدافعى و مددكارى جز كسانم، كه دريغ آمدم به كام مرگشان برانم، پس خار غم در ديده خليده چشم پوشيدم.» «2»

اين سخن امام اشارت به سياست خلفا در تحقير امام است. امام در خطبه شقشقيه نيز با اشاره به شورى مى فرمايد: چون زندگانى او (عمر) به سر آمد، گروهى را نامزد كرد، و مرا در جمله آنان در آورد. خدا را چه شورايى! من از نخستين چه كم داشتم كه مرا در پايه او نپنداشتند و در صف اينان داشتند. «3»

قرار گرفتن امام در كنار كسانى چون طلحه و زبير و عثمان، براى امام شكننده بود. تازه در اين جمع هم امام را تحقير كردند. عجيب آن است كه عمر در زمانى كه شش نفر را برگزيد، هر يك از آنان را متهم به صفتى كرد. در اين ميان، صفتى به امام نسبت داد كه بى اندازه بى پايه بود و در عين حال خردكننده. عمر امام

را متهم كرد كه «فيه دعابة» «4» فرد شوخى است. بعدها معاويه «5» و عمرو بن عاص بر اساس همين سخن عمر، درباره امام مى گفتند: فيه تلعابه. «6» امام اتهام عمرو بن عاص را بشدت رد كرده و اين در اصل رد سخن عمر بود. «7»

زندگى امام در انزواى مدينه، سبب شد تا آن حضرت ناشناخته باقى بماند.

زمان به سرعت مى گذشت و امام تنها در مدينه، آن هم در ميان چهره هاى قديمى صحابه، چهره اى آشنا بود. اما در عراق و شام كسى امام را نمى شناخت. تنها برخى

______________________________

(1). نهج البلاغه، خطبه 172؛ الغارات، ج 1، ص 309

(2). نهج البلاغه، خطبه 217. اين خطبه در دو مورد در نهج البلاغه آمده كه در اينجا اضافاتى دارد؛ و نك:

الجمل، ص 123، و در پاورقى همانجا از: الامامة و السياسة، ج 1، ص 155؛ الغارات، ص 204

(3). نهج البلاغه، خطبه 3.

(4). تاريخ مختصر الدول، ص 103

(5). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 1، ص 25

(6). الامتاع و المؤانسه، ج 3، ص 183

(7). نهج البلاغه، خطبه 84؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 127، 145، 151؛ نهج السعادة، ج 2، ص 88

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:55

قبايل يمنى كه از زمان سفر چندماهه امام به يمن آن حضرت را ديده بودند، با وى آشنايى داشتند. جندب بن عبد الله مى گويد: زمانى پس از بيعت با عثمان به عراق رفتم، در آنجا براى مردم فضايل على عليه السّلام را نقل مى كردم. بهترين پاسخى كه از مردم مى شنيدم اين بود كه، اين حرفها را به كنارى بگذار، به چيزى فكر كن كه نفعى برايت داشته باشد. من مى گفتم: اين مطالب، چيزهايى

است كه براى هر دوى ما سودمند است، اما طرف برمى خاست و مى رفت. «1»

به نقل ابن ابى الحديد، تحليل محمد بن سليمان اين بوده است كه يكى از عوامل اختلاف در دوره عثمان تشكيل شورى بود؛ زيرا هر يك از اعضاى شورى هوس خلافت داشتند. طلحه از كسانى بود كه در انتظار خلافت مى بود. زبير نيز، هم به او كمك مى كرد و هم خود را لايق حكومت مى ديد. اميد آنان به خلافت بيش از اميد امام على عليه السّلام بود. دليلش نيز اين بود كه شيخين او را از چشم مردم ساقط كرده و حرمت او را در ميان مردم خورد كرده بودند. به همين جهت او فراموش شده بود.

بيشتر كسانى كه فضايل او را در زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى شناختند مرده بودند و نسلى به پيدايى در آمده بود كه او را همانند ساير مسلمانان مى دانستند. از افتخارات او تنها همين مانده بود كه پسر عموى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله همسر دختر او و پدر نوادگاه او است. باقى.

امور فراموش شده بود. قريش نيز چنان بغضى به او مى ورزيد كه به هيچ كس چنان نبود. قريش به همين اندازه طلحه و زبير را دوست مى داشت؛ زيرا دليلى براى وجود كينه نسبت به آنها وجود نداشت. «2»

ابن ابى الحديد پس از اشاره به اين نكته كه مردم در صفين، منتظر بودند تا حضور عمار را در يك جبهه معيار حقانيت آن جبهه بدانند مى گويد: تعجب از اين مردم است كه عمار را به عنوان ملاك حق و باطل مى پذيرند اما خود على را كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله

حديث ولايت را درباره اش فرموده و نيز فرمود: لا يحبّك إلا مؤمن و

______________________________

(1). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 9، ص 58

(2). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 9، ص 28. از امام سجاد عليه السّلام سؤال شد كه: چرا اين اندازه قريش به پدرت (جدت) كينه داشتند. حضرت فرمود: لأنّه أورد أوّلهم النار و ألزم آخرهم العار. نثر الدر، ج 1، ص 340

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:56

لا يبغضك إلا منافق، معيار قرار نمى دهند. دليل اين مطلب آن است كه تمامى قريش از همان آغاز در پوشاندن فضايل او، فراموش كردن ياد او، محو خصايص او و حذف مرتبت والاى او از سينه هاى مردم كوشيدند. «1» ابن ابى الحديد تحليل جالبى از علل بغض قريش نسبت به امام على عليه السّلام به دست داده است. «2»

يك بار كسى از امام على عليه السّلام مى پرسد: به اعتقاد شما، اگر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرزند پسرى مى داشت كه بالغ و رشيد بود، آيا عرب حكومت خود را به او مى سپرد؟ امام پاسخ داد: اگر جز آنچه من مى كردم انجام مى داد، او را مى كشتند. عرب از كار محمد صلّى اللّه عليه و آله متنفر بود و نسبت به آنچه خداوند به او عنايت كرده بود، حسادت مى ورزيد ... آنها از همان زمان حضرت كوشيدند تا كار را پس از رحلت آن حضرت، از دست اهل بيت او خارج كنند. اگر نبود كه قريش نام او را وسيله اى براى سلطه خويش قرار داده و نردبان ترقى خود مى ديد، حتى يك روز پس از رحلت آن حضرت خدا را نمى پرستيد، و به ارتداد

مى گراييد ... اندكى بعد فتوحات آغاز شد، سيرى پس از گرسنگى و ثروت پس از نادارى. اين باعث شد تا اسلام عزيز شود و دين در قلوب بسيارى از آنان جاى گيرد، چرا كه به هر حال اگر حق نبود چنين و چنان نمى شد. بعد از آن اين فتوحات را به فكر و تدبير امرا و ولات نسبت دادند. در ميان عده اى را بزرگ كرده و عده ديگرى را از ياد مردم بردند:

«فكنّا ممن خمل ذكره و خبت ناره و انقطع صوته و صيته، حتى أكل الدهر علينا و شرب، و مضت السنون و الأحقاب بما فيها، و مات كثير ممن يعرف و نشأ كثير ممن لا يعرف» ما از كسانى بوديم كه يادش به فراموشى سپرده شده، نورش به خاموشى گراييد و فريادش قطع شد، آن چنان كه گويى زمانه ما را بلعيد. سالها به همين منوال گذشت، بسيارى از چهره هاى شناخته شده مردند و كسانى كه ناشناخته بودند بر آمدند. در اين شرايط فرزند پسر چه مى توانست بكند. مى دانيد كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مرا به خاطر خويشى به خود نزديك نمى كرد. بلكه براى جهاد و نصيحت چنين مى كرد. «3»

______________________________

(1). همان، ج 8، ص 18

(2). همان، ج 13، ص 300- 299

(3). همان، ج 20، ص 299- 298

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:57

درست به دليل همين فراموشى امام در جامعه مسلمانان بود كه آن حضرت در دوره خلافت، مى كوشيد تا از هر فرصتى براى معرفى خود و تلاشهايش براى اسلام در زمان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله براى مردم سخن بگويد. «1»

روابط امام با أبو بكر بسيار سرد

بوده و گويا خاطره اى باقى نمانده است. در برخورد با عمر خاطرات زيادى به دست آمده است كه عمدتا كمكهاى قضايى امام به عمر و نيز پاسخ به برخى رايزنيهاست كه در بحثهاى پيشين برخى از آنها را آورده ايم. عمر از پرخاش ظاهرى به امام خوددارى كرده و به احتمال امام نيز مراعات مى كرد. اما عثمان چنين نبود، او تحمل اظهار نظرهاى امام را نداشت و يك بار به امام گفت: تو نزد من بهتر از مروان بن حكم نيستى؟ «2» عباس از عثمان خواست تا هواى امام را داشته باشد. عثمان گفت: اولين حرف من با تو اين است كه اگر على خودش بخواهد، كسى نزد من عزيزتر از او نخواهد بود. «3» البته امام حاضر نبود به خاطر عثمان و رفاقت با وى از انحرافات چشم پوشى كند. به همين دليل روابط امام با عثمان، از جهتى نزديك تر و از جهت ديگر تندتر شد. «4» يك بار كه زنى از انصار با يكى از زنان بنى هاشم نزاعى داشت، پس از آنكه به نفع زن انصارى حكم شد، عثمان به او گفت:

اين رأى پسر عمويت على است.! «5»

مخالفت با حكومت براى امام كار دشوارى بود. امام، بويژه در سالهاى نخست كوشيد تا با پناه بردن به انزوا خود را از مواجه شدن با حكومت بازدارد. سعد بن عباده تجربه خوبى بود. او بيعت نكرد و ناگهان در زمان خلافت خليفه اول يا دوم، خبر رسيد كه جنيان او را كشتند. در جاى خود اشاره كرديم كه برخى از مصادر اشاره دارند كه قتل او سياسى بوده است. «6»

ابن ابى الحديد مى گويد: من از ابو

جعفر نقيب (يحيى بن ابى زيد) پرسيدم:

______________________________

(1). به عنوان مثال نك: نهج السعادة، ج 2، صص 222، 314

(2). مروج الذهب، ج 2، ص 342

(3). انساب الاشراف، ج 5، ص 14

(4). تاريخ المدينة المنوره، ج 3، صص 1046- 1045

(5). تاريخ المدينة المنوره، ج 3، ص 967؛ منتخب كنز العمال، ج 2، ص 204

(6). نك: شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 17، ص 62

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:58

شگفتى من از على است كه چگونه در اين مدت طولانى بعد از وفات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله زنده ماند و با وجود آن همه كينه هاى قريش، جان سالم بدر برد. ابو جعفر به من گفت:

اگر او خود را تا به آن اندازه كوچك نكرده و به كنج انزوا نخريده بود، كشته شده بود.

اما او خود را از يادها برد و به عبادت و نماز و قرآن مشغول كرد، و از آن زىّ اول خود خارج شد، و شمشير را به فراموشى سپرد، گويى چون فتك كننده اى كه توبه كرده، به سير در زمين پرداخته و يا راهب در كوهها است. و از آنجا كه به اطاعت حاكمان زمان پرداخت، و خود را در برابر آنان كوچك كرد، او را رها كردند، اگر چنين نكرده بود او را به قتل رسانده بودند. او سپس به اقدام خالد براى قتل امام اشاره مى كند. «1» مؤمن الطاق نيز بر اين باور بود كه عدم تلاش سياسى از طرف امام در اين دوره، ترس از آن بوده است كه مبادا جنيان او را (همانند سعد) بكشند. «2»

البته اين بدان معنا نبود كه امام از فرصتهاى مناسب براى

حق از دست رفته خود تلاش نكند. آن حضرت در همان مرحله نخست، براى چند ماهى از بيعت خوددارى كرد. «3» به علاوه در همان روزهاى نخست، دست زن و فرزندان خود را گرفته و به خانه هاى انصار مى رفت تا حق از دست رفته را بازيابد. اين اصرار در حدى بود كه او را متهم كردند كه حريص بر خلافت است. امام فرمود: يكى گفت:

پسر ابو طالب! تو بر اين كار بسيار آزمندى! گفتم: نه، به خدا سوگند شما آزمندتريد.-

به رسول خدا- دورتر و من بدان مخصوصترم. من حقى كه از آنم بود خواستم، و شما نمى گذاريد، و مرا از رسيدن به آن بازمى داريد. «4»

امام نظير اين استدلال را فراوان داشتند: «يا معشر قريش! إنا أهل البيت أحق بهذا الأمر منكم، أما كان فينا من يقرأ القرآن و يعرف السنّة و يدين بدين الحق»؟ «5» اين قريشيان! اما ما اهل بيت به اين امر از شما سزاوارتر نيستيم. آيا در ميان ما قارى قرآن، عارف به سنت و متدين به دين حق نيست؟

______________________________

(1). همان، ج 13، ص 301- 302

(2). همان، ج 17، ص 62

(3). انساب الاشراف، ج 1، ص 585؛ الكامل فى التاريخ، ج 2، ص 325

(4). نهج البلاغه، خطبه 172؛ الغارات، ج 1، ص 308

(5). الغارات، ج 1، ص 307

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:59

درباره ارزيابى امام از خلافت سه خليفه، بايد گفت: امام در هيچ زمانى آزاد نبود تا ارزيابى خود را از شيخين به دست بدهد. بر عكس نسبت به عثمان، هر آنچه كه به آن اعتقاد داشت، فرصت بازگو كردن آن را داشت. دليل اين امر اين بود كه سپاه

او در كوفه، كسانى بودند كه جز عده محدودى، شيخين را پذيرفته بودند و امام نمى توانست در جمع آنان در سخن گفتن درباره آنها آزاد باشد. يك بار كه فرصتى بدست آمد، به بيان بخشى از رنجهاى خود پرداخت و بلافاصله از ادامه سخن بازماند و در برابر اصرار ابن عباس به ادامه صحبت فرمود: «تلك شقشقة هدرت»، نه ابن عباس! آنچه شنيدى شعله غم بود كه سر كشيد. «1»

با همه احتياطى كه امام داشت، در زمان شوراى خلافت، حاضر به پذيرفتن شرط عبد الرحمن بن عوف براى قبول خلافت نشد. ابن عوف شرط كرد: اگر امام بپذيرد تا به سيره شيخين عمل كند حاضر است خلافت را به او واگذار كند، اما امام فرمود: تنها به اجتهاد خود عمل خواهد كرد. اين رد آشكارى از امام نسبت به روش و سيره شيخين بود كه به اعتقاد امام در قسمتهاى زيادى بر خلاف سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و بر پايه اجتهادى نادرست صورت گرفته بود. امام اطاعت خود را نيز از أبو بكر، در امورى دانسته كه او از خدا اطاعت مى كرده است. «2» سخنان امام در دوره خلافت، و نيز روش برخورد امام با مسائل مختلف نشان مى دهد كه امام شيوه هاى گذشته را نمى پسنديده است.

بعدها معاويه در نامه اى به امام نوشت كه تو بر خلفاى پيشين حسد برده بر آنها بغى كردى! امام در پاسخ او نوشتند: و پنداشتى كه من بد همه خلفا را خواستم و به كين آنان برخاستم. اگر چنين است- و سخنت راست است- تو را چه جاى بازخواست است؟ جنايتى بر تو نيايد تا از

تو پوزش خواستند ... و گفتى مرا چون شترى بينى مهار كرده مى راندند تا بيعت كنم.

به خدا كه خواستى نكوهش كنى، ستودى، و رسواسازى، خود را رسوا

______________________________

(1). نهج البلاغه، خطبه 3؛ نثر الدر، ج 1، ص 274

(2). الغارات، ج 1، ص 307

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:60

نمودى. مسلمان را چه نقصان كه مظلوم باشد و در دين خود بى گمان.

يقينش استوار و از دودلى به كنار؟ ... و از اين كه بر عثمان به خاطر برخى بدعتها خرده مى گرفتم، پوزش نمى خواهم. «1»

با وجود انتقادات صريح امام، بويژه برخورد امام در شورا، نمى توان به داشتن برخى ارتباطات خانوادگى ميان امام و عمر يا عثمان، براى اعتقاد امام به درستى حكومت آنان استناد كرد. حتى تمجيدهايى كه امام از برخى از خلفا در قياس با برخى ديگر دارد دليلى بر پذيرش اصولى آنها از سوى امام نيست. زمانى كه امام دريافت توانايى در افتادن با اين حزب را ندارد، و به مصلحت اسلام نيز نيست تا مبارزه اى را آغاز كند، راه مصالحه در پيش گرفت. امام در چندين مورد بيعت خود با أبو بكر و پذيرفتن او را كه به اصطلاح مهاجر و انصار نيز او پذيرفته بودند، بر اساس ضرورت و حفظ وحدت ميان مسلمانان توجيه مى كرد. «2» امام در توجيه سكوت خود به اين سخن هارون در برابر موسى عليه السّلام استناد كرد كه گفت: إنّى خشيت أن تقول فرّقت بين بنى اسرائيل. «3» و نسبت به سقيفه مى فرمود: بل عرفت أنّ حقى هو المأخوذ و قد تركته لهم، تجاوز اللّه عنهم. «4»

در گذشته، اهل سنت همين را نيز كه اهل بيت خود را سزاوارتر

از ديگران يعنى خلفاى نخست به خلافت مى دانستند نمى پذيرفتند، اما اكنون جناحهاى نسبتا روشن اهل سنت قبول دارند كه على عليه السّلام صرفا به خاطر وحدت با أبو بكر بيعت كرد در حالى كه خود را احق به خلافت مى دانست. «5»

به هر روى زندگى منزويانه امام در آن جامعه، نشان آن است كه هم امام و هم خلفا مى دانستند كه نمى توانند با ديگرى به نحوى برخورد كنند كه به معناى تأييد ديدگاه او بويژه در امر خلافت باشد. در عين حال رفت و شد در مسجد، و حتى برقرارى روابط خانوادگى نظير ازدواج عمر با ام كلثوم، امرى معمول بود. اين ازدواج

______________________________

(1). نهج البلاغه، نامه 28؛ وقعة صفين، ص 91- 86 در اينجا متن كامل نامه معاويه و پاسخ امام آمده است.

(2). نك: انساب الاشراف، ج 2، ص 281؛ الغارات، صص 111- 110

(3). طه، آيه 94؛ نك: المقنع، ص 109

(4). نك: وقعة صفين، ص 91

(5). تفسير المنار، ج 8، ص 224

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:61

به اصرار عمر صورت گرفت و امام با وجود مخالفت اوليه آن را پذيرفت. كما اين كه امام همسر أبو بكر، يعنى اسماء بنت عميس را پس از درگذشت او به عقد خود در آورده و فرزند أبو بكر، يعنى محمد را در خانه خويش تربيت كرد.

امام على عليه السّلام عضويتى نداشته و توان گفت كه دو را دور رهبرى حزب مخالف را عهده دار بوده است. پيروزى امام على عليه السّلام پس از عثمان، تا حدود زيادى، به معناى غلبه مخالفان قريش و خط ضد اموى بود. اين مخالفان اولا از حمايت قبايل عراقى و مهاجران مصرى و ثانيا از همدلى و همراهى انصار و مردم بومى مدينه بهره مند بودند. تعدادى از مهاجرين نيز كه در رأس آنان عمار بن ياسر بود، جزو اين گروه به حساب مى آمدند. اينها بخشى از مخالفان عثمان را تشكيل مى دادند. در كنار اينان، گروهى از خود قريش، به دليل بى توجهى عثمان به آنان، و توجه خاصش به امويان، در كنار مخالفان قرار داشتند. در رأس اين گروه، طلحه، و زبير و عايشه بودند. عمرو بن عاص نيز كه از حكومت مصر معزول شده بود بر ضد عثمان فعاليت مى كرد. البته همه اينان مدعى آن بودند كه عثمان از سنت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فاصله گرفته است. بدين ترتيب، جهت گيرى كلى آن شورش، بازگشت به سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله رعايت عدل و انصاف و عدم ظلم و اجحاف در حق مردم بود.

از همان آغاز اعتراضات مردم بر ضد عثمان، امام على عليه السّلام واسطه دو گروه و به عبارتى سخنگوى مخالفان و منتقل كننده اعتراضات مردم به عثمان بود. با اين حال در اين نقش ميانجى گرايانه خود، ميانه روى را حفظ كرد. آن حضرت گرچه خود به

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:62

برخى از اعمال ناشايست عثمان اعتراض مى كرد، «1» اما در شرايطى كه ميانجى بود حقوق عثمان را

نيز رعايت كرده، با گرفتن تعهد از وى، در رعايت شرايط معترضان، مخالفان را آرام مى كرد. البته طبيعى بود كه وقتى عثمان كشته شود و على عليه السّلام سر كار آيد، بنى اميه و برخى از جناحهاى قريش، على عليه السّلام در اين باره متهم كنند؛ در حالى كه امام نقشى در اين رخداد نداشت. با وجود اين، بسيارى از كسانى كه به صورت ياران نزديك آن حضرت در آمدند جزو معترضان بوده و حتى متهم بودند كه مستقيم در قتل عثمان نقش داشته اند. كسانى كه امام على عليه السّلام را مطرح كردند، همگى ضد عثمان بودند و همان گونه كه اشاره شد، اين آغاز نضج گيرى تشيع در ميان كوفيان است كه مهمترين فعاليت سياسى خود را در آغاز، در ضديت با خليفه حاكم شكل دادند. آنان نسبت به أبو بكر و عمر گويى رضايت كلى داشته اند.

به هر روى قوت جناح طرفدار امام كه متشكل از انصار، بسيارى از صحابه، و نيز قراء كوفه بودند آن اندازه قوى بود كه اجازه بروز و ظهور به طلحه و زبير نداد.

همين طور يادى از سعد بن ابى وقاص نيز نشد. «2» در ادامه روايت طولانى سعيد بن مسيب درباره قضاياى قتل عثمان كه پيش از اين نقل كرديم، آمده است كه پس از آن على عليه السّلام به منزل خود آمد و تمامى مردم به سمت خانه او هجوم آورده و اظهار مى كردند كه على عليه السّلام خليفه است، آنان از آن حضرت مى خواستند تا دست خود را براى بيعت بسوى آنان دراز كند. امام فرمود كه بيعت مربوط به شما نيست، بيعت از آن «اصحاب بدر»

است. هر كسى را كه آنها خليفه كنند خليفه مى شود. پس از آن تمامى اهل بدر كه زنده بودند نزد على عليه السّلام آمدند و خواستار بيعت با آن حضرت شدند. «3»

در برابر اصرار صحابه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله امام از پذيرفتن خلافت خوددارى كرد.

طبرى از محمد بن حنفيه آورده است: پس از كشته شدن عثمان، جمعى اصحاب نزد

______________________________

(1). سعيد بن مسيب مى گويد: شاهد منازعه لفظى تند على عليه السّلام و عثمان بودم و كار بجايى رسيد كه عثمان براى على عليه السّلام تازيانه بلند كرد و من آنان را مصالحه دادم؛ نك: انساب الاشراف ج 4، ص 132، ش 112.

(2). سعد در گيرودار حكميت مى گفت كه او از همه كس به خلافت اولى تر است چون دستى در قتل عثمان و فتنه هاى اخير نداشته است؛ نك: انساب الاشراف، ج 2، ص 344

(3). انساب الاشراف، الجزء الرابع، صص 560- 559، ش 1419

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:63

پدرم آمدند و گفتند: ما سزاتر از تو به خلافت، كسى را نمى شناسيم؛ على عليه السّلام گفت: من وزير شما باشم بهتر از آن است تا امير شما باشم. آنان گفتند: جز بيعت با تو، چيزى نمى پذيريم. «1» آن حضرت گفت كه بيعت او در خفا نمى تواند باشد و بايد در مسجد باشد. ابن عباس مى گويد: ترس آن داشتم مبادا در مسجد مشكلى پيش آيد. «2» وقتى به مسجد رفت مهاجرين و انصار به مسجد آمده با او بيعت كردند. از ابو بشير عابدى نيز نقل شده كه مردم، پس از كشته شدن عثمان، بارها به سراغ على عليه السّلام آمدند تا بالاخره او را وادار

به پذيرفتن خلافت كردند. آن حضرت بر منبر رفت و فرمود: نيازى به خلافت نداشته و با كراهت آن را پذيرفته و تنها با تعهد پذيرش اين كه مردم كاملا با وى همراهى كنند، حكومت بر آنان را خواهد پذيرفت.

در اين روايات آمده كه در جمع اين مردم، طلحه و زبير نيز حضور داشتند.

زمانى كه همه در مسجد گرد آمدند طلحه نخستين فردى بود كه بيعت كرد. سعد بن ابى وقاص از بيعت خوددارى كرد و گفت: تا وقتى همه مردم بيعت نكنند او بيعت نخواهد كرد. عبد اللّه بن عمر نيز از بيعت خوددارى كرد. روايتى در اين باره كه طلحه و زبير از ترس شمشير مالك بيعت كردند در طبرى آمده كه با نقلهاى ديگر سازگار و هماهنگ نيست. امام از آنان خواست تا خود خليفه باشند و او با آنان بيعت كند. اما آنها كه هيچ زمينه اى براى خود نمى شناختند، به بيعت با امام راضى شدند تا از اين طريق، جايى براى خود دست و پا كنند. از قضا از سخنان بعدى آنها معلوم شد كه مقصود آنان از بيعت زور، همين بوده است كه كسى را در مدينه نداشته اند تا با آنها بيعت كند، در حالى كه امام على عليه السّلام هواداران فراوانى داشته است. قبل از اين در بحث بيعت اشاره كرديم كه اصولا امام اهل آن نبود كه از كسى به زور بيعت بگيرد، همانگونه كه بعد از غائله شورشيان جمل، از مروان كه مى گفت: تنها اگر زور باشد بيعت خواهد كرد، بيعت نگرفت. «3»

______________________________

(1). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 429؛ نك: انساب الاشراف، ج 2، ص 219

(2). در

نقل اسكافى آمده: ابن عباس گفت: من ترسيدم كه برخى از سفيهان در مسجد سخنى بگويند يا كسانى كه پدر و يا عموى خويش را در مغازى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از دست داده اند اعتراض كنند؛ المعيار و الموازنه، ص 50

(3). انساب الاشراف، ج 2، ص 263

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:64

بلافاصله پس از بيعت، از آن حضرت خواستند بصره و كوفه را به آنان واگذار كند؛ اما، امام نپذيرفت. محمد بن حنفيه مى گويد: «همگى انصار جز چند نفر با على عليه السّلام بيعت كردند. مخالفان عبارت بودند از حسان بن ثابت، كعب بن مالك، مسلمة بن مخلّد و محمد بن مسلمه و تنى چند نفر ديگر كه از «عثمانيه» به شمار مى آمدند. از مخالفان غير انصارى، مى توان به عبد اللّه بن عمر، زيد بن ثابت، و اسامة بن زيد اشاره كرد كه همه از بهره مندان خان نعمت خلافت عثمان بودند. طبرى مى گويد: تا آنجا كه ما مى دانيم احدى از انصار از بيعت با على عليه السّلام تخلف نكرد. «1» بنابراين محتمل است كه برخى از كسانى كه از آنان چنين ياد شده كه با على عليه السّلام بيعت نكردند، كسانى باشند كه بعدها در جمل، صفين و نهروان شركت نكردند، نه آنكه در اصل براى خلافت نيز با على عليه السّلام بيعت نكرده باشند. «2» به روايت ديار بكرى، تمامى شركت كنندگان در بدر كه تا آن زمان زنده بودند، با على عليه السّلام بيعت كردند. «3» از عبد الرحمن بن ابزى نقل شده كه مى گفت: ما تعداد هشتصد نفر از كسانى كه در بيعت رضوان حاضر بوديم در صفين

شركت كرديم كه شصت و سه نفرمان، كه عمار از آن جمله بود، كشته شدند. «4»

به روايت ابن اعثم، امام در آغاز از بيعت خوددارى كرد و فرمود: من كار را آن چنان متشتت مى بينم كه قلبها بر آن آرام نگرفته و عقلها بر آن ثبات ندارند. آنگاه با مردم نزد طلحه رفت و از او خواست تا به عنوان خليفه با او بيعت شود! اما طلحه گفت كه سزاوارتر از تو بر خلافت كسى نيست. نظير همين سخن با زبير نيز مطرح شد و هر دو تعهد سپردند كه كارى بر خلاف ميل او مرتكب نشوند. «5»

______________________________

(1). نك: تاريخ الطبرى، ج 4، ص 427- 431 و درباره كلام امام با طلحه نك: ص 434. و درباره درخواست حكومت كوفه و بصره توسط طلحه و زبير نك: انساب الأشراف، ج 2، ص 218

(2). در ادامه شواهدى بر اين نظريه خواهد آمد؛ يعقوبى مى نويسد: همه مردم بيعت كردند جز سه نفر از قريش كه يكى نيز اول مخالفت نمود اما بعد بيعت كرد. نك: تاريخ اليعقوبى، ج 2، صص 179- 178

(3). تاريخ الخميس، ج 2، ص 261. درباره بيعت مهاجرين و انصار نك: الجمل، صص 110- 102

(4). تاريخ خليفة بن خياط، ص 196

(5). اين دو البته هواى خلافت در سر مى پروراندند و كسى چون طلحه از حمايت عايشه نيز برخوردار بود.

بلاذرى مى گويد: عايشه در هنگامه قتل عثمان در مكه بود و به مدينه مى آمد. در راه شنيد كه مردم با طلحه بيعت كرده اند، خشنود گشت؛ اما وقتى شنيد با على عليه السّلام بيعت شده از همانجا به مكه بازگشت و داد خونخواهى عثمان سر داد؛ انساب

الاشراف، ج 2، ص 218.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:65

ابن اعثم از نقش انصار در بيعت گرفتن براى امام على عليه السّلام سخن مى گويد و اين كه نمايندگان انصار در مسجد براى مردم كه بخشى از آنان مهاجران عراقى و مصرى بودند، سخن گفتند. مردم گفتند كه شما «انصار اللّه» هستيد و هر چه بگوييد ما خواهيم پذيرفت. آنان نيز على عليه السّلام را براى خلافت معرفى نمودند. و مردم نيز با فريادهاى خود او را تأييد كردند. آن روز، مردم مسجد را ترك كردند. فرداى آن روز، امام به مسجد آمد و فرمود: براى امر خود، كسى را برگزينيد، من نيز تابع شما هستم؛ آنان گفتند: بر همان تصميم ديروز خود هستيم. در آغاز، طلحه كه دستش چلاق بود بيعت كرد. اين را به فال بد گرفتند! آنگاه زبير بيعت كرد و بعد از او مهاجرين و انصار و هر آن كس از عرب و عجم و موالى كه در مدينه حاضر بود، بيعت كرد. «1»

در اين باره كه چرا امام زير بار بيعت با مردم نمى رفت، سخنان امام گوياتر از هر چيزى است. نخستين مسأله آن بود كه امام جامعه موجود را فاسدتر از آن مى دانست كه او بتواند آن را رهبرى كرده و معيارها و منويات خود را در آن به اجرا در آورد. «2»

احساس امام اين بود كه در ميان اين فتنه ها، نمى توان به سلامت، جامعه را رهبرى كرد. پس از آنى كه امام احساس كرد كه از او دست بردار نيستند، با انكار خود خواست تا از مردم اين تعهد را بگيرد كه از وى پيروى كامل كنند و به

آنچه او خواست تن در دهند. «3» حوادث و رخدادهاى بعدى، اين تصور امام را كه كار كردن در «فتنه» و «شبهه» بسيار دشوار است، روشن كرد و زمانى امام فرمود: اگر مى دانستيم كه كار به اين حد بالا مى گيرد از اول در آن داخل نمى شدم. «4»

زمانى امام شخصى را با نام ابو مريم در كوفه ديد. از او دليل آمدنش را به كوفه پرسيد. ابو مريم گفت: به خاطر عهدم با تو آمدم كه گفتى اگر بر سر كار بيايم چه و چه خواهم كرد. امام فرمود: من بر عهد خود ايستاده ام اما مبتلاى به خبيث ترين مردمان روى زمين شده ام كه هيچ به سخن من گوش نمى دارند. «5»

______________________________

(1). الفتوح، ج 2، صص 245- 243

(2). نهج البلاغه، خطبه 92

(3). تاريخ الطبرى ج 4 ص 428

(4). انساب الاشراف، ج 2، ص 213 و نك: الغارات، ص 112

(5). اخبار البلدان، ابن فقيه همدانى، صص 5- 4 (چاپ سزگين)

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:66

روشن شده بود كه بسيارى از آن راهها بيراهه بوده و زمان اين مطلب را نشان داده بود. به عنوان نمونه، عمر در تنظيم ديوان، بنا را بر اصول قبايلى قرار داده بود. اكنون پس از پانزده سال آثار و تبعات منفى اجتماعى و حتى سياسى آن خود را آشكار كرده بود. در اينجا براى آن كه بحث منظم تر باشد، دشواريهاى امام را در چند بعد مطرح مى كنيم:

1- نخستين مشكل امام مشكل رعايت عدالت اقتصادى بود. در مباحث پيش اشاره شد كه عمر ديوان را بر اساس سوابق اسلامى افراد و تركيب قبايلى قرار داد.

كسانى از صحابه كه زودتر اسلام آورده بودند سهم بيشترى مى گرفتند. همين وضعيت در زمان عثمان نيز ادامه داشت. او بذل و بخششهايى خود را نيز آغاز كرد و اين امر سبب شد تا فاصله ميان طبقه غنى و فقير جامعه بيشتر شود. همه اين اموال مربوط به خمس غنايم، خراج و جزيه اى بود كه از زمينهاى مفتوحه و نيز به صورت سرانه گرفته شده و متعلق به تمامى مردم بود. زمانى كه امام بر سر كار آمد، تقسيم اين اموال را به صورت تساوى مطرح كرد. دليل امام براى اين كار آن بود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله چنين مى كرده است.

امام در همان سخنرانى نخست خود، با اشاره به اين نكته كه او تنها به سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله عمل خواهد كرد (و إنى حاملكم على منهج نبيّكم صلى الله عليه و آله)، به سياست مالى خود اشاره كرده و فضل مهاجر و انصار را بر ديگران، برترى معنوى

حيات فكرى و سياسى ائمه،

جعفريان ،ص:67

خواند كه نزد خداوند محفوظ بوده و پاداش آن نزد خداست. اما در اين دنيا، هر كس كه دعوت خدا و رسول را بپذيرد و مسلمان شده به قبله مسلمانان نماز بگذارد، از تمامى حقوق بهره مند و حدود اسلام بر شما اجرا خواهد شد. امام افزود: شما بندگان خدا هستيد و مال نيز مال خداوند است كه به تساوى ميان شما تقسيم خواهد شد و كسى بر كسى برترى نخواهد داشت. پرهيزكاران نزد خدا بهترين پاداش را دارند. امام با تأكيد بر سياست خود فرمود: مباد فردا كسى بگويد: حرمنا على بن ابى طالب حقوقنا. «1»

امام على عليه السّلام فرداى آن روز به عبيد الله بن ابى رافع دستور داد: هر كس آمد سه دينار به او بدهد. همانجا سهل بن حنيف گفت: اين شخص غلام من بوده كه ديروز او را آزاد كردم. امام فرمود: همه سه دينار خواهند گرفت و ما كسى را بر ديگرى برترى نخواهيم داد. گروهى از نخبه گان از بنى اميه و نيز طلحه و زبير براى گرفتن سهم خويش نيامدند. فرداى آن روز وليد بن عقبه همراه شمارى ديگر نزد امام آمد و با اشاره به قتل پدرش توسط على در احد و قتل پدر سعيد بن عاص در آنجا و تحقير پدر مروان نزد عثمان و امور ديگر از امام خواست تا لااقل آنچه از اموال به آنها داده شده بازپس گرفته نشود. به علاوه قاتلان عثمان نيز قصاص شوند. امام درخواستهاى او را رد كرد و آنان نفاق خويش را آشكار كرده و زمزمه مخالفت را آغاز كردند.

فرداى آن روز بار ديگر امام خطبه خواند و

از سر خشم مبناى خود را براى تقسيم اموال موجود، كتاب خدا ياد كرد. امام از منبر پايين آمد، و بعد از خواندن دو ركعت نماز، در گوشه مسجد در كنار طلحه و زبير نشست. سخن اصلى اين دو نفر آن بود كه اولا در كارها با ما مشورت نمى كنى و ثانيا: «خلافك عمر بن الخطاب فى القسم».

اشكال عمده، مخالفت تو با روش عمر در تقسيم است. تو سهم ما را همانند ديگران كه زحمتى براى اسلام نكشيده اند دادى.

امام فرمود تا وقتى حكمى در كتاب خدا آمده، جاى مشورت نيست، البته اگر چيزى در كتاب خدا و سنت رسول نيامده بود با شما مشورت خواهم كرد. در مورد تقسيم بالسويه، همه ما شاهد بوديم كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به اين گونه عمل مى كرد، چنان

______________________________

(1). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 7، صص 37- 36

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:68

كه كتاب خدا نيز همين را دستور مى دهد. «1» همانجا زبير گفت، همانجا زبير گفت، اين پاداش ماست؟ ما در اين راه براى او! وارد [عمل] شديم تا عثمان كشته شد، و او امروز كسانى را برتر از ما قرار مى دهد كه ما برتر از آنها بوديم. «2» ابن ابى الحديد به دنبال آن، عادت مردم را به روش عمر، سبب اصلى مشكل مخالفت اصحاب با امام دانسته است، در حالى كه أبو بكر نيز همان روش پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را داشت و كسى با او مخالفت نكرد. امام در برابر اصحابى كه به روش او اعتراض داشته و سنت عمر استناد مى كردند، فرمود: «أ فسنّة رسول الله

أولى بالاتّباع أم سنّة عمر» «3» آيا پيروى از سنت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اولاست يا پيروى از سنت عمر.

جدى شدن كار مخالفت نسبت به اين روش، سبب شد تا كسانى از اصحاب خود حضرت نزد امام رفته و از او خواستند تا اشراف از عرب و قريش را بر موالى و عجم ترجيح دهد. اما سخن آنان را نپذيرفت و فرمود: آيا به من مى گوييد تا پيروزى را با ستم به دست آورم. «4» بعدها ابن عباس ضمن نامه اى به امام حسن عليه السّلام نوشت: مردم از آن روى پدرت را ترك كردند و به سوى معاويه رفتند كه اموال را به تساوى ميانشان تقسيم مى كرد و آنان تحمل اين امر را نداشتند. «5» كسانى به صراحت دليل مخالفت خود را همين مى دانستند كه على عليه السّلام در تقسيم اموال رعايت حال آنان را نكرده است. «6»

به هر روى يكى از ويژگيهاى امام كه به آن شهرت يافت همين بود كه: «قسّم بالسّوية و عدل فى الرعيّة». «7»

2- در جاى ديگرى اشاره كرديم كه يكى از تبعات فتوحات، اختلاط نژادهاى مختلف عرب، ايرانى، نبطى، رومى و بربر بود. بسيارى از اينان با مهاجرت يا به قصد

______________________________

(1). همان، ج 7، صص 42- 37؛ المعيار و الموازنه، صص 114- 111؛ دعائم الاسلام، ج 1، ص 384؛ نهج السعادة، ج 1، صص 415، 200 و همانجا از: تحف العقول ص 125؛ امالى ابن الشيخ، مجلس 44، ص 91، ش 5، روضة الكافى، ش 551

(2). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 7، صص 42- 37

(3). دعائم الاسلام، ج 1، ص 384؛ نهج السعادة، ج 1،

ص 229

(4). الغارات، ج 1، ص 75؛ نثر الدر، ج 1، ص 318

(5). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 23؛ الفتوح، ج 4، ص 149

(6). بهج الصباغه، ج 2، صص 203- 197

(7). المعيار و الموازنه، ص 227؛ و نك: حياة الصحابة، ج 2، ص 113

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:69

جنگ به نقاط ديگر برده شده يا رفته بودند. كسان زيادى نيز اسيران جنگى بودند كه به قبايل عربى تعلق گرفته و از مناطق مختلف به شام، عراق و حجاز آورده مى شدند.

اسيران آزاد شده را «موالى» مى ناميدند. اين بدان معنا بود كه اين اسير متعلق به اين طايفه عربى بوده و اكنون نيز به نحوى مربوط به همان طايفه مى شود. طبيعى بود كه طبقه موالى از اعراب پايين تر بوده و از حقوق كمترى برخوردار بودند. يكى از دشواريهاى حكومت اين بود كه چگونه با اين مسأله برخورد كند. آنچه مسلم است اين كه زمانى كه امام بر سر كار آمد، جامعه برترى عرب را بر موالى اصل مسلمى فرض كرده بود. اين امر مشكل مهمى براى روحيه عدالت خواهانه امام بود كه از نظر دينى هيچ دليلى بر درستى تفاوت مزبور نمى ديد، بلكه بر عكس تساوى همه مسلمانان، دلايل آشكارى داشت.

در حالى كه عمر گفته بود تا بردگان عرب را از بيت المال آزاد كنند، «1» و بدين ترتيب تفاوتى ميان نژادهاى مختلف گذاشته بود، امام حاضر به گذاشتن كوچكترين فرقى ميان آنان نبود. گفته شده است كه دو زن نزد امام على عليه السّلام آمدند و اظهار فقر و نادارى كردند. امام فرمود: بر ماست تا در صورت درستى سخن شما، به

شما كمك كنيم. آنگاه مردى را به بازار فرستاد تا بر آنان پيراهن و غذا خريده و به هر يك از آنها صد درهم بدهد. يكى از دو زن لب به اعتراض گشوده گفت: من عرب هستم در حالى كه زن ديگر از موالى است، چه را بايد با ما يكسان رفتار شود؟ امام پاسخ داد: من قرآن خواندم و در آن خوب تأمل كردم، در آنجا نديدم كه حتى به اندازه بال پشه اى فرزندان اسماعيل بر فرزندان اسحاق برترى داده شده باشند. «2»

زمانى كه امام قصد تقسيم مالى را داشت فرمود: حضرت آدم نه غلام به دنيا آورد و نه كنيز، بندگان خدا همه آزادند ... اكنون مالى نزد من است و من ميان سفيد و سياه فرقى نخواهم گذاشت و آن را به گونه مساوى تقسيم خواهم كرد. «3» رعايت

______________________________

(1). طبقات الكبرى، ج 3، ص 342

(2). انساب الاشراف، ج 2، ص 141؛ الغارات ص 70 (و در پاورقى از وسايل الشيعة، شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، و بحار)؛ تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 183

(3). نهج السعادة، ج 1، ص 189

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:70

تساوى در ميان عرب و عجم، امرى نبود كه براى اعراب قابل تحمل باشد. ام هانى خواهر امام على عليه السّلام براى گرفتن عطايش نزد امام آمد و آن حضرت بيست درهم به او داد. كنيز عجمى ام هانى نيز نزد امام آمد و آن حضرت به او نيز بيست درهم داد. زمانى كه ام هانى از اين امر خبردار شد، خشمگين شده و با اعتراض نزد امام رفت. پاسخ امام در برابر او همين بود كه

او در قران، برترى عرب را بر عجم نديده است. «1»

امام در جاى ديگرى نيز خطاب به مهاجران و انصار گفت كه بى جهت مالى را به كسى نخواهد داد و: «لا سوين بين الأسود و الأحمر» ميان سياه و سفيد به تساوى رفتار خواهم كرد. «2» برخورد عادلانه امام با موالى و عجم سبب اعتراض متعصبانى چون اشعث بن قيس شد. زمانى كه امام روى منبر بود، اشعث فرياد زد: غلّبتنا عليك الحمراء، اين موالى سفيد روى بر ما غلبه يافته اند و تو خود مى بينى. على از اين سخن خشمگين شد و ابن صوحان گفت: امروز معلوم خواهد شد كه عرب را چه پايه و منزلت است. على عليه السّلام گفت: چه كسى مرا از كيفر دادن به اين مردم ستبراندام كه تا نيمروز بر بستر خود مى غلتند معذور مى دارد در حالى كه قومى براى شب زنده دارى از بستر خود پهلو تهى مى كنند؟ مرا مى گويى كه آنان را طرد كنم و از ستمكاران گردم.

سوگند به كسى كه دانه را رويانيد و جانداران را بيافريد كه از محمد صلّى اللّه عليه و آله شنيدم كه مى گفت: به خدا قسم آنها شما (عربها) را خواهند زد تا به دين بازگرديد همچنان كه شما ايشان را در آغاز مى زديد تا به دين درآيند. «3»

مغيره ضبى گويد: على عليه السّلام به موالى علاقه مى ورزيد و به آنان مهربان بود ولى عمر از آنان بيزار بود و دورى مى كرد. «4»

از جمله اشعار امام شعرى است كه در نفى تأثير مسائل نژادى در شرافت انسانى و الهى است.

______________________________

(1). همان، ج 1، ص 212

(2). همان، ج 1، صص 213- 212 از: الاختصاص، ص

151 و بحار الانوار، ج 41، ص 106؛ المستدرك، ج 11، ص 93

(3). الغارات، صص 187- 186؛ غريب الحديث، ابو عبيد، ج 3، ص 484، شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 19، ص 124

(4). الغارات، ص 187 (ترجمه فارسى)

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:71 لعمرك ما الإنسان إلا بدينه فلا تترك التقوى اتكالا على الحسب

فقد رفع الاسلام سلمان فارس و قد هجن الشرك الشريف أبا لهب به جان تو سوگند كه ارزش انسان جز به دين او نيست، و تو نبايد با تكيه بر حسب و نسب تقواى الهى را رها سازى. اسلام سلمان فارسى را برترى بخشيد در حالى كه ابو لهب را شرك تحقير كرد. «1»

3- مشكل مهمترى كه بر سر راه امام قرار داشت، انحرافات دينى و همان چيزى بود كه اصحاب تحت عنوان بدعتگرايى، عثمان را به آن متهم كرده بودند.

جداى از بدعتها، مشكل مهم ديگر آن بود كه بسيارى از مردم آگاهى درستى از دين نداشته و اقدامى در جهت ارائه آگاهيهاى مذهبى به آنان صورت نگرفته بود. در اينجا به ذكر برخى از نمونه هاى عينى اين تحريفات كه امام با آنها درگير شد مى پردازيم:

يكى از اين مسائل كه پيش از اين نيز بدان اشاره كرده ايم اين است كه كسانى از صحابه و برخى از خلفا، با وجود قرآن و سنت، و صرفا بر اساس «مصلحت گرايى»، احكامى را مطرح مى كردند. در اين ميان، عدم اعتناى به سنت، روشنتر و با دلايل بيشترى در مآخذ حديثى و تاريخى آمده است. شايد عبارت ابو جعفر نقيب روشنترين عبارتى باشد كه يك سنى معتدل در اين باره ابراز كرده است. او مى گويد:

صحابه به

طور متحد و يكپارچه، بسيارى از نصوص [كلمات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله] را ترك كردند و اين بدليل مصلحتى بود كه در ترك آنها تشخيص مى دادند، نظير سهم ذوى القربى و سهم مؤلفة قلوبهم. «2»

امام در ضمن خطبه مفصلى به نقد اين نگرش پرداخته و تعهد خود را به سنت نشان داده است. آن حضرت با اشاره به اين كه براى حل يك مسأله آراء مختلفى ابراز شده و آنان نزد حاكم آمده و او رأى همه را درست شمرده مى فرمايد: «اين در حالى است كه خداى آنها يكى است، پيامبرشان يكى است، و كتابشان يكى است. آيا خدا گفته است به خلاف يكديگر روند و آنان فرمان خدا را برده اند؟ يا آنان را از مخالفت

______________________________

(1). مختصر تاريخ دمشق، ج 10، ص 46

(2). نك: شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 12، صص 82- 90

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:72

نهى فرموده و نافرمانى او كرده اند؟ يا آنچه خدا فرستاد دينى است ناقص، و خدا در كامل ساختن آن از ايشان يارى خواسته؟ يا آنان شريك اويند و حق دارند بگويند و خدا بايد خشنود باشد از راهى كه آنان مى پويند؟ يا دينى كه خدا فرستاده تمام بوده و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در رساندن آن، كوتاهى كرده است؟ حال آن كه خدا مى فرمايد: فرو نگذاشتيم در كتاب چيزى را. «1»»

امام در خطبه ديگرى از اشتباهات دسته هاى مختلف اظهار شگفتى مى كنند و اين كه: نه پيامبرى را مى گيرند و نه پذيراى كردار جا نشينند ... به شبهتها كار مى كنند و به راه شهوتها مى روند. معروف نزدشان چيزى است كه شناسند

و بدان خرسندند و منكر آن است كه آن را نپسندند. در مشكلات تنها به خود اتكا مى كنند و در گشودن مهمات به رأى خويش تكيه دارند. گويى هر يك از آنان امام خويش است كه در حكمى كه مى دهد چنان بيند كه به استوارترين دستاويزها چنگ زده و محكمترين وسيلتها را به كار برده. «2»

آنچه در ميان جالب بود اين كه به باور خليفه دوم و سوم، آنان حق داشتند تا در برخى از امور، براى خود تشريع ويژه خويش را داشته باشند و سنت را كنار بگذارند (مثل آن كه عثمان، بر خلاف پيامبر و حتى خلفاى قبل از خود، نمازش را در منى تمام خواند) اما، مسلمانان به مرور، افعال و اعمال خلفا را به صورت سنت شرعى غير قابل تخطى پذيرفتند. خود عمر در حين مرگ، گفت: جانشين معين نكردن سنت (پيامبر!) است و جانشين كردن هم سنت (أبو بكر). «3»

بنابراين از نظر او عمل أبو بكر نيز «سنت» محسوب مى شده است. بعد از مرگ او عبد الرحمن شرط كرده بود كه خلافت را به كسى بسپارد كه به سنت پيامبر و سنت شيخين عمل مى كند. يكى از نمونه هاى واضح برخورد امام با اين بدعتها، برخورد با نماز تراويح بود كه عمر با پذيرفتن اين كه بدعت است- گرچه به قول خودش بدعت خوب- آن را برقرار كرد. زمانى كه امام در كوفه بود، كسانى نزد امام آمده از آن

______________________________

(1). نهج البلاغه، خطبه 18

(2). همان، خطبه 88

(3). طبقات الكبرى، ج 3، ص 342

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:73

حضرت خواستند تا براى نماز تراويح آنان در ماه رمضان، امامى معين كند.

آن حضرت آنها را از اين كار نهى فرمود. شب هنگام فرياد وا رمضاناه آنان بلند شد.

حارث اعور نزد امام آمد و گفت: مردم به ضجه افتاده و از سخن شما ناراحت شده اند.

امام فرمود: رهاشان كن تا هر كارى مى خواهند بكنند و هر كس را مى خواهند به امامت جماعت برگزينند. «1» اين نقل نشانگر آن است كه امام با چه قومى سر و كار داشته و چگونه از او پيروى مى كرده اند.

امام در نامه اى به مالك، با اشاره به انتخاب افراد صالح، درباره دنيادارى دينداران فرمود: «فإنّ هذا الدين كان أسيرا فى أيدى الأشرار، يعمل فيه بالهوى و تطلب به الدنيا»، اين دين در دست اشرار اسير بوده، در آن به هوس مى راندند و به نام دين، دنيا را مى خوردند. «2»

يكى از انحرافات مهمى كه به طور اصولى سبب ايجاد انحرافات ديگرى شد، اين بود كه از نقل و كتابت حديث جلوگيرى شد. رشيد رضا به نكته اشاره كرده است كه اين امر ضربه جبران ناپذيرى بر فرهنگ اسلامى زده است. «3» چنين اقدامى، همانگونه كه در جاى ديگرى به آن اشاره كرديم، به دليل بى اعتناى به سنت بوده است.

اقدام خلفا به جمع آورى قرآن و بى اعتناى به قرآنى كه امام على عليه السّلام فراهم آورده و همراه آن تفسير و شأن نزول آيات بود، نشان ديگرى از بى توجهى به كلمات و سخنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بوده كه امام آنها را ثبت و ضبط كرده بود.

امام على عليه السّلام درباره علت پيدايش جنگهاى داخلى ميان مسلمانان، عامل اصلى را، رسوخ شبهه و كج فكرى در ميان مردم دانستند: «و لكنّا إنما أصبحنا نقاتل إخواننا فى

الإسلام على ما دخل فيه من الزيغ و الاعوجاج و الشبهة و التأويل» امروز ما از آن روى با برادران مسلمانمان وارد جنگ شده ايم كه انحراف، كجى، شبهه و تأويل در اسلام وارد شده است. «4» امام بر مفهوم شبهه تأكيد خاصى داشتند. آن حضرت در جاى

______________________________

(1). مستطرفات السرائر، ص 146، و در پاورقى آن از: بحار، ج 96، ص 38؛ وسائل الشيعة، ج 5، ص 193؛ تفسير العياشى، ج 1، ص 175

(2). نهج البلاغه، نامه 53

(3). المنار، ج 6، ص 288

(4). نهج البلاغه، خطبه 123

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:74

ديگرى فرمودند، شبهه را شبهه ناميده اند، چون حق را ماند. «1»

4- مشكل ديگر امام، فساد اجتماعى بود. رفاه گرايى شديد مردم، سبب تضعيف آرمانها و ارزشهاى دينى در جامعه شده و به دين جز به صورت ظاهر بهاى چندانى داده نمى شد. زمانى كه خليفه سوم به رفاه گرايى شديد غلطيد، همين روحيه در رعاياى او نيز ظاهر شده و به تدريج جامعه را از جهت دينى گرفتار مشكل كرد.

جامعه اى كه گرفتار فتنه و فساد شد، به سادگى نمى تواند خود را به تعادل اخلاقى برساند. امام در ضمن يكى از خطبه هاى خود، جامعه خود را همانند جامعه جاهلى معرفى مى كند. آن حضرت مى فرمايد: وضعيت امروز شما همانند آن روز شده است كه خداوند رسولش را مبعوث كرد. «2» امام در همانجا، به دگرگونى ارزشها در آن جامعه و لزوم تحول آن سخن گفتند، اين جامعه بايد غربال شود، آنان كه پيش افتاده اند بازگردانده شده و آنان كه واپس مانده اند، پيش برده شوند.

امام در جاى ديگر فرمود: بدانيد كه شما پس از هجرت- و ادب آموختن از شريعت-

به خوى باديه نشينى بازگشتيد و پى از پيوند دوستى دسته دسته شديد. با اسلام جز به نام آن بستگى نداريد و از ايمان جز نشان آن را نمى شناسيد ... بدانيد كه شما رشته پيوند با اسلام را گسستيد و حدود آن را شكستيد و احكام آن را به كار نيستيد. «3»

امام در جاى ديگرى درباره فساد زمان فرمود: و اعلموا رحمكم الله أنكم فى زمان القائل فيه بالحق قليل و اللسان عن الصدق كليل و اللازم للحق ذليل. أهله معتكفون على العصيان، مصطلحون على الادهان، فتاهم عارم و شائبهم آثم و عالمهم منافق و قارئهم مماذق لا يعظم صغيرهم كبيرهم و لا يعول غنيهم فقيرهم. بدانيد خدايتان بيامرزد! شما در زمانى به سر مى بريد كه گوينده حق اندك است در آن، و زبان در گفتن راست ناتوان. آنان كه با حق اند خوارند و مردم به نافرمانى گرفتار. و سازش با يكديگر را پذيرفتار.

جوانشان بدخو و پيرشان گنهكار. عالمشان دورو، قاريشان سودجو، نه خردشان

______________________________

(1). همان، خطبه 38

(2). همان، خطبه 16

(3). همان، خطبه 192

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:75

سالمند را حرمت نهد و نه توانگرشان مستمند را كمك دهد. «1»

ظهور معاويه به عنوان شخصى مزور و منحرف در عرصه سياست اسلامى، خود بزرگترين فتنه و فساد در جامعه بود. همين طور جريان عثمانى در بصره و نيز خوارج در كوفه. اينها جريانات فاسدى بودند كه گاه با علم به باطل بودن خود و گاه به خيال پيمودن راه حق، راه را بر حق روان بستند. امام فتنه معاويه را چنان مى ديد كه مى فرمود: پشت و روى اين كار نگريستم و ديدم جز اين راهى نيست كه

جنگ با آنان را پيش گيرم يا به آنچه محمد صلّى اللّه عليه و آله آورده است كافر شوم. «2»

را از خود بيخود كرده بود كه توان گفت، جنگ جمل محصول آن بود كه امام حاضر نشد سهم طلحه و زبير را از بيت المال بيش از ديگران بدهد. در چنين شرايطى امام، مصمم شد تا در طى خطبه هاى خود، در اين باره به تفصيل سخن گفته و مردم را از دنياگرايى پرهيز دهد. به همين قياس، او طى نامه هايى به عمال خويش آنان را از نشستن سر سفره هاى رنگين كه در دوره عثمان بسيار طبيعى شده بود نهى مى كرد. اگر كلمات امام درباره مذمت دنيا يكجا فراهم آيد كتابى مفصل خواهد شد. «1»

نهج البلاغه مملو از اين قبيل كلمات بوده و اين حجم گسترده نشان مى دهد كه امام در اين باره اصرار خاصى داشته است. ارائه الگوى نمونه انسان باتقوا را در خطبه معروف به خطبه همام مى بينيم. در برخى از خطبه ها اما به صراحت مردم مخاطب خود را به دليل دنيا طلبى سرزنش مى كند: ياد مرگ از دلهاى شما رفته است و آرزوهاى فريبنده جاى آن را گرفته. دنيا بيش از آخرت مالكتان گرديده و اين جهان، آن جهان را از يادتان برده. «2»

امام تبيين دين را در رأس اقدامات اصلاحى خود قرار داده و كوشيد تا با مطرح كردن سنت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و احياى اصول و فروع فراموش شده دين، جامعه را به سمت اصلاح هدايت كند. آن حضرت در شرح فعاليتهاى خود براى اصلاح جامعه مى فرمايد:

«أ لم أعمل فيكم بالثقل الأكبر و أترك فيكم الثقل الاصغر و ركزت فيكم راية الإيمان و وقفتكم على حدود الحلال و الحرام و ألبستكم العافية من عدلى و فرشتكم المعروف

من قولى و فعلى و أريتكم كرائم الأخلاق من نفسى»، آيا حكم قرآن را در ميان شما جارى نداشتم و دو فرزندم را- كه پس از من چراغ راه دينند- و خاندان پيامبر را كه گوهران گزينند براى شما نگذاشتم. رايت ايمان را ميان شما بر جا كردم و مرزهاى حلال و حرام را برايتان جدا. از

______________________________

(1). شمارى از آنها را زمخشرى در ربيع الابرار ج 1، ص 41 به بعد آورده است.

(2). نهج البلاغه، خطبه 113

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:77

عدل خود لباس عافيت بر تنتان كردم و با گفتار و كردار خويش معروف را ميان شما گستردم و با خوى خود نشان دادم كه اخلاق گزيده چيست. «1»

امام در سخنان خود به طور مؤكّد اشاره به عمل به كتاب خدا و سنت رسول دارد. اين وفادارى امام به سنت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نكته مهمى در سياستهاى اصلاحى آن حضرت است. در اصل او تخطى از سنت را يكى از علائم آشكار انحراف بلكه منشأ انحرافات مى داند. زمانى كه در همان روزهاى نخست، طلحه و زبير از عدم مشورت امام شكايت كردند حضرت فرمود: به خدا كه مرا به خلافت رغبتى نبود و به حكومت حاجتى نه، ليكن شما مرا به آن واداشتيد و آن وظيفه را به عهده ام گذاشتيد. چون كار حكومت به من رسيد، به كتاب خدا و آنچه براى ما مقرر نموده و ما را به حكم كردن بدان امر فرموده نگريستم و از آن پيروى كردم. و به سنتى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نهاده است و بر پى بى آن رفتم. نيازى

نداشتم تا در اين باره از شما و جز شما نظر خواهم. «2» امام در درگيرى خود با عثمان درباره محرم شدن به عمره در ايام حج و يا محرم شدن به عمره و حج با هم، درباره رعايت سنت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: «ما كنت لأدع سنّة رسول الله صلى الله عليه و آله سلم لأحد من الناس»، من به خاطر هيچ كس سنت آن حضرت را رها نمى كنم. «3» يك سال از سالهايى كه عثمان در منى نمازش را تمام مى خواند، مريض شد. در آنجا از امام خواست تا به جاى او نماز بخواند. امام فرمود: اگر او نماز بخواند همچون پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خواهد خواند. عثمان گفت: خير، همانطور كه من نماز مى خوانم.

امام درخواست او را رد كرد. «4» امام خود مى فرمود، اگر من از ميان شما غايب شوم چه كسى هست كه به اين سيره در ميان شما عمل كند؟ «5»

مطرف بن عبد الله مى گويد: همراه عمران بن حصين (كه از اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بود) پشت سر امام على عليه السّلام نماز مى خواندم. پس از پايان نماز، عمران دست من را گرفت و گفت: لقد صلّى صلاة محمّد، و لقد ذكّرنى صلاة محمد صلّى اللّه عليه و آله. او همانند نماز

______________________________

(1). همان، خطبه 87

(2). همان، خطبه 205

(3). تاريخ المدينة المنوره، ج 3، ص 1044- 1043

(4). الامالى فى آثار الصحابة، ص 50

(5). المصنف، عبد الرزاق، ج 10، ص 124

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:78

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نماز خواند. او مرا به ياد نماز پيامبر صلّى اللّه

عليه و آله انداخت. «1» ابو موسى اشعرى نيز كه در بدو ورود امام به كوفه، پشت سر امام نماز خواند گفت: «ذكرنا على بن ابى طالب صلاة النبى صلّى اللّه عليه و آله»، على عليه السّلام با نماز خود ما را به ياد نماز پيامبر انداخت. «2» احياى سيره پيامبر صلّى اللّه عليه و آله براى سياستهاى اصلاحى امام بسيار مهم بود. اصحاب خالص امام نيز اين حقيقت را درك مى كردند. عمار درباره اقدامات سازنده امام مى گفت: «لو أنّ عليا لم يعمل عملا و لم يصنع شيئا الا أنه أحيا التكبيرتين عند السجود، لكان قد أصاب بذلك فضلا عظيما». اگر على هيچ كارى جز زنده كردن دو تكبير در وقت بلند كردن سر از سجده نكرده باشد، به خاطر همين كار، به فضل بزرگى دست يافته است. «3»

امام در برابر سياست عدم كتابت حديث، از سوى عمر و عثمان، بر فراز منبر اعلام فرمود: كسانى كه مايل هستند تا علم را بنويسند كاغذ و قلمى فراهم آورند.

حارث اعور وسايل نوشتن را فراهم كرد و آنچه را حضرت نقل مى كرد مى نوشت. «4»

بعد از آن حضرت امام حسن عليه السّلام نيز به فرزندانش توصيه مى فرمود تا حديث پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را بنويسند. «5» توجه داريم كه امام على عليه السّلام خود احاديث رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را مى نوشت.

پس از آن حضرت دفاتر آن حضرت در دست اهل بيت بوده و مرتب از «كتاب على» حديث براى شيعيان نقل مى فرمودند. «6»

ديديم كه در زمان خليفه دوم، در كنار جلوگيرى از كتابت حديث، قصه خوانان اجازه يافتند تا در مسجد براى مردم قصص

يهودى را درباره انبياى پيشين و رهبانان مسيحى نقل كنند. امام على عليه السّلام در كنار رواج كتابت حديث، با پديده قصه خوانى

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 2، ص 180

(2). تاريخ الكبير، بخارى، ج 4، ص 33؛ الغدير، ج 9، ص 66، ج 10، ص 201

(3). انساب الاشراف، ج 2، ص 179؛ المصنف، ابن ابى شيبه، ج 1: ص 204 (چاپ هند)

(4). تقييد العلم، ص 90؛ ربيع الابرار، ج 3، صص 226، 294؛ تاريخ بغداد، ج 8، ص 357؛ التراتيب الاداريه، ج 2، ص 259؛ طبقات الكبرى، ج 6، ص 116

(5). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 156

(6). درباره موضوع «كتاب على باملاء النبى صلّى اللّه عليه و آله» استاد احمدى ميانجى تحقيق مبسوطى در كتاب «مكاتيب الرسول» انجام داده و مواردى را كه ائمه معصومين از كتاب على عليه السّلام حديث نقل كرده اند استخراج فرموده اند.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:79

برخورد كرده از قصه خوانى به شدت نهى كرد. امام در اصل با نقل آثار يهوديان مخالف بود. از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: هر كس از پيشينيان كتابى دارد از بين ببرد. «1» آن حضرت درباره كسى كه قصه حضرت داود عليه السّلام را با اوريا از منابع يهودى نقل كرده بود، برخورد كرده و فرمود: اگر كسى آن را نقل كند، او را حد خواهم زد. «2»

مى دانيم كه در اين حكايت دروغين به حضرت داود، نسبت قتل عمد و زنا داده شده است. زمانى كه آن حضرت به بصره آمد، قصه خوانان را از مسجد بيرون كردند. «3» بعد از آن حضرت، امام حسن عليه السّلام نيز از قصه خوانى نهى كردند. «4»

امام سجاد عليه السّلام نيز حسن بصرى را كه زمانى قصه خوان بودند از اين كار نهى كردند و او نيز پذيرفت. «5»

امام در يكى از نخستين خطبه هايش فرمود: «و إنى حاملكم على منهج نبيكم صلى الله عليه و آله» من شما سنت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را در ميان شما پياده خواهم كرد. «6» يكى از دلايلى كه سبب شده تا توصيف شخصيت و اخلاق رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بيش از همه اصحاب از زبان امام على عليه السّلام در متون تاريخى باشد، همين است كه امام بيش از همه پيرو منش و روش آن حضرت بود. به همين دليل از آغاز، تمامى حركات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را به ذهن خود سپرده و بعدها با شيواترين كلمات به توصيف شخصيت آن حضرت پرداخت. «7»

حسن بصرى در پاسخ كسى كه از او درباره امام سؤال كرده بود گفت: «أراهم السبيل و أقام لهم الدين اذا اعوجّ»، راه را به مردم نماياند و زمانى كه دين به كجى گراييده بود، آن را راست كرد. «8» اين سخن حسن، بسيار سنجيده و دقيقا مطابق با سياستى

______________________________

(1). جامع بيان العلم و فضله، ج 1، ص 72

(2). مجمع البيان، ج 8، ص 472

(3). قوت القلوب، ج 2، ص 302؛ وسائل الشيعة، ج 2، ص 515؛ التهذيب، ج 2، ص 486؛ الكافى، ج 2، ص 312؛ و نك: نثر الدر، ج 1، ص 312؛ اخبار اصبهان، ج 1، ص 89

(4). تاريخ اليعقوبى، ج 2، صص 228- 227

(5). وفيات الاعيان، ج 1، ص 70. درباره مواضع ساير امامان نك: پژوهشى در نقش دينى

و اجتماعى قصه خوانان در تاريخ اسلام، صص 117- 111، قم، 1370

(6). شرح نهج البلاغه، ج 7، ص 36

(7). يك نمونه مفصل آن را ببينيد در: نهج السعادة، ج 1، صص 79- 74 و مصادرى كه در آنجا آمده است. ما منابع ديگرى را در جلد نخست كتاب، ذيل بحث: نقش تاريخى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آورديم.

(8). المصنف، ابن ابى شيبه، ج 12، ص 83

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:80

است كه امام در دوران خلافت از خود نشان داده است. شاعر ديگرى خطاب به امام چنين سرود:

أوضحت من ديننا ما كان مشتبهاجزاك ربك عنا فيه إحسانا «1» ابو ذر در توصيف امام مى گفت: على زرّ الدين، على قوام دين است. «2» امام خود در تطبيق سيره خود با سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله اصرار داشت. درباره برخورد خود با اهل بصره، بعد از جنگ جمل فرمود: من همانند سيره پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در برخورد با مردم مكه، با اهل بصره برخورد كردم. «3» امام يكى از وظايف «امام» را احياى سنت ياد كرده است. «4».

در جاى ديگرى بهترين بنده خداوند را امام عادلى مى داند كه در كار احياى سنت مى كوشد، همان طور كه شرورترين بندگان خدا را امام ظالمى مى داند كه سنت را از بين مى برد. «5» به طور كلى امام على عليه السّلام از مفهوم بدعت پرهيز جدى داشته و از جمله مى فرمايد، همراه پيدايش هر بدعتى سنتى از ميان خواهد رفت. «6» امام دو نكته را به عنوان وصيت خود مطرح مى كند يكى شرك نورزيدن به خدا و ديگرى: ضايع نكردن سنت پيامبر صلّى

اللّه عليه و آله. «7» آن حضرت منافقان را كسانى مى داند كه در درياى فتنه غور كرده، بدعتها را بكار گرفته و سنتها را كنار گذاشته اند. «8» اولياى خداوند را نيز كسانى مى داند كه: يحبون سنن الله و سنن رسوله، سنتهاى خدا و رسول را احيا مى كنند. «9» امام مردم را دو دسته مى داند: متّبع شرعة و مبتدع بدعة. «10» اين جملات و نظائر آنها در نهج البلاغه، ذهنيت قوى امام را در زمينه پيروى از سنت و پرهيز از بدعت نشان مى دهد. اين موضع، درست در برابر كسانى بود كه لااقل در مواردى بدعتهايى را ايجاد كرده و وقتى به آنها اعتراض مى شد مى گفتند: اگر هم بدعت است بدعت خوبى است.

امام در امر دين به هيچ صورتى حاضر به مداهنه نبود و خود مى فرمود: و الله

______________________________

(1). نقض، ص 496؛ تحف العقول، صص 342- 338؛ مسند الامام الهادى، ص 207؛ بحار الانوار، ج 38، ص 245

(2). الفائق فى غريب الحديث، ج 2، ص 108

(3). انساب الاشراف، ج 2، ص 273

(4). نهج البلاغه، خطبه 105

(5). همان، خطبه 164.

(6). همان، خطبه 145.

(7). همان، خطبه 149

(8). همان، خطبه 154

(9). همان، خطبه 192

(10). همان، خطبه 176

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:81

لا أدهنت فى دينى، به خدا سوگند من هرگز در كار دينم مداهنه نكردم. «1» يك بار شخصى از بنى اسد را براى حد نزد امام آوردند. بنى اسد از امام خواستند تا از اجراى حد صرفنظر كند. آن حضرت فرمود: شما از من چيزى را كه در اختيار من باشد نخواهيد خواست جز آن كه به شما خواهم داد. آنان راضى بيرون آمدند. امام حد را بر

آن شخص جارى كرد و فرمود: اين كار از آن خدا بوده و در اختيار من نبود كه آن را به شما دهم. «2»

امام درباره نقش خود در هدايت امت فرمود: اى مردم! من اندرزهايى را كه پيامبران به امتهايشان دادند بر شما راندم و آنچه را اوصيا به پس از خود رساندند، رساندم، شما را با تازيانه- موعظت- ادب كردم نپذيرفتيد، و با- سخنانى- كه از نافرمانى تان بازدارد، خواندم فراهم نگشتيد. شما را به خدا! آيا امامى جز من را توقع داريد تا با شما راه درست را بپيمايد و شما را به راه راست ارشاد كند؟ «3» و ايضا درباره خود مى فرمود: همانا من ميان شما همانند چراغم در تاريكى؛ آن كه به تاريكى پاى گذارد از آن چراغ روشنى جويد و سود بردارد. «4»

به هر روى امام، آن چنان در اجراى دقيق سنت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله اصرار داشت كه حتى مى كوشيد تا تمامى حركات و سكناتش شبيه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله باشد. وقتى به امام اعتراض شد كه چرا در مسجد به مردم غذاى خوب مى دهد اما خود در خانه نان با سبوس مى خورد، امام با گريه پاسخ داد: به خدا سوگند، هرگز نديدم در خانه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نان بدون سبوس باشد. «5» معناى اين سخن آن بود كه امام مى كوشيد غذايش نيز همان غذايى باشد كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله داشته است.

و عايشه، در جمادى الثانى همان سال برپا شد. مستمسك پيمان شكنان چند مطلب بود. نخست آن كه

______________________________

(1). نهج السعادة، ج 2، ص 537

(2). ربيع الابرار، ج 1، ص 530

(3). نهج البلاغه، خطبه 182

(4). همان، خطبه 187

(5). انساب الاشراف، ج 2، ص 187

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:82

عثمان مظلوم كشته شده است. اين امر در حالى مطرح مى شد كه طلحه، عايشه و زبير از كسانى بودند كه بيشترين سهم را بر آشوبى كه منتهى به قتل عثمان شد داشتند. آنان با پررويى تمام گفتند كه توبه كرده و اكنون براى جبران كار خويش دست بكار انتقام خون خليفه مظلوم شده اند! به طور قطع مطرح كردن اين امر، براى تحميق توده هاى مسلمانى بود كه از واقعيت ماجرا خبر نداشتند.

نكته ديگر آن بود كه آنان در مدينه، به اجبار بيعت كرده اند، بنابراين، آن بيعت درست نبوده و حكومت امام، لااقل در نظر آنان مشروع نيست، همان طور كه تعهدى- به دليل آن بيعت به قول آنها اجبارى- نسبت به اطاعت از خليفه ندارند. راه حلى كه مطرح كردند اين بود كه، كار به آنچه در پايان حيات عمر مطرح شد يعنى «شورا» بازگردد. زمانى كه عايشه از طلحه و زبير وظيفه خويش را پرسيد به او گفتند: تو به مردم بگو عثمان مظلوم كشته شده و بايد كار خلافت به شوراى ميان مسلمانان بازگردد يعنى وضعيتى كه عمر براى پس از خود ايجاد كرد. «1»

مطرح شدن آن شورا كه طلحه و زبير نيز در آن بودند، روزنه اميدى براى خلافت آنان بود. وجود اين شورا سبب شده بود تا طلحه و زبير و حتى سعد وقاص، گمان

كنند كه براى خلافت اهليت كامل دارند. زبير در بحبوحه جنگ جمل، به امام على عليه السّلام گفت كه ما اهليت تو را براى خلافت بيش از خود نمى دانيم. «2»

در اين ميان عايشه علاقه مند به بازگشت خلافت به بنى تيم بود. زمانى كه مخالفت بر ضد عثمان اوج گرفت، عايشه براى انجام حج عازم مكه شده بود. در آنجا شنيد كه عثمان كشته شده و طلحه به جاى وى آمده است. عايشه بسيار خوش حال شده و به سوى مدينه به راه افتاد و تا منطقه سرف آمد. در آنجا شنيد كه مردم با على عليه السّلام بيعت كرده اند. وى با شنيدن اين خبر از همانجا به مكه بازگشت و فرياد مظلوميت

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 2، ص 223. منبع عمده درباره جنگ جمل، كتاب «الجمل» شيخ مفيد است كه او، كتاب خود را از دهها منبعى كه در آن زمان در دسترس داشته فراهم كرده است. ما از اين كتاب و نيز آثار ديگرى كه پيش از آن تأليف شده، بهره برده ايم.

(2). انساب الاشراف، ج 2، ص 255

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:83

عثمان را سر داد. «1»

زمانى كه عايشه شنيد كه مردم با على عليه السّلام بيعت كردند گفت: يك شب عثمان به تمام عمر على عليه السّلام برابرى مى كند. «2» بعدها نيز كه امام شهيد شد، عايشه نام كودكى را كه نزد او آورده بودند «عبد الرحمن» گذاشت! «3» عايشه، بعد از شكست جمل به ابن عباس گفت: هيچ شهرى براى من مبغوض تر از شهرى كه شما بنى هاشم در آن باشيد نيست. «4»

بعدها عايشه در نقل خبر آمدن پيامبر صلّى اللّه عليه و

آله در روزهاى آخر حيات، مى گفت: دو نفر زير بازوى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را گرفته بودند. يكى از آنها قثم بن عباس بود و يكى نيز مردى ديگر! راوى خبر مى گويد: مقصودش از مرد ديگر، على عليه السّلام بوده است. «5» البته او گاه اعتراف مى كرد كه عزيزترين مردان نزد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله على و عزيزترين زنان نزد او فاطمه عليها السّلام بود. وقتى از وى سؤال شد كه پس چرا چنين كردى، لبه خمارش را بر صورتش افكند و گفت: كارى بود كه شد! «6» شيخ مفيد در قسمت پايانى كتاب الجمل خود، فصلى ديگر در علت بغض عايشه نسبت به امام آورده است. «7» بعدها نيز كه خواستند امام حسن عليه السّلام را در نزديكى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دفن كنند، عايشه مخالفت كرد و گفت:

چرا شما مى خواهيد كسى را در خانه ام دفن كنيد كه من او را دوست ندارم. «8» احمد امين نيز توضيحاتى درباره علل كنيه عايشه نسبت به حضرت فاطمه سلام الله عليها داده است. «9»

طلحه و زبير به مكه آمدند و به درستى دريافتند كه كار آنها بدون عايشه سامان نمى يابد. «10» آنها به وى گفتند: اگر مردم بصره تو را ببينند، همگى با تو متحد خواهند

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 2، صص 218- 217؛ ج 5، ص 91؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 6، ص 215

(2). انساب الاشراف، ج 5، ص 91

(3). الجمل، ص 160، و در پاورقى همانجا از: الشافى، ج 4، ص 356؛ بحار الانوار، ج 32، ص 341

(4). الفتوح، ج 2، ص 337؛ نثر الدر، ج

4، ص 21

(5). مسند احمد، ج 6، صص 34، 38

(6). ربيع الابرار، ج 1، ص 821

(7). همان، صص 434- 425

(8). همان، ص 438

(9). ظهر الاسلام، ج 4، صص 39- 38

(10). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 451

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:84

شد. «1» امام درباره عايشه فرمود: مطاع ترين مردم در ميان مردم. «2» با مذاكرات متعددى كه صورت گرفت، عايشه پذيرفت تا همراه آنان به بصره برود. ام سلمه كوشش فراوانى كرد تا عايشه را از اين سفر منع كند. جالب است كه عايشه از او خواسته بود تا همراه آنان به بصره برود. او به ام سلمه گفت: عبد الله بن عامر به من گفته است: در بصره صد هزار شمشير آماده است، آيا تو براى اصلاح اين كار همراه ما مى آيى؟

ام سلمه گفت: براى خون عثمان! تو خود شديدترين افراد بر ضد وى بودى. آيا تو نبودى كه او را نعثل مى ناميدى؟ ام سلمه قدرى از فضايل امام على عليه السّلام را براى وى گفت و از او خواست تا با كسى كه مهاجر و انصار با او بيعت كرده اند مخالفت نكند. از جمله به اين سخن پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اشاره كرد كه حضرت فرمود: «على ولىّ كلّ مؤمن و مؤمنة». عبد الله بن زبير كه دم در ايستاده بود، گفت: ما چنين سخنى از آن حضرت نشنيديم. ام سلمه گفت: اما خاله تو آن را شنيده و اين را كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: «علىّ خليفتى عليكم فى حياتى و مماتى». عايشه تأييد كرد كه چنين چيزى را شنيده است. «3» سخن عايشه آن بود كه

براى اصلاح كار مسلمانان دست به اين اقدام مى زند! او كوشيد تا حفصه را همراه خود كند. حفصه گفت: رأى او رأى عايشه است و بدين ترتيب مصمم شد تا عزم بصره شود، اما عبد الله بن عمر او را از همراهى با اصحاب جمل بازداشت. «4»

اكنون مدينه در اختيار بنى هاشم بود و شورشيان نمى توانستند بازگردند. شام نيز در اختيار معاويه بود و آشكار بود كه رفتن آنها به شام هيچ به سودشان نيست، «5» زيرا معاويه در آنجا مطاع است و آنان تنها آلت دست او خواهند شد. از سوى ديگر هدف مشترك آنها با معاويه جلوگيرى از خلافت امام بود. اكنون كه شام در اختيار معاويه است بايد عراق را از سلطه خلافت امام بيرون كرد. به همين دليل به سوى بصره به راه افتادند.

______________________________

(1). اخبار الطوال، ص 144

(2). انساب الاشراف، ج 2، ص 238

(3). الفتوح، ج 2، صص 283- 282

(4). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 451؛ الفتوح، ج 2، صص 284

(5). انساب الاشراف، ج 2، ص 221

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:85

عايشه با اشاره به آن كه «ام المؤمنين» است و حق مادرى بر مسلمانان دارد، كوشيد تا مردم را به سمت شورشيان جذب كند. «1» زمانى كه شورشيان به بصره در آمدند، كعب بن سور، رهبر طايفه ازد قصد كناره گيرى داشت، عايشه نزد او آمد و وى را دعوت كرد. او كه در ابتدا اصرار بر كناره گيرى داشت، گفت، نمى تواند سخن مادرش را اجابت نكند. «2» به هر روى نام عايشه براى جذب مردم بسيار مؤثر بود.

بعدها طلحه نيز در خطبه خود در بصره گفت: خداوند عايشه را نيز

همراه شما كرده است. مى دانيد كه او چه منزلتى نزد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله داشته و مى دانيد كه پدر او چه جايگاهى در اسلام داشته است.

مردم بصره تنها به خاطر عايشه بود كه اعلام كردند از شورشيان دفاع خواهند كرد. «3» طلحه در وقت شروع درگيرى نيز گفت: مردم، على آمده است تا خون مسلمانان را بريزد. نگوييد كه او پسر عم پيامبر است، همراه شما همسر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و دختر أبو بكر صديق است كسى كه پدرش دوستداشتنى ترين مردم نزد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بود. «4»

پس از آن كه شورشيان بر بخشى از بصره تسلط يافتند، قراردادى با عثمان بن حنيف حاكم امام در بصره امضا كردند كه تا آمدن امام على عليه السّلام صبر كنند، مشروط به آن كه دار الاماره، بيت المال و مسجد در دست عثمان بن حنيف باشد. با وجود اين قرارداد، شورشيان از ترس آن كه مبادا امام از راه برسد و آنان نتوانند در برابرش مقاومت كنند پيمان را شكستند و شبانه، در حالى كه عثمان بن حنيف مشغول نماز عشا بود به مسجد ريخته او را دستگير كردند. آنان سر و صورت او را تراشيدند و تنها از ترس برادر او سهل بن حنيف كه امام او را در مدينه به جاى خود گذاشته و به اين سو آمده بود از كشتن وى صرفنظر كرده «5» و از شهر بيرونش كردند. زمانى كه امام او را در اين وضعيت ديد، به گريه افتاد. «6» شورشيان پس از كشتن حدود پنجاه نفر «7» و نيز

______________________________

(1). نثر الدر، ج

4: ص 16- 15

(2). اخبار الطوال، ص 144؛ الجمل، ص 322

(3). الجمل، ص 304

(4). همان، ص 329

(5). الجمل، ص 284

(6). همان، ص 285

(7). المعارف، ص 208

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:86

كشتن نگاهبانان بيت المال، به غارت آن پرداختند.

زمانى كه خبر رفتن شورشيان در مدينه به امام رسيد، آن حضرت سهل بن حنيف را بر جاى خويش گذاشته و همراه شمار زيادى از اصحاب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و ساير مردم مدينه كه در نقلى تعداد آنها چهار هزار نفر دانسته شده «1» به سرعت به سوى عراق حركت كرد. بنا به نقل سعيد بن جبير، هشتصد نفر از انصار و چهار صد نفر از كسانى كه در بيعت رضوان حضور داشتند، در جمل همراه امام على عليه السّلام بودند. «2»

امام على عليه السّلام به هيچ روى مايل به بر پايى اين جنگ نبود. لذا سه روز پس از ورود به بصره، با ارسال پيامهاى مكرر از شورشيان خواست تا به «جماعت» و «طاعت» بازگردند، اما پاسخ مثبتى از آنان نشنيد. «3»

آن حضرت، صعصعة بن صوحان را همراه نامه اى به سوى بصره فرستاد. او با طلحه و زبير سخن گفت، وقتى با عايشه سخن گفت، احساس كرد كه او بيش از دو نفر ديگر، قصد بر پايى شر دارد. پس از بازگشت امام، عبد الله بن عباس را به بصره فرستاد. او به طلحه گفت: مگر تو بيعت نكردى، طلحه گفت: شمشير بالاى سرم بود.

ابن عباس گفت: من خود ناظر بودم كه به اختيار بيعت كردى. طلحه از خون عثمان سخن گفت. ابن عباس گفت: مگر نبود كه عثمان ده روز از چاه

خانه خود آب مى خورد و تو اجازه ندادى از آب شيرين استفاده كند. آنگاه على عليه السّلام سراغ تو آمد و از تو خواست تا اجازه دهى از آب استفاده كند. پس از آن ابن عباس با عايشه و طلحه نيز سخن گفت. عايشه چنان به پيروزى خود اطمينان داشت كه كوچكترين انعطافى از خود نشان نداد. ابن عباس با استدلالهاى محكم خود كوشيد آنان را از خطرى كه در انتظارشان است پرهيز دهد اما نپذيرفتند. «4»

به هر روى اصرار امام اين بود كه جنگ صورت نگيرد. آن حضرت از آغاز كردن جنگ توسط اصحابش جلوگيرى كرده و رسما اعلام كرد كه كسى حق شروع جنگ ندارد. «5» حتى در روز جنگ، پيش از ظهر، امام قرآنى به دست ابن عباس داد تا

______________________________

(1). تاريخ خليفة بن خياط، ص 184

(2). تاريخ خليفة بن خياط، ص 184

(3). اخبار الطوال، ص 147

(4). الجمل، صص 318- 314

(5). وقعة الجمل، ص 36

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:87

نزد طلحه و زبير رفته، با دعوت آنان به قرآن با آنها سخن بگويد؛ ابن عباس با طلحه و زبير سخن گفت، اما عايشه حتى اجازه صحبت نداد و گفت: به صاحبت بگو: بين ما و او جز شمشير حاكم نخواهد بود. ابن عباس مى گويد: من هنوز از آنها دور نشده بودم كه تيرهاى آنان مثل باران به سوى ما آمد. «1»

صبح روز دهم جمادى الاولى «2» لشكر امام آماده شد. در آن سوى عايشه، سوار بر شتر، در هودجى قرار گرفت كه زرهى بر آن پوشانده بودند. او در ميدان حاضر شد و به سخنرانى پرداخت و مرتب از مظلوميت عثمان سخن

مى گفت. امام در آغاز قرآنى به دست يكى از افراد قبيله عبد القيس داد تا به ميان ميدان رفته شورشيان را به قرآن فرا خوانده از تفرقه و تشتت پرهيز دهد. شورشيان او را با تير زده و به شهادت رساندند. مادر اين جوان كه در آنجا حاضر بود خود را روى جنازه فرزندش انداخت، اصحاب كمك كردند تا جنازه او را نزد امام آوردند. «3» امام كه تا آن زمان دستور داده بود سپاهش آغازگر جنگ نباشد، با شهادت آن مرد، به محمد بن حنفيه دستور حركت به سوى دشمن را صادر كرد. «4»

درگيرى از ظهر تا شب ادامه يافت. بيشترين جنگ در اطراف شتر عايشه بود كه گفته شده بيش از هفتاد دست كه خواستند افسار شتر او را بگيرند قطع شد. عايشه كوشيد براى تحميق مردم مشتى خاك برداشت و شبيه كارى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله كرده بود، خاك را به سمت سپاه امام پاشيد و گفت: شاهت الوجوه! امام خطاب به او فرمودند: «و ما رميت إذ رميت و لكن الشّيطان رمى». «5» زمانى كه سپاه شورشى روى به شكست گذاشت مروان بن حكم كه كسى جز طلحه را قاتل عثمان نمى دانست، تيرى بر او زده و وى را به قتل رساند. «6» جالب است كه ابن خياط مى گويد: زمانى كه جنگ

______________________________

(1). الجمل، صص 339- 336

(2). همان، ص 336؛ به نقل بلاذرى، جنگ در روز دهم جمادى الثانية بوده است. نك: انساب الاشراف، ص 238؛ تاريخ نامه امام به مردم كوفه كه خبر فتح و پيروزى بر اصحاب جمل را به آنان دادند، جمادى الاولى است. نك:

الجمل، ص 399

(3). همان، صص 340- 339؛ المصنف، ابن ابى شيبه، ج 7، ص 537؛ انساب الاشراف، ج 2، 241

(4). انساب الاشراف، ج 2، صص 241- 240

(5). الجمل، ص 348؛ شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 257

(6). انساب الاشراف، ج 2، ص 247- 246

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:88

آغاز شد، نخستين كشته، طلحه بود. «1»

اين نشان آن است كه اساسا مروان براى كشتن طلحه به اين جنگ آمده بوده است. او بعدها به اين مسأله افتخار مى كرد، چنان كه خود اين حكايت را براى امام سجاد عليه السّلام نقل كرده بود. «2» گفته شده است كه امام، طلحه را نيز در ميدان جنگ صدا زد و به او فرمود: اى ابو محمد! ياد دارى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله درباره من فرمود: اللهم وال من والاه و عاد من عاداه؟ طلحه گفت: استغفر الله، اگر به خاطر آورده بودم خروج نمى كردم. «3»

زبير نيز به اصرار فرزندش عبد الله در سپاه مانده و با وجود سخنان امام حاضر به ترك ميدان نمى شد. در يك مورد امام سخن پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را به ياد او آورد كه آن حضرت فرمود: فرزند عمه تو يعنى زبير، بر تو بغى خواهد كرد. زبير اين خبر را تصديق كرد. «4» منابع در اين كه به هر روى زبير از صحنه درگيرى فرار كرده «5» يا پشيمان، ميدان را ترك كرده اختلاف نظر دارند.

امام كه مقاومت بصريان را در اطراف جمل ديد، دستور كشتن شتر را صادر كرد. شمارى از اصحاب امام اطراف شتر را گرفته و آن را كشتند. بعدها عايشه مى گفت: از

داخل هودج على عليه السّلام را مى ديدم كه خود در معركه مشغول جنگ بوده و فرياد مى زد: الجمل، الجمل. «6» امام نزد هودج آمده و عايشه را با خطاب «يا شقيراء» مورد سرزنش قرار داد. «7» يك نكته گفتنى آن كه عايشه از داخل هودج، از سوراخى كه درست كرده بودند، بيرون را تماشا مى كرد. يك بار از كسى كه افسار هودج را گرفته بود، پرسيد: آيا على در ميان جمعيت است. او پاسخ داد: آرى. عايشه از او خواست تا وى را به او نشان دهد. وقتى امام را به او نشان داد، گفته: چقدر به برادرش شبيه است! آن مرد پرسيد: مقصودت كيست؟ گفت: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله. آن مرد كه چنين شنيد، افسار شتر

______________________________

(1). تاريخ خليفة بن خياط، ص 185

(2). الجمل، ص 383

(3). وقعة الجمل، الغلابى، ص 42؛ تاريخ مختصر دمشق، ج 11، ص 204

(4). انساب الاشراف، ج 2، ص 255؛ اخبار الطوال، ص 147

(5). تعبير ابو مخنف آن است كه زبير پس از شكست سپاه ميدان را رها كرده عازم مدينه بود كه به قتل رسيد.

انساب الاشراف، ج 2، ص 254؛ معناى اين سخن جز گريز چيز ديگرى نيست.

(6). الجمل، ص 379

(7). همان، ص 369

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:89

را رها كرده و به سپاه امام پيوست. «1»

پس از پايان جنگ عايشه را كه در هودج همچون مرده اى بى حركت مانده بود، در آورده و همراه برادرش محمد بن ابى بكر به بصره فرستادند تا چند روز بعد از آن بصره را ترك كند. پس از آن او همراه شمارى زن و مرد بصرى به مدينه فرستاد. «2»

بعدها عايشه

بارها و بارها از اين اقدام خود پشيمان شده و اظهار ندامت مى كرد. «3»

وقتى آيه «وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ» را مى خواند آن قدر گريه مى كرد كه خمارش خيس مى شد. «4»

ابن قتيبه مى گويد: زنى بر عايشه وارد شد و گفت: درباره زنى كه فرزند كوچكش را كشته چه مى گويى؟ عايشه گفت: جهنم بر او واجب شده است. آن زن گفت: درباره زنى كه بيست هزار تن از فرزندان بزرگش را به قتل رسانده (يعنى عايشه) چه مى گويى؟ «5» خود عايشه در وقت مرگ گفت: من بعد از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله حادثه ها آفريده ام، مرا در كنار ساير زنان (و نه در كنار پيامبر) دفن كنيد. «6» در نقلى ديگر آمده است كه عايشه مى گفت: شركت نكردن من در جمل، براى من بهتر از آن بود كه ده فرزند پسر از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داشته باشم. «7»

پس از پايان جنگ امام دستور داد تا كسى را تعقيب نكنند. هر كس تسليم شد او نكشند و مجروحى را از بين نبرند. امام حتى كسانى چون مروان و فرزندان عثمان را آزاد كرد. در آن لحظه مروان گفت: بيعت نخواهد كرد مگر آن كه او را بر بيعت مجبور كنند. امام فرمود: حتى اگر بيعت كند همچون جهود بيعت را نقض مى كند. «8»

امام به جز آنچه دشمن در جنگيدن از آن بهره مى برده، اجازه برداشتن اموال شخصى مردم را ندادند. اين امر براى مردمى كه تا كنون، پس از هر جنگ فاتحانه اى، غنايم فراوانى مى گرفتند، شگفت آور بود. در اين باره به امام اعتراض شد، و امام با اين سخن

______________________________

(1). سمط النجوم العوالى، ج 2،

ص 440

(2). انساب الاشراف، ج 2، ص 249

(3). همان، ج 2، ص 265

(4). همان، ج 2، ص 266

(5). عيون الاخبار، ج 1، ص 202

(6). طبقات الكبرى، ج 8، ص 74

(7). الفتوح، ج 2، ص 241؛ طبقات الكبرى، ج 5، ص 6

(8). انساب الاشراف، ج 2، ص 263 (متن و پاورقى)

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:90

كه اگر بنا به تقسيم اموال باشد، عايشه سهم كدام يك از شما خواهد بود، آنان را شرمنده كرد. با اين حال، اين مشكل براى اذهان ساده عرب ماند كه چگونه ممكن است، ريختن خون قومى روا باشد، اما برداشتن اموال آنان نه! «1».

امام پس از تمام شدن غائله جمل، به مسجد جامع در آمد و به سرزنش مردم پيمان شكن بصره كه نخستين مردمى هستند كه در برابر امام خود ايستاده اند پرداختند. امام آنها را «جند المراة و أتباع البهيمة» (سپاه زن و پيروان حيوان) ناميدند. «2» امام ضمن چند نامه خبر ماجراى بصره را به شهرهاى مدينه و كوفه نوشتند. «3» آنگاه دستور باز كردن بيت المال را دادند و آن را در ميان اصحابشان كه گفته اند دوازده هزار نفر بودند تقسيم كردند. اين بار امام بر خلاف طلحه و زبير كه با ديدن اموال بيت المال گفتند: اين همان وعده خدا و رسول است، فرمود: اى طلاهاى زرد و سفيد، جز من را فريب دهيد. «4»

پس از آن چندى در بصره مانده و در روز دوشنبه 12 يا 16 رجب سال 36 هجرى، «5» پس از نصب عبد الله بن عباس به عنوان حاكم بصره، عازم كوفه شد. ورود آن حضرت به كوفه، در روز دوشنبه دوازدهم ماه

رجب ياد شده است. «6»

پس از فرونشاندن شورش پيمان شكنان، امام به كوفه رفته و در آنجا مستقر شدند. ترك مدينه براى امام دشوار بود اما راهى جز ماندن در كوفه نبود. درست مانند زمانى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شهر مكه را با آن همه قداست و احساس وطن خواهى خود نسبت به آن، آن را ترك كرد و در مدينه مستقر شد. دليل اصلى اين استقرار آن بود كه حجاز، توانايى تحمل رويارويى با عراق يا شام را نداشت. افزون بر آن جمعيت اندك مدينه نمى توانست در برابر سپاه شام بايستد.

______________________________

(1). اخبار الطوال، ص 151

(2). اخبار الطوال، ص 151؛ الجمل، ص 407؛ ربيع الابرار، ج 1، ص 308

(3). الجمل، ص 399- 395

(4). همان، صص 402- 401

(5). الفتوح، ج 2، ص 374؛ اخبار الطوال، ص 152 انساب الاشراف، ج 2، ص 273؛ گفتنى است كه نامه امام براى خبر فتح به قرظه بن كعب حاكم كوفه، در رجب همين سال نوشته شده است. نك: الجمل، ص 404

(6). اخبار الطوال، ص 153

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:91

شامات، ديگر بلاد با امام بيعت كرده بودند «3» و امام در كوفه براى مناطق مختلف عراق و ايران، حاكمانى را مشخص كرده و اعزام نمود. «4» مالك اشتر به جزيره (شامل موصل، نصيبين، دارا، سنجار، آمد، هيت و عانات) فرستاده شد.

اين منطقه از حساسيت خاصى برخوردار بود، زيرا به شام نزديك بوده و در آن سوى ضحاك بن قيس از طرف معاويه حكومت داشت. منطقه جزيره عثمانى مذهب بودند «5» و كسانى از «عثمانيه» كه از كوفه و بصره گريخته بودند به مناطقى از جزيره كه تحت سلطه معاويه بود پناه برده بودند. «6» مناطق تحت سلطه ضحاك عبارت بود از شهرهاى رقّه، رها، و قرقيسا. زمانى كه اشتر به جزيره رفت، سپاهى فراهم آورده و به حران تاخت. در طى اين جمله درگيرى سختى با سپاه ضحاك صورت گرفت. او توانست اين منطقه را تحت سلطه خود در آورد. «7»

گفتنى است كه امام در آغاز ورود در كوفه، كوشيد تا اذهان مردم را نسبت به مسائل مختلف روشن كرده و آنان را براى پشتيبانى از خود در تحولات بعدى آماده سازد. آن حضرت با بزرگان و اشراف سخن گفته و آنها را براى حمايت از خود در

______________________________

(1). وقعة صفين، صص 3، 5؛ الفتوح، ج 2، ص 349. گفتنى است كه جامعترين اثر درباره واقعه صفين كتاب با ارزش وقعة صفين نصر بن مزاحم متوفاى 212 است. ابن اعثم در اخبار صفين، به طور عمده از اين كتاب بهره برده و آن را تلخيص كرده است. منابعى چون طبرى و بلاذرى، جز اخبار متفرق عمدتا از ابو مخنف مطالبى را نقل كرده اند.

(2). الفتوح، ج

2، ص 347

(3). انساب الاشراف، ج 2، ص 212

(4). وقعة صفين، صص 13- 12

(5). الفتوح، ج 2، ص 350

(6). انساب الاشراف، ج 2، ص 297

(7). الفتوح، ج 2، ص 350؛ وقعة صفين، ص 13؛ اخبار الطوال، ص 167

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:92

برابر معاويه آماده مى ساخت.

در آن زمان، عراق تحت سلطه همين اشراف بود. رؤساى قبايل بيش از حاكم شهر قدرت داشتند و امام نمى توانست بدون جذب اينان، كارها را سامان دهد. در عين حال روش امام آن بود تا كار را بدون مشاورت مردم پيش نبرد. اين امر، براى مردمى كه درك سياسى داشتند، شوق بيشترى براى همكارى ايجاد مى كرد. مردم در پاسخ امام كه فرمود قصد دارد تا نامه اى به معاويه نوشته و او را دعوت به اطاعت از خود كند، گفتند: شما هر چه انجام دهى ما از تو اطاعت مى كنيم. اطاعت ما از تو همانند اطاعت ما از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است. «1»

امام از كوفه با فرستادن نامه اى به معاويه كوشيد تا او را به اطاعت از امام مسلمين قانع كند. امام ضمن نامه اى، به معاويه نوشتند كه خلافت او بر اساس معيارهايى كه تا آن زمان بوده است هيچ مشكلى ندارد و او بايد آن را بپذيرد. امام در اين نامه نوشتند: «اما بعد، همانا بيعتى كه مردم در مدينه با من كرده اند براى تو نيز كه در شام اقامت دارى، الزامى است، چه همان كشان كه با أبو بكر و عمر و عثمان بيعت كرده بودند و بر همان پايه و روشى كه با ايشان بيعت شده بود، با من بيعت كرده اند، از اين رو

هيچ فرد حاضر را چاره اى نيست مگر آن كه اختيار بيعت كند و هيچ فرد غايب را راهى نيست كه آن را مردود شمارد. شورى فقط حق مهاجران و انصار است و هنگامى كه شورايى از مهاجران و انصار تشكيل شد و بر رهبرى مردى اتفاق كردند و او را امام خواندند، اين همان گزينش مورد رضاى خداست «2» ... اگر خود را دچار بلا سازى (و به سركشى ادامه دهى) من با تو بجنگم و از خدا بر ضدت يارى گيرم. درباره قاتلان عثمان سخن بسيار گفته اى، نخست بدان راهى كه مسلمانان مى پيمايند درآى و سپس با آنان به محاكمه نزد من آى تا تو و آنان را بر كتاب خدا وادارم ... و بدان كه تو

______________________________

(1). الفتوح، ج 2، ص 352

(2). عبد الرحمن بن غنم ازدى كه او را «افقه اهل الشام» مى گفتند در شام به شرحبيل گفت: حتى اگر على عثمان را كشته باشد، از آن كه مهاجرين و انصار با او بيعت كرده و آنان «حكّام بر مردم» هستند، باز خليفه مسلمانهاست. نك: وقعة صفين، ص 45

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:93

در شمار طلقا هستى و اسيران آزاد شده سزاوار خلافت و شركت در شورا نيستند.» «1»

زمانى كه جرير بن عبد الله نامه امام به معاويه داد و از او خواست تا از فتنه انگيزى دست برداشته و به جماعت مسلمانان بپيوندد، معاويه از مردم خواست تا در مسجد جمع شوند. او ضمن ستايش از سرزمين شام به عنوان «الارض المقدسه» گفت: من خليفه عمر بن خطاب و خليفه عثمان بر شما هستم. من ولىّ خون عثمان هستم كه مظلوم كشته

شده است. شما درباره خون عثمان چه مى گوييد؟ همه مردم حمايت خود را از او در انتقام خون عثمان اعلام كردند. اين پاسخ معاويه به امام بود.

آنچه در اين سخنان معاويه از همه جالب تر بود آن كه او از طرف عمر بر شام منصوب شده بوده است. «2»

معاويه به جرير بن عبد الله كه از طرف امام آمده بود، گفت: به على عليه السّلام بنويس كه شام و مصر را براى من قرار دهد و زمانى كه درگذشت، بيعت كسى را بر عهده من نگذارد. در اين صورت من كار را به او وامى گذارم و او را به عنوان خليفه مى شناسم.

جرير اين مطلب را به امام نوشت و آن حضرت پاسخ داد: مغيره در مدينه به من اين پيشنهاد را كرد و من قبول نكردم، من چنين نخواهم بود كه «لم يكن اللّه ليرانى أتّخذ المضلين عضدا»، خداوند مرا به گونه اى نخواهد ديد كه گمراه كنندگان را به عنوان بازوى خود استفاده كنم. «3»

نامه هاى ديگرى نيز ميان معاويه و امام رد و بدل شد كه نكات مهمى را در بر داشت. معاويه در نامه خود به امام نوشت كه پس از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله خلفاى سر كار آمدند كه «تو بر همه ايشان رشك بردى و با همه گردنكشى كردى. و ما آن عصيان را در نگاه خشم آلود و گفتار ناهنجار و آههايى كه از دل بر مى كشيدى و در تأخير تو از (بيعت با) خلفا دريافتيم و (مى ديديم) كه به سان كشاندن هيون فحلى حلقه در بينى (به قهر و جبر) كشانده مى شدى تا با اكراه با ايشان بيعت مى كردى.»

معاويه در ادامه از دشمنى امام با عثمان سخن گفت و اين كه در كنار خانه او كشته شد و او صدايش در

______________________________

(1). وقعة صفين، ص 29؛ الفتوح، ج 2، صص 375- 374؛ و نك: اخبار الطوال، ص 157

(2). الفتوح، ج 2، ص 380

(3). وقعة صفين، ص 52؛ الفتوح، ج 2، ص 392

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:94

نيامد و اگر مى خواست مى توانست جلوى قتل او را بگيرد. اكنون هم اگر راست مى گويد قاتلان عثمان را به او بسپارد تا با او بيعت كند.

امام در پاسخ با ياد از پيروزى كه خداوند نصيب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كرده و دشمنانش را سركوب كرد، يادآور شدند كه: «پافشارترين مردم در تحريك بر ضد او همان خاندان خود وى بودند.» امام افزود: ما اهل بيت نخستين كسانى بوديم كه به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله ايمان آورديم، در حالى كه قوم او قصد كشتن پيامبرمان را داشتند و خواستند: «ريشه ما را بر كنند و بار اندوهها را بر دلمان نهند و كارهاى ناروا با ما كردند و ما را از خوراكى گوارا و نوشيدن جرعه اى زلال بازداشتند و بيم و ترس را به ما ارزانى داشتند و بر ما ديده بانان و جاسوسان گماشتند و ما را به رفتن بر كوهسارى سخت و ناهموار ناگزير كردند و آتش جنگ را بر ضد ما بر افروختند و ميان خود پيمانى نوشتند كه با ما نخورند و نياشامند و همسرى و خريدوفروش نكنند و دست به دستمان نسايند و امانمان ندهند مگر آن كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را به ايشان سپاريم تا

او را بكشند.»

امام در ادامه با ياد از زحماتى كه در جنگهاى زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تحمل كرده افزود: «تو از رشك بردن من بر خلفا و تأخيرم از بيعت با آنها و گردنكشى من بر ضد ايشان سخن گفتى. اما درباره گردنكشى؛ پناه بر خدا اگر هرگز چنان بوده باشد. و اما تأخير من در موافقت با ايشان و ناخوشايندى از كار آنان؛ من در اين مورد از كسى پوزش نمى خواهم.» امام در ادامه، دليل اين امر را كه حقانيت او نسبت به خلافت بوده شرح داده است. پس از آن نيز در اين باره كه دستى در خون عثمان نداشته سخن گفته است. به علاوه از سخن ابو سفيان در جريانات سقيفه ياد كرده كه از امام خواست تا اجازه ندهد خلافت از آن ابو بكر باشد، بلكه بگذارد تا او با وى بيعت كند. امام افزود:

من از اين كار امتناع كردم، زيرا مردم به روزگار كفر نزديك بودند و من از ايجاد تفرقه در ميان مسلمانان بيم داشتم.» «1» اين نامه سند مهمى از برخورد امام با خلفا و نظر امام درباره حقانيت خود براى خلافت است. امام بعد از اين نيز نامه هايى براى معاويه و

______________________________

(1). وقعة صفين، صص 91- 86؛ انساب الاشراف، ج 2، صص 282- 277؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 15، ص 73؛ الفتوح، ج 2، صص 475- 474 نهج السعادة، ج 4، ص 185.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:95

عمرو بن عاص نگاشته و كوشيد تا آنان را از راه باطلى كه مى روند، بازدارد. «1»

امام مصمم بر جهاد با معاويه شد. آن حضرت

بارها اين سخن را تكرار كرده بود كه «امرت بقتال الناكثين و القاسطين و المارقين.» «2» اكنون نوبت قاسطين بود تا امام به جهاد با آنان بشتابد. آن حضرت برجستگان اصحابش كه از مهاجران و انصار بودند، فرا خواند و از آنها خواست تا نظرشان را درباره رفتن به شام بيان كنند. هاشم بن عتبه برادرزاده سعد بن ابى وقاص، گفت كه اين گروه به دروغ مدعى خون عثمان هستند.

آنان طالب دنيايند و ما بايد هر چه زودتر براى سركوبى آنها حركت كنيم. عمار نيز اصرار كرد كه اگر يك روز زودتر حركت كنيم بهتر است. او در شعرى گفت:

سيروا إلى الأحزاب أعداء النبى سيروا فخير الناس أتباع على «3» قيس بن سعد نيز گفت: جهاد با اينان، براى او از جهاد با ترك و روم واجب تر است.

سهل بن حنيف نيز آمادگى انصار را براى همراهى و اطاعت از امام اعلام كرد. در آن ميان يك نفر به اعتراض برخاست و گفت: مى خواهى ما را براى كشتن برادران شامى اعزام كنى، همان طور كه ديروز براى كشتن برادرانمان در بصره بردى! مردم شروع به توبيخ او كردند. آن مرد گريخت و جمعيت نيز به دنبال او و در بازار در آشوب جمعيت كشته شد. «4» پس از آن مالك اشتر گفت: سخن اين شقى خائن شما را ناراحت نكند، همه اين مردم، از شيعيان تو هستند. «5» جوّ كوفه در اين زمان به قدرى مناسب بود كه كسى جرأت مخالفت و يا حتى اظهار ديدگاه مخالفى را نداشت. براى بسيارى از قبايل ننگ بود كه كسانى از آنها، موضع اعتزال داشته باشند. از جمله افرادى كه

اين ديدگاه را مطرح كرد، حنظلة بن ربيع بود. افراد طايفه او به قدرى وى را تحت فشار قرار دادند كه شبانه به طرف معاويه گريخت، گرچه گويا در جنگ شركت نكرد. «6»

با اين حال، شك و ترديد حتى براى افرادى كه تا اندازه اى سالم بودند، كما

______________________________

(1). وقعة صفين، صص 111- 110؛ الفتوح، ج 2، صص 480- 477

(2). الفتوح، ج 2، ص 460

(3). وقعة صفين، ص 101؛ الفتوح، ج 2، ص 460

(4). انساب الاشراف، ج 2، ص 293؛ الفتوح، ج 2، ص 362؛ اخبار الطوال، ص 164. امام ديه او را از بيت المال پرداخت كرد.

(5). وقعة صفين، صص 96- 92

(6). همان، صص 98- 99؛ الفتوح، ج 2، ص 444

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:96

بيش وجود داشت. ابو زبيب بن عوف، از امام خواست تا رسما براى او شهادت دهد كه راهى كه در قطع پيوند ولايت با سپاه شام رفته و جاى آن را به دشمنى با آنها مى دهند، راه حق است. امام بر اين مطلب شهادت داد. پس از آن عمار نيز برايش گواهى داد و او به استناد اين دو شاهد، به راه خويش مطمئن شد. «1»

گروهى از اصحاب عبد الله بن مسعود- كه زمانى در كوفه مسئول بيت المال بود- نزد امام آمدند و گفتند: ما همراه شما مى آييم اما لشكرگاه ما جدا خواهد بود. اين از آن رو است تا ببينيم چه كسى بر باطل بوده و بغى مى كند. امام رأى شان را پذيرفت.

يك گروه چهار صد نفرى، به رهبرى ربيع بن خثيم، با اظهار ترديد از اين جنگ، از امام خواستند تا آنها را به يكى از مرزها

بفرستد. امام نيز آنان را به مرز رى فرستاد. امام افراد طايفه باهله را نيز كه نه امام از دست آنها خشنود بود و آنها از دست امام، عطايشان را پرداخت كرده به مرز ديلم فرستاد. «2»

عبد الله بن بديل، نيز در سخنانى ضمن تأييد موضع امام، خطاب به آن حضرت گفت: دشمنى اينان با تو به خاطر ضرباتى است كه پيش از اين بر آنها وارد كرده اى. او سپس خطاب به مردم گفت: چگونه معاويه با على عليه السّلام بيعت مى كند در حالى كه برادرش حنظله، دائيش وليد، و جدش عتبه در يك معركه كشته شده اند؟ «3»

حجر بن عدى و عمرو بن حمق راه افتاده اظهار برائت و لعن به شاميان مى كردند. امام آنان را خواست و فرمود: نمى خواهد آنها به لعّان و شتّام شناخته شوند. بجاى اين كار، از خدا بخواهند تا از خونريزى جلوگيرى كرده و صلح و صفا برقرار شود. عمرو بن حمق، بر دوستى خود در هر حال نسبت به امام تأكيد كرده و آن حضرت نيز در حق وى دعا كردند. «4» عمرو تا زمانى كه به دست ابن ام الحكم حاكم معاويه در جزيره به شهادت رسيد، بر سر پيمان خود باقى بود.

پس از آن كه امام مطمئن شد معاويه جز زبان زور چيزى نمى فهمد و از سوى

______________________________

(1). وقعة صفين 101- 101

(2). همان، ص 115؛ اخبار الطوال، ص 165 گويا اين همان خواجه ربيع است كه اكنون در مشهد مزارش آباد و پرمشترى است.

(3). وقعة صفين، ص 102؛ الفتوح، ج 2، ص 447

(4). وقعة صفين، ص 103؛ الفتوح، ج 2، صص 448- 447؛ اخبار الطوال، ص 165

حيات فكرى

و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:97

ديگر بزرگان كوفه مدافع وى در جنگ با شام هستند، در خطبه اى عمومى مردم را به جهاد فرا خواند. پس از وى، امام حسن عليه السّلام به سخنرانى پرداخت و ضمن آن فرمود:

«براى نبرد با دشمن خود، معاويه و سپاهش، بسيج شويد؛ زيرا او اينك آماده شده است، و روحيه پيكارجويى را رها نكنيد، كه ترك آن، رشته پيوند دلها را بگسلد و پايمردى (با جولان) تيغ و سنان ضامن هميارى و جلوگيرى (از شكست) است.» پس از آن، امام حسين عليه السّلام نيز ضمن سخنانى مردم را به جنگ بر ضد شاميان بر انگيخت. «1» امام به ابن عباس نامه نوشت تا مردم بصره را نيز به همراهى دعوت كند.

بسيارى از مردم بصره پس از دعوت امام، همراه ابن عباس به كوفه آمدند. ابن عباس، ابو الاسود دئلى را بجاى خود در بصره گماشت. آن حضرت به مخنف بن سليم نامه نوشت تا كسى را بجاى خود در اصفهان گماشته و به امام ملحق شود و او نيز چنين كرد.

كوفه آماده نبرد با شام شد. امام دستور دادند تا جنگجويان در نخيله، كه اردوگاه نظامى كوفه بود، اجتماع كنند. اين امر، معاويه را نيز بر آن داشت تا منبر كوفه را با لباس خونين عثمان، آزين بسته، و در حالى كه هفتاد هزار شيخ پيرامون آن گريه مى كردند، مردم شام را براى مقابله با سپاه عراق آماده كند. «2» بر اساس گزارش نصر بن مزاحم، جنگ صفين از ماه دوم سال 37 آغاز شده و تا صفر سال بعد ادامه يافته است.

زمانى كه سپاه عراق، به سپاه شام رسيدند، متوجه

شدند كه آنان در منطقه مستقر شده و راه سنگفرش را نيز كه از ميان باتلاق عبود مى كرد در اختيار خود گرفته اند. آنها تيراندازان و سوارانى را براى جلوگيرى از رفت و شد عراقيان به شريعه در آنجا مستقر كرده اند.

گفته شده است كه شمار سپاه شام بالغ بر يكصد و بيست هزار نفر بوده است. «3»

سپاه امام نيز زمان خروج از كوفه بالغ بر هشتاد هزار نفر بوده كه در راه نيز تعدادى از مردم مدائن به آن افزوده شدند. «4»

______________________________

(1). وقعة صفين، صص 115- 114

(2). وقعة صفين، ص 127

(3). الفتوح، ج 2، ص 439

(4). اخبار الطوال، صص 167- 166

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:98

در درگيرى ايجاد شده، و با رشادت مالك، «1» سپاه عراق بر آب مسلط شد و امام دستور داد تا مانع از استفاده از آب براى شاميان نشوند. معاويه با انتشار خبرى (كه با فرستادن تيرى به سوى سپاه امام صورت گرفته و بر سر آن نامه اى بود كه روشن نبود كه چه كسى فرستاده و شايد يك دوست!) دائر بر زير آب گرفتن منطقه تحت اختيار امام، سپاه عراق را جابجا كرد. امام كه با جابجا شدن سپاه مخالف بود، اما مغلوب رأى عراقيان شد و سپاه عراق تنها با جنگى مجدد توانست مجددا بر آب مسلط شود.

با گذشتن محرم، ماه حرام تمام شد و جنگ صفين به تمام معنا، در نخستين روز ماه صفر كه گفته شده چهارشنبه بوده! ميان مالك و حبيب بن مسلمه آغاز شد. «2» در شب آغاز جنگ، امام به همه نيروهاى خود، سفارش مى كرد: «لا تقاتلوا القوم حتى يبدءوكم». «3» تا زمانى كه

شروع نكرده اند، با آنها نجنگيد.

هدف امام در اينجا نيز آن بود كه تا آخرين لحظه فرصتى براى بازگشت شاميان به حق باقى بگذارد. سفارشات امام به سپاهش چنين بود: «تا آغاز به جنگ نكرده اند شما به جنگ با ايشان نپردازيد، چه شما به حمد خدا حجتى تمام داريد و چون ايشان را واگذاريد تا آغاز به جنگ كنند اين حجتى ديگر به سود شما و بر ضد آنان است. و اگر جنگيديد و دشمن را شكست داديد، گريزنده اى را نكشيد و مجروحى را تمام كش نكنيد و عورتى را برهنه نسازيد و كشته اى را مثله نكنيد. و اگر به قرارگاه قوم دشمن در آمديد، پرده اى را مدريد و جز به فرمان من به خانه اى وارد نشويد و چيزى از اموال ايشان را جز آنچه در لشكرگاه باشد بر نگيريد و به هيچ زنى آزار و گزندى نرسانيد، گرچه به ناموس شما دشنام دهند و فرماندهان و نيكان شما را مشمول دشنام سازند؛ زيرا آن زنان، از نظر نفسانيات و خرد ضعيف و ناتوانند و ما مأمور بوديم (زمان پيامبر «ص») آن زمان كه آنان زنان مشركى بودند نيز از آزار رساندن به ايشان خوددارى كنيم.» «4»

به هر روى جنگ در روز چهارشنبه اول ماه صفر «5» آغاز شد و دو طرف به

______________________________

(1). الفتوح، ج 3، ص 13

(2). همان، ص 214؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 303

(3). الفتوح، ج 3، صص 45- 44

(4). وقعة صفين، صص 204- 203

(5). على رغم اين كه در چند منبع اين تاريخ آمده است، بلاذرى (انساب، ج 2، ص 323) دوازدهم ماه صفر را

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:99

شدّت به

جنگ با يكديگر پرداختند. گويا هر روز يكى از فرماندهان امام رهبرى خط مقدم را عهده دار بوده است. روز نخست مالك، روز دوم هاشم بن عتبه، روز سوم عمار بن ياسر، روز چهارم محمد حنفيه و روز پنجم عبد الله بن عباس، فرماندهى را عهده دار بوده اند. «1» پنج شنبه بعدى، جنگ شدت يافت و ضمن آن جناح چپ عراق شكست اما به سرعت با همت و رشادت خود امام و مالك اين شكست جبران شد. «2»

امام خود در ميان سپاه حضور داشت و مرتب با خواندن دعاها و خطبه ها آنان را به پايدارى فرا مى خواند. «3»

امام در بحبوحه درگيرى، قرآنى به دست يكى از سپاهيانش داد تا به سوى سپاه شام رفته آنان را به حكميت قرآن دعوت كند، اما سپاه شام او را كشتند. «4» امام از معاويه خواست تا با يكديگر مبارزه كنند، هر كدام پيروز شدند، حكومت از آن او باشد.

معاويه حاضر به پذيرش اين پيشنهاد نشد. «5» يك بار نيز با عمرو روبرو شد كه عمرو با آشكار كردن عورت خود و استفاده از حياى امام توانست از معركه بگريزد. «6» نظير همين مسأله براى بسر بن ارطاة نيز پيش آمده است. «7» در اين جنگ بسيارى از سپاهيان برجسته امام نظير عمار ياسر به شهادت رسيدند. يكى از شهداى صفين اويس قرنى، «8» عارف نامى است كه منزلتى بزرگ در ميان مسلمانان داشته و دارد. ابن اعثم، در ضمن خبر شهادت وى در صفين، شرحى درباره وى به دست داده است. «9»

هاشم بن عتبه معروف به هاشم المرقال، كه يك چشم خود را در فتوحات از دست داده بود، از

فداكارترين ياران امام بود كه در صفين به شهادت رسيد. او برادر

______________________________

جمعه دانسته است كه با اين تاريخ سازگار نيست، اما با توجه به خبر نصر داير بر آن كه قرار نامه حكميت در چهار شنبه هفدهم صفر نوشته شده نقل بلاذرى به اين كه دوازدهم ماه صفر جمعه بوده درست مى شود.

(1). انساب الاشراف، ج 2، صص 305- 303

(2). همان، ج 2، صص 306- 305

(3). وقعة صفين، صص 232- 230

(4). وقعة صفين، ص 244

(5). همان، ص 274؛ اخبار الطوال، ص 176

(6). وقعة صفين، ص 407؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 330؛ اخبار الطوال، ص 177

(7). الفتوح، ج 3، صص 174- 173

(8). وقعة صفين، ص 324؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 320. بلاذرى خبر شهادت اويس را با ترديد آورده است. مصحح محترم منابع متعددى را كه اين خبر غير قابل ترديد را آورده اند در صفحات 322- 320 ياد كرده است.

(9). الفتوح، ج 2، صص 460- 451

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:100

زاده سعد وقاص بوده، و بر خلاف موضع او كه در شمار قاعدين بود، با اطمينان كامل در كنار امام ايستاد تا به شهادت رسيد. «1» از ديگر ياران امام كه در صفين به شهادت رسيد، خزيمه از اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بود كه آن حضرت گواهى او را به جاى دو گواهى پذيرفت، و به همين دليل به «ذو الشهادتين» مشهور بود.

در يكى از آخرين روزهاى جنگ، نبرد چنان سخت شد كه از نماز صبح آغاز شد و تا نيمه شب ادامه يافت. در تمام اين مدت، اشتر به كار تحريك و تحريض سپاه مشغول بود. اين شب را

«ليلة الهرير» ناميده اند. مجددا جنگ از نيمه آن شب آغاز شد و تا ظهر فردا ادامه داشت. امام ضمن خطبه اى فرمود: جز يك نفس از دشمن نمانده است.

معاويه و عمرو كه كار را تمام شده مى ديدند و احساس كردند كه نمى توانند به سپاه شام اميد چندانى داشته باشند دست به حيله زدند. فرداى ليلة الهرير، كه جنگ تا ظهر آن ادامه داشت، «2» پانصد قرآن بر سر نيزه هاى شاميان رفت. فرياد بلند بود كه اى گروه عرب! به زنان و دختران خود بينديشيد، اگر شما نابود شويد، فردا چه كسى در برابر روميان و تركان و پارسيان در ايستد؟ «3»

اين اقدام سبب شد تا كم كم در ميان سپاه عراق اين ندا شنيده شود كه دشمن حكميت قرآن را پذيرفته است و ما حق جنگ با آنها را نداريم. امام به شدت در برابر اين سخن ايستاد و اعلام كردند كه اين كار، جز فريب چيزى نيست. صعصعه مى گفت: اقدام معاويه بعد از آنى بود كه شنيد اشعث بن قيس در ليلة الهرير، از زنان و دختران ياد كرده و اين كه عرب در حال نابودى است. «4» نخستين مخالف جدى امام نيز براى استمرار جنگ، همين اشعث بود.

بالا گرفتن اختلاف در ميان سپاه امام كار را سخت دشوار كرد. امام احساس كرد كه ديگر فرمانده نيست بلكه اين مردم هستند كه دستان او را بسته و بر وى امير شده اند. با اين حال امام برخاست و فرمود: من سزاوارترين افراد براى پذيرفتن

______________________________

(1). اخبار مفصل وى در وقعة صفين آمده است. از جمله نك: صص 356- 346

(2). انساب الاشراف، ج 2، ص 323

(3). وقعة صفين،

ص 478

(4). همان، ص 481

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:101

حكميت كتاب خدا هستم اما معاويه و اصحابش اصحاب دين و قرآن نيستند، من آنها را بهتر از شما مى شناسم. از كوچكى با آنها بوده ام. در اين لحظه حدود بيست هزار نفر از سپاه عراق نزد امام آمده بدون آن كه آن حضرت را «امير المؤمنين» خطاب كنند، از او خواستند تا حكميت قرآن را بپذيرد. طايفه قرّاء كه به خواندن قرآن دلخوش داشتند و شمارى از آنها در سلك خوارج در آمدند، در ميان اين افراد بودند. «1» در اين زمان، اشتر در خط مقدم نزديك لشكرگاه معاويه مشغول جنگ آمد. مخالفان جنگ، از امام خواستند تا دستور دهد اشتر برگردد. امام يزيد بن هانى را به دنبال او فرستاد.

اشتر پيغام داد: اكنون وقت بازگشت نيست. مخالفان گفتند: تو او را به ادامه جنگ واداشته اى. اگر اشتر بازنگردد تو را خواهيم كشت. اين خبر سبب شد تا اشتر بازگشت و جنگ متوقف شد. امام ضمن نامه اى به معاويه با قيد اين كه ما مى دانيم تو اهل قرآن نيستى، پذيرفتن حكميت قرآن را يادآور شد. «2»

اشعث نزد معاويه رفت و از وى درباره چگونگى اجراى حكم قرآن سؤال كرد. او گفت: بهتر است يك نفر از سوى ما و فرد ديگرى از سوى شما بنشينند و در باره حكم قرآن در اين باره اظهار نظر كنند. او اين نظر را به امام منتقل كرد. پس از آن جمعى از قرّاء شام و عراق در ميان دو سپاه آمدند، مدتى قرآن خواندند و متفق شدند كه آنچه را قرآن احيا كرده احيا كنند. پس از آن

اهل شام، عمرو بن عاص را برگزيدند.

اشعث و شمارى ديگر از كسانى كه بعدا در گروه خوارج در آمدند، ابو موسى اشعرى را پيشنهاد كردند.

امام به دليل مخالفت ابو موسى با وى در جنگ جمل حاضر به قبول وى نشد، اما آنها در اين باره اصرار كردند. پيشنهاد امام، ابن عباس و يا اشتر بود، اما آنها گفتند:

اشتر عقيده به جنگ دارد. ابن عباس نيز نبايد باشد؛ زيرا عمرو بن عاص از مضرى هاست، طرف ديگر بايد يمنى باشد. (لا و الله لا يحكم فيها مضريان حتى تقوم الساعة). «3» امام اصرار را بى مورد ديد و فرمود: هر كارى مى خواهيد بكنيد. «4» بعدها

______________________________

(1). وقعة صفين، ص 489

(2). همان، ص 494- 490

(3). متأسفانه در جنگ صفين رقابت مضرى و يمنى مشكل ايجاد كرد. نك: الفتوح، ج 3، ص 163

(4). وقعة صفين، صص 500- 499

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:102

ابن عباس مى گفت: اگر آن زمان يارانى بودند كه بر جنگ صبورى مى كردند پيروزى نزديك بود. «1»

بدين ترتيب قرار شد تا قرار نامه اى نوشته شود. در اين قرارنامه با اشاره به انتخاب اين دو نفر از سوى مردم شام و عراق، آمده بود كه قرار است تا درباره آنچه اينها اختلاف كرده اند نظر بدهند: «به اين شرط كه آن دو به استوارترين و بزرگترين وجهى كه خداوند از هر يك از آفريدگان خود پيمان گرفته ملتزم به عهد و پيمان الهى باشند كه در مأموريتى كه بدان گسيل شده اند قرآن را فرا روى خود دارند و در داورى خود از آنچه در قرآن نگاشته شده تجاوز نكنند. و اگر در قرآن نيافتند كار را به مدار سنت جامع

پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله برگردانند و به هيچ روى نبايد به خلاف تكيه كنند و در اين امر به دنبال هواى خويش روند و به شبهه در افتند.» همچنين قرار شد، تا در صورت مرگ يكى از اين دو، پيش از داورى، فرمانرواى طرف مزبور بتواند شخص ديگرى را انتخاب كند.

در اين فاصله اگر يكى از دو فرمانروا در گذشتند، مردم همان ناحيه شخص دادگر ديگرى را بجاى او انتخاب كنند. در ادامه آمده بود: «بر داوران واجب است كه عهد و پيمان الهى را مرعى دارند و از خود اجتهادى (برابر نص قرآن) نيارند و به عمد، دست به جور نگشايند و به شبهه در نيفتند و در داورى خويش از حكم قرآن و سنت پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله در نگذرند. و اگر چنين نكنند، امت تن به داورى آنان در ندهد و عهد و ذمه اى را كه آن دو بر گردن گرفته باشند نپذيرد.»

در قرارنامه، تاريخ حكميت به پايان ماه رمضان موكول (يعنى هشت ماه، از ماه صفر تا رمضان) و قرار بود تا به هر روى تا موسم حج مسأله خاتمه يابد: «اگر تا پايان موسم، بر اساس كتاب خدا و سنت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله او داورى نكردند، مسلمانان همچنان كه از آغاز بوده اند، بر حالت جنگ باقى بمانند، و شرطى ميان هيچ يك از دو گروه نباشد.» پيمان مزبور در چهار شنبه (ابو مخنف: روز جمعه) «2» هفدهم ماه صفر سال 37

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 2، ص 337

(2). همان، ج 2، ص 337؛ و نك: ص 338

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان

،ص:103

هجرى نوشته شد. «1»

در اين قرارنامه، حقوق مساوى براى امام و معاويه قرار داده شده بود. در وهله اول نام امام همراه تعبير «امير المؤمنين» آمد كه معاويه زير بار نرفت. اشعث اصرار كرد تا اين عنوان حذف شود، امام فرمود: سبحان الله: سنتى چونان سنت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله جايى كه سهيل بن عمرو نماينده مشركين اصرار كرد تا در صلحنامه حديبيه، عنوان «رسول الله» حذف شود. «2»

به هر روى قرارنامه نوشته شد، اما در ميان گروهى از اصحاب امام، آشوبى برخاست كه زمينه ساز جريان خوارج گرديد. افرادى در همانجا با قرارنامه مخالفت كردند، جز اين كه كسانى كه به درستى از شيعيان حضرت بودند، به خاطر امام، جريان تحكيم را تحمل كردند. از جمله آنها مالك بود. وقتى به امام خبر دادند كه مالك از اين قرارنامه راضى نيست، امام فرمود: وقتى من راضى شوم مالك هم راضى خواهد شد، و من راضى شدم. از اين كه مى گوييد او از من فاصله گرفته، من به او چنين گمانى ندارم، در ميان شما دو تن و حتى يك نفر چون او كه اين چنين درباره دشمنش بينديشد نيست. «3»

امام در ربيع الاول سال 37 به همراه سپاه به كوفه بازگشت. «4» در كوفه، صداى گريه و زارى از هر خانه اى بلند بود و امام با گواهى بر شهادت كشتگان آنان، آنها را تسليت مى داد. امام سرانجام ابو موسى را به سوى محل تحكيم فرستاد. نيجه حكميت نيز با حيله عمرو بن عاص چنين شد كه ابو موسى ابتدا على عليه السّلام را از خلافت عزل كرد و عمرو نيز كه بنا بود

در سخنانش معاويه را عزل كند، بجاى آن او را تثبيت كرد.

______________________________

(1). اخبار الطوال، صص 196- 194؛ وقعة صفين، صص 570- 504؛ و نك: انساب الاشراف، ج 2، صص 335- 334

(2). وقعة صفين، ص 508؛ تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 189

(3). وقعة صفين، ص 521؛ و نك: انساب الاشراف، ج 2، ص 336

(4). انساب الاشراف، ج 2، ص 337

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:104

ناميدند.

برجسته ترين چهرهاى خوارج عبارت بودند از: حرقوص بن زهير تميمى، شريح بن أوفى العبسى، فروة بن نوفل اشجعى، عبد الله بن شجرة سلمى، حمزة بن سنان أسدى و عبد الله بن وهب راسبى. اينان پس از آن كه امام به كوفه وارد شد نزد امام آمدند و از آن حضرت خواستند تا ابو موسى را براى حكميت نفرستد. امام فرمود: ما چيزى را پذيرفته ايم كه نمى توانيم آن را نقض كنيم. «5» همانگونه كه از اسامى اين افراد بر مى آيد، از مشاهير عراق، كسى در ميان آنها نبود. بر عكس آنها نوعا از قبايل بدوى همانند بكر بن وائل و بنى تميم بودند. «6»

بيشتر خوارج از بدويانى بودند كه اصولا از امامت و سياست، به عنوان امرى فرا قبيله اى برداشتى نداشتند. آنها اين گرايش خود را در قالب برداشتى منحرفانه از

______________________________

(1). اخبار الطوال، ص 196

(2). انساب الاشراف، ج 2، ص 339

(3). انساب الاشراف، ج 2، ص 342

(4). تاريخ اليعقوبى، ج 2، صص 191

(5). انساب الاشراف، ج 2، ص 359

(6). همان، ج 2، ص 350

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:105

شعار لا حكم الا لله نشان مى دادند. از جمله خوارج، عتريس بن عرقوب شيبانى بود كه از اصحاب عبد الله بن مسعود بود. «1»

خوارج چند مسأله مهم را مطرح كردند. سؤال نخست آنها اين بود كه چگونه امام رضايت داده است تا «رجال» در كار «دين» حكميت كنند؟ سؤال دوم اين بود كه چرا امام، راضى شد تا لقب خلافتى او يعنى «امير المؤمنين» حذف شود؟ اشكال آنها به تعبيرى كه يعقوبى آورده اين بود كه امام، با اين اقدام خود، «وصايت» را ضايع كرده است. «2»

سؤال ديگر آنها اين بود كه چرا امام بعد از پيروزى بر ناكثين اجازه تقسيم غنايم را نداد؟ چگونه كشتن آنها روا بود اما گرفتن اموال آنها حلال نبود. «3»

امام درباره حذف لقب «امير المؤمنين» استناد به حذف عنوان «رسول الله» در صلح حديبيه كرد. درباره حكميت نيز فرمود: من از آغاز با اين حكميت مخالف بودم، بعد نيز كه به اجبار مردم به آن تن دادم، شرط كردم كه اگر آنها به كتاب خدا حكم كردند، به حكم آنها پايبند باشم؛ زيرا در اصل ما حكميت قرآن را پذيرفته ايم نه حكميت رجال را. به علاوه امام تصميم خود را داير بر ادامه جنگ با شام پس از جمع آورى خراج اعلام كرد. بدين ترتيب بسيارى از كسانى كه به خوارج پيوسته بودند، به جمع تابعين امام پيوستند. «4»

اما هنوز كسانى كه بر عقيده خود پايبند بودند، فراوان بودند. آنان با استناد به «لا حكم الا لله» با حكميت به مخالفت برخاستند. اين از ويژگيهاى خوارج بود كه به ظواهر تمسك كرده و با «ضرب القرآن بعضه ببعض» برداشتهاى افراطى مى كردند.

امام در برابر گروهى كه در مسجد به وى اعتراض كردند و همين شعار را سر دادند، فرمود: «كلمة حق يراد بها الباطل» اين سخن حقى است كه برداشت باطلى از آن مى شود. امام در برخورد با مخالفان خارجى خود فرمود: اگر ساكت ماندند ما آنها را به حال خود مى گذاريم، اگر تبليغات كردند و سخن گفتند، ما در برابر، با آنها سخن خواهيم گفت، اگر بر ما خروج كردند، با آنها به جنگ خواهيم پرداخت. در اين لحظه

______________________________

(1). همان، ج 2، ص 363 حيات فكرى

و سياسى ائمه، جعفريان 105 جنگ با خوارج ..... ص : 104

(2). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 192

(3). انساب الاشراف، ج 2، ص 360

(4). همان، ج 2، ص 349

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:106

يكى از خوارج برخاست و گفت: خدايا! از اين كه در دين خود تن به ذلت دهيم به تو پناه مى بريم، اين سستى است و به خشم خداوند منجر خواهد شد. «1»

صحبتهاى مكرر امام و اصحاب آن حضرت، نتوانست عده اى از خوارج را، از مسيرى كه برگزيده بودند، بازگرداند. خوارج در شوال سال 37 در منزل زيد بن حصين اجتماع كرده و با انتخاب عبد الله بن وهب راسبى به رهبرى خود، «2» وضعيت سياسى و نظامى خود را سامان بخشيدند. اين تصميم گيرى بعد از رمضانى بود كه ابو موسى براى حكميت اعزام شده بوده است. پس از حكميت، آنها باقى ماندن در كوفه را جايز ندانسته تصميم گرفتند تا به مدائن در آمدند. آنان از آنجا به همفكران بصرى خود نامه نوشته آنها را نيز به سوى خود دعوت كردند. برخى از آنها رفتن به مدائن را به دليل وجود شيعيان امام على عليه السّلام صلاح ندانسته و نهروان را برگزيدند. «3»

پس از اعلام نتيجه حكميت، امام على عليه السّلام مخالفت خود را با نتيجه حكميت اعلام كرده و از مردم خواستند تا براى جنگ با قاسطين در لشكرگاه اجتماع كنند. «4» امام در پى خوارج فرستاد و به آنان فرمود: كار اين دو حكم بر خلاف قرآن بوده و من به سوى شام در حركت هستم، شما نيز ما را همراهى كنيد. «5» آنها گفتند: بر ما روا نيست

تا تو را به عنوان امام برگزينيم. پس از اجتماع مردم در نخيله، سپاه عراق به سمت شهر انبار حركت كرده از آنجا به قريه شاهى و پس از آن به دباها و تا دمما رفتند. «6»

خوارج كه اين زمان در نهروان اجتماع كرده بودند، در مسير خود به عبد الله فرزند خبّاب بن ارت برخوردند. از عبد الله نظرش را درباره امام على عليه السّلام سؤال كردند.

او گفت: على، امير المؤمنين و امام المسلمين است. آنها عبد الله و همسر او را كه باردار بود به قتل رساندند. گفته اند كه خوارج در طول راه به هر كسى بر مى خوردند، رأى او را درباره حكميت سؤال مى كردند. اگر با آنها موافق نبود او را مى كشتند. «7» اين

______________________________

(1). همان، ج 2، ص 352

(2). همان، ج 2، ص 364

(3). اخبار الطوال، صص 204- 203

(4). انساب الاشراف، ج 2، ص 366، و در پاورقى همان از: الامامة و السياسة، ج 1، ص 143

(5). اخبار الطوال، ص 206

(6). انساب الاشراف، ج 2، ص 367

(7). اخبار الطوال، ص 206

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:107

حركت سبب شد تا امام تصميم به مقابله با آنها بگيرد. «1»

دليل اين امر آن بود كه امام نمى توانست كوفه را در حالى كه تنها زنان و كودكان در آن هستند با چنين جنايتكارانى تنها بگذارد. امام تا مدائن رفته و از آنجا عازم نهروان شد. آن حضرت ضمن نامه اى به خوارج آنها را دعوت به بازگشت به جماعت كرد. عبد الله بن وهب، در پاسخ امام، ضمن اشاره به آنچه تا آن زمان رخ داده بود، همان سخن پيش را درباره شك امام در دين

و لزوم توبه آن حضرت يادآور شد. قيس بن سعد و ابو ايوب انصارى در برابر آنها قرار گرفته و از آنان خواستند تا براى جنگ با معاويه به آنان بپيوندند. خوارج گفتند كه امامت امام على عليه السّلام را نمى پذيرند. تنها وقتى حاضر به همراهى هستند كه كسى چونان عمر رهبرى آنها را در دست داشته باشد. «2»

زمانى كه امام دريافت كه اينان تسليم تسليم پذير نيستند، سپاه خويش را كه شامل چهارده هزار نفر بود، در برابر خوارج آراست. در اين لحظه، فروة بن نوفل با پانصد نفر از خوارج جدا شد و در بندنيجين و دسكره اقامت گزيد. «3»

شمار ديگرى از آنها به تدريج جدا شدند تا آن كه تنها هزار و هشتصد سواره و هزار و پانصد پياده در كنار عبد الله بن وهب باقى ماند. «4» اين بار نيز امام از اصحاب خود خواست تا آغازگر جنگ نباشند. «5» خوارج جنگ را آغاز كردند. آنها با سرعت بسيار زيادى مضمحل شده و رهبرانشان كشته شدند. از سپاه امام، كمتر از ده نفر كشته شدند. «6» چهار صد نفر از كسانى كه جز فراريان در ميدان افتاده بودند به خانواده هايشان تحويل داده شدند. اين درگيرى در نهم صفر سال 38 رخ داد. «7»

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 2، ص 362، 368

(2). انساب الاشراف، ج 2، صص 370- 370؛ اخبار الطوال، ص 207

(3). اخبار الطوال، ص 210

(4). انساب الاشراف، ج 2، ص 371

(5). اخبار الطوال، ص 210

(6). يكى از آنها، يزيد بن نويره انصارى بود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله دو بار شهادت به بهشتى بودن او داده بود. (الاصابه، ج

6، ص 348). فهرست اسامى شهداى اين جنگ را ابن اعثم (ج 4، ص 127) و ابن ابى الحديد (ج 2، ص 29) آورده اند. نقلهاى آنها را با اسامى شهدا بنگريد در: انساب الاشراف، ج 2، ص 374، (پاورقى).

(7). انساب الاشراف، ج 2، صص 375- 374. در فتوح (ج 3، ص 277) آمده است كه، زمانى كه امام از جنگ با خوارج فارغ شده به كوفه در آمد، هفده روز از ماه رمضان مانده بود.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:108

زمانى كه جنگ تمام شد، امام از مردم خواست تا براى جنگ با قاسطين، عازم شام شوند. اما مردم، ابراز خستگى كرده و سخنان اشعث بن قيس سبب شد تا امام به نخيله بازگردد. در آنجا مردم به كوفه رفته و تنها سيصد نفر با امام ماندند. «1» لاجرم امام نيز به كوفه بازگشت. از اين پس آن حضرت، هر از چندى با سخنان خود مردم را به جهاد بر ضد شاميان دعوت مى كرد، اما كسى پاسخ مساعد نمى داد. در اينجاست كه تا آخر، امام ضمن خطبه هاى طولانى، به سرزنش مردم كوفه پرداخت و از بى وفايى آنان مكرر سخن گفت.

براى يارى دين خدا گامى بر نمى داريد؟ دينى كو كه فراهمتان دارد، غيرتى كو تا شما را به غضب آرد؟ فرياد مى خواهم و يارى مى جويم، نه سخنم مى شنويد نه فرمانم را مى بريد، تا آنگاه كه پايان كار پديدار گردد و زشتى آن آشكار. نه انتقامى را با شما بتوان كشيد و نه با يارى شما به مقصود توان رسيد. شما را از رفتن بازدارد، ناله در گلو شكستيد و بر جاى خويش نشستيد.» «2»

امام در خطبه اى ديگر فرمود: «اى مردم رنگارنگ، با دلهاى پريشان و ناهماهنگ. تن هاشان عيان، خردهاشان از آنان نهان، در شناخت حق شما را مى پرورانم، همچون دايه اى مهربان، و شما از حق مى رميد چون بزغالگان از بانگ شير غران. هيهات كه به يارى شما تاريكى را از چهره عدالت بزداييم، و كجى را كه در

______________________________

(1). همان، ج 2، ص 379

(2). همان، خطبه 39

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:109

راه حق راه يافته راست نمايم.» «1»

امام در خطبه اى ديگر فرمود: «اى مردمى كه اگر امر كنم فرمان نمى بريد، و اگر بخوانمتان، پاسخ نمى دهيد. اگر فرصت يابيد، فرو مى مانيد و اگر با شما بستيزند، سست و ناتوانيد. اگر مردم بر امامى فراهم آيند، سرزنش مى كنيد و اگر ناچار به كارى دشوار در شويد، پاى پس مى نهيد. بى حميّت مردم! انتظار چه مى بريد؟ چرا براى يارى بر نمى خيزيد و براى گرفتن حقتان نمى ستيزيد. مرگتان رسد، يا خوارى بر شما باد. به خدا اگر مرگ من بيايد، و به سر وقتم خواهد آمد، ميان من و شما جدايى مى اندازد، حالى كه همنشينى تان را خوش نمى دارم، و با شما بودن چنان است كه گويى ياورى ندارم. راستى شما

چه مردمى هستيد؟ دينى نيست كه فراهمتان آرد؟

غيرتى نداريد تا بر كارتان وادارد؟ شگفت نيست كه معاويه، ى سروپاهاى پست را مى خواند و آنان پى او مى روند، بى آن كه بديشان كمكى دهد، يا عطايى رساند، و من شمار را كه اسلام را يادگاريد و مانده مردم- ديندار- مى خوانم تا يارى تان دهم و بهره از عطا مقرر گردانم و شما از گرد من مى پراكنيد و آتش مخالفت مرا دامن مى زنيد ...

آنچه بيشتر از هر چيز دوست دارم و مرا بايد، مرگ است كه به سر وقتم آيد.» «2»

اين سخنان، نمونه اى از سخنان فراوان امام است كه در طى سالهاى 39 و 40 هجرى خطاب به مردم ايراد كرده اند. جملات مزبور نشان عزم راسخ امام در برابر قاسطين است. معاويه كه به طور قطع از اوضاع عراق آگاهى داشته و ناظر سستى مردم آن ناحيه بود، مصمم شد تا با تجاوز به نواحى مختلف تحت سلطه امام در جزيرة العرب و حتى عراق، قدرت امام را تضعيف كرده و راه را براى گشودن عراق فراهم كند. معاويه هدف خود را از اين حملات چنين بيان كرد: اين قتل و تاراجها، مردم عراق را مى ترساند و كسانى را كه در زمره مخالفانند، يا تصميم به جدايى دارند، در كار خود دلى مى گرداند. و آنان را كه از كشاكشها بيمناكند به نزد ما فرا مى خواند. «3» اين حملات كه اصطلاحا «غارات» ناميده مى شده، هر از چندى انجام مى يافته و در هر

______________________________

(1). همان، خطبه 131

(2). همان، خطبه 180

(3). الغارات، ص 176 (ترجمه فارسى)

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:110

منطقه، شيعيان خالص آن حضرت به شهادت مى رسيده اند. فهرستى از اين غارات

را ابو اسحاق ثقفى شيعى (م 283) در كتابى كه در قرن سوم، با همين نام تأليف كرده، و خوشبختانه بر جاى مانده، آورده است.

مورد حمله ابن ملجم واقع شده است. «3» در نقلهاى ديگرى آمده است كه امام در حال بيدار كردن مردم براى نماز بود كه مورد حمله قرار گرفت. «4» منابع موجود تاريخى بيشتر اشاره به نقل نخست كرده اند. در برابر روايات ديگرى وجود

______________________________

(1). طبقات الكبرى، ج 3، صص 38- 35

(2). مقتل الامام امير المؤمنين، ص 36، ش 13

(3). همان، ص 29، ش 4، ص 35؛ ش 12

(4). همان، ص 28، 33، ش 11

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:111

دارد كه زمان حمله ابن ملجم را وقتى مى داند كه امام مشغول نماز بوده است. در نقلى از ميثم تمار آمده است كه امام نماز صبح را آغاز كرده و در حالى كه يازده آيه از سوره انبياء خوانده بود ابن ملجم با شمشير ضربتى بر سر امام زد. «1»

در نقل ديگرى از يكى از نوادگان جعدة بن هبيره- كه اين جعده فرزند ام هانى بوده و گاهى بجاى ان حضرت نماز مى خوانده و در برخى نقلها آمده كه پس از ضربت خوردن امام، او جلو آمده و نماز را ادامه داد- گفته شده است كه وقتى ابن ملجم ضربه را زد كه امام در نماز بود. «2» شيخ طوسى نيز روايتى نقل كرده است كه كه همين مطلب را تأييد مى كند. «3» متقى هندى نيز روايت نقل كرده كه ضمن آن آمده است كه ابن ملجم زمانى ضربت خود را فرود آورد كه امام سرش را از سجده برداشت. «4» نقل ديگرى از ابن حنبل «5» كه همان را ابن عساكر «6» نيز روايت كرده از همين مطلب را تأييد مى كند. ابن عبد البر مى گويد: در

اين كه آيا ابن ملجم در نماز ضربت را زده يا قبل از آن و نيز اين كه امام در آن هنگام كسى را جانشين خود كرده يا خود تمام كرده، اختلاف است. بيشتر بر آنند كه آن حضرت جعدة بن هبيره را بجاى خود گذاشت تا نماز را تمام كند. «7»

روايات فراوانى از طريق اهل بيت و اهل سنت نقل شده كه نشان از وضعيت خاص روحى امام در شبى است كه صبحگاه آن شب امام ضربت خورد. از جمله روايتى از امام باقر عليه السّلام كه ابن ابى الدنيا نقل كرده آشكارا آگاهى امام را از شهادت خويش خبر مى دهد. «8» زمانى كه امام ضربت خورد فرياد زد: «فزت و رب الكعبه» به خداى كعبه رستگار شدم. «9»

______________________________

(1). همان، ص 30، ش 5

(2). همان، ص 30، ش 6

(3). الامالى، الجزء الثالث، ش 18

(4). كنز العمال، ج 15، ص 170، (طبع دوم)؛ الامالى فى آثار الصحابة، صص 104- 103

(5). الفضائل، ص 38، ش 63

(6). ترجمة الامام على بن ابى طالب عليه السّلام ج 3، ص 361 (طبع دوم)

(7). الاستيعاب، (در حاشيه الاصابه) ج 3، ص 59

(8). همان، صص 34- 33، ش 12؛ ابو نعيم روايتى نقل كرده (و ديگران فراوان آورده اند) كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله خبر شهادت وى را به آن حضرت داده بود. معرفة الصحابة، ج 1، صص 296- 295

(9). همان، ص 39، ش 20، و در پاورقى همانجا از: الامامة و السياسة، ص 160، انساب الاشراف، ج 2، ص

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:112

ابن ابى الدنيا وصيت امام را از طريق مختلف نقل كرده است. قسمتهايى از

آن در زمينه مسائل مالى و بخشى از آن، وصاياى دينى امام است. در اين وصيت امام، توصيه به مسائل چندى كردند از جمله: صله رحم، ايتام، همسايگان، عمل به قرآن، اقامه نماز به عنوان عمود دين، حج، روزه، جهاد، زكات، اهل بيت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بندگان، امر به معروف و نهى از منكر. در اين نقل آمده است كه امام در حالى كه مشغول گفتن «لا اله الا الله» بودند، در آغاز شب بيست و يكم رمضان، در حالى كه آيه «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» را مى خواند به ديدار معبود شتافت. «1» بنا به نقلى ديگر، پس از شهادت امام، حسنين، محمد بن حنفيه، عبد الله بن جعفر و تنى چند نفر از اهل بيت، آن حضرت را شبانه به خارج كوفه (جايى كه بعدها نجف ناميده شد) بردند و پنهانى دفن كردند. اين كار براى آن بود كه خوارج يا ديگران (بنى اميه) قبر امام را نبش نكنند. «2»

در اخبار شهادت امام آمده است كه گروهى از غلات در مدائن با شنيدن خبر شهادت امام، از پذيرفتن خبر شهادت آن حضرت خوددارى كردند. اين گروه منشأ تفكرات غلوآميز در ميان شيعه هستند كه در قسمتهاى بعدى، اشاراتى به آنها خواهيم داشت. چند نقلى كه ابن ابى الدنيا در اين زمينه آورده است، نشان از حضور فردى با نام ابن السوداء از قبيله همدان كه او را عبد الله بن سبأ مى ناميده اند دارد. در نقلى ديگر از عبد الله بن وهب السبئي ياد شده كه اين ادعا را در مدائن كرده

است. «3» اين دو نقل نشان مى دهد كه حتى نام اين شخص مشخص نبوده است. به آنچه اين شخص در بحث مربوط به «مخالفين عثمان» آورديم مراجعه شود.

و مبغض مفرط، «2»

دشمن به دليل استقامت او در راه حق، چنان از وى خشمگين است كه در اين باره به افراط گراييده و دوست به همان دليل چنان عشقى به وى مى ورزد كه گاه در اين باره به افراط مى گرايد.

كسى كه به او محبت ورزيد، تا حد يك شيعه مخلص صعود مى كند و اگر اندكى غفلت كند، گرفتار گرايشات غلوآميز خواهد شد. كمتر ديده شده است كه در دوره حيات كسى نسبت الوهيت به او بدهند، اما، على عليه السّلام در جامعه اى كه خداوند آن اندازه بر بشر بودن رسول الله تأكيد كرده بود، هدف چنين نسبتهايى قرار گرفت، گرچه امام با آن به سختى برخورد كرد.

از مهمترين جلوه هاى زندگى امام زهدى است كه سر تا سر زندگى آن حضرت را پوشانده است، زاهدى كه همه چيز دارد و مى تواند داشته باشد اما از همه آنها اعراض كرده است. گروهى نزد عمر بن عبد العزيز سخن از زهاد به ميان آورده و

______________________________

(1). نهج البلاغه، نامه 45

(2). اين حديث از احاديثى است كه مكرر در مصادر آمده و امام نيز مى فرمايد: يهلك فىّ رجلان، محب مفرط ... و مبغض مفرط. نهج البلاغه، خطبه 127

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:114

درباره زاهدترين شخص پرس وجو مى كردند، بعضى از حاضرين كسانى از جمله ابو ذر و عمر را بر شمردند، عمر بن عبد العزيز گفت كه: «أزهد الناس على بن ابى طالب عليه السّلام». «1»

امام فقراء را در اطراف خويش جمع كرده و با آنها با رفق و مهربانى برخورد مى كرد. «2» گاه مى شد كه در وقت نماز تنها پيراهنش كه خيس بود بر تنش بود و در

همان حال خطبه مى خواند. «3» امام مكرر در نهج البلاغه از زندگى ساده خويش ياد كرده است. زمانى كه يكى از ياران ديد كه امام غذاى بسيار ساده اى دارد، به آن حضرت گفت: أبا العراق تصنع هذا؟ العراق أكثر خيرا و أكثر طعاما ... «4» آيا در عراق كه بهترين طعامها در آن است چنين مى كنى؟ امام خود بهترين مصداق عمل به مطالبى بود كه در نهج البلاغه در اعتراض به عثمان بن حنيف و يا در خطبه هاى عمومى در باره دنيا به مردم مى فرمود.

اسود بن قيس مى گويد: امام على عليه السّلام در رحبه مسجد كوفه مردم را اطعام مى كرد، اما خود در خانه خود، غذا مى خورد. يكى از اصحابش گفت: من پيش خود گفتم: على در منزل خود، غذاى لذيذتر از طعامى كه به مردم داده، مى خورد، غذا خوردن را رها كرده به دنبال او به راه افتادم. او در منزل فضه را صدا زد. وقتى او آمد، حضرت از او خواست تا براى آنها غذا بياورد. فضه، گرده نانى همراه با ظرف دوغى آورده و نان را در آن تريد كرد، در حالى كه در آن سبوس گندم وجود داشت. به امير المؤمنين على عليه السّلام عرض كردم: اگر مى فرموديد آرد بى سبوس بياورند بهتر بود. امام در حالى كه مى گريست فرمود: به خدا سوگند هرگز نديدم كه در خانه رسول خدا نان بدون سبوس باشد. «5»

عقبة بن علقمه مى گويد: بر امام على عليه السّلام وارد شدم، پيش رويش دوغ ترشى نهاده بود كه ترشى و پرآبى آن، آزارم داد. عرض كردم: آيا از اين دوغ ميل مى كنيد؟

امام فرمود: اى ابا الخبوب! پيامبر صلّى

اللّه عليه و آله را ديدم كه از اين بدتر مى خورد و از لباس من

______________________________

(1). المعيار و الموازنه، ص 240

(2). همان، ص 240

(3). همان، ص 241

(4). همان، ص 249

(5). انساب الاشراف، ج 2، ص 187، و نك: الغارات، ج 1، صص 85، 87، 88

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:115

خشن تر مى پوشيد. من بيم آن دارم اگر كارى را كه او انجام مى داده انجام ندهم به او ملحق نشوم. «1» زمانى كه براى امام فالوده آوردند، فرمود: من از چيزى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نخورده، نمى خورم. «2» معناى اين سخن آن نبود كه خوردن اين چيزها نادرست است بلكه براى امام، تابعيت محض از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از هر جهت اهميت داشت.

نقل حكايتى ديگر از اين دست به لحاظ اهميت آن، مناسب مى نمايد. ابو الشيخ انصارى (م 369) مى گويد: امام، عمرو بن سلمه را به حكومت اصفهان گماشت. زمانى كه عمرو عازم (كوفه) شد، در راه خوارج بر سر راه او قرار گرفتند. او در شهر حلوان تحصن كرد در حالى كه همراه او خراج و هدايا بود. وقتى خوارج از آنجا دور شدند،

خراج را در حلوان گذاشت، و هدايا را به كوفه آورد. امام دستور داد تا آنها را در رحبه مسجد كوفه بگذارد و عمرو را بر آن گمارد تا آن را بعدا بين مسلمانان تقسيم كند.

ام كلثوم كسى را نزد عمرو فرستاد و گفت: قدرى از عسلى كه آورده اى براى من بفرست. او نيز دو حلب از آنها را نزد دختر امام فرستاد.

زمانى كه امام براى نماز به مسجد آمد، مشاهده كرد كه دو حلب آنها

كم شده است. عمرو را صدا زد و درباره آن دو حلب پرسيد. او گفت: نپرس كه چه شده است، آنگاه رفت و دو حلب عسل در آنجا گذاشت. امام فرمود: مى خواستم بدانم كه قضيه اين دو حلب چيست؟ او گفت: ام كلثوم نزد من فرستاد و من هم دو حلب به او دادم.

امام فرمود: آيا من به تو گفته بودم تا اين هدايا را بين مردم تقسيم كنى؟ آنگاه در پى ام كلثوم فرستاد تا دو حلب را بياورد. وقتى آورد قدرى از سر آنها كم شده بود. اما در پى تجار فرستاد تا قيمت قسمت كم شده را معين كنند، چيزى حدود سه درهم و خورده اى شد. امام در پى ام كلثوم فرستاد آن اين پول را بدهد. پس از آن عسلها را بين مسلمانان تقسيم كرد. «3»

نمونه هاى فراوانى از اين دست، در الغارات و آثار ديگر آمده است. جمله خود امام كه فرمود: «انا الذي أهنت الدنيا»، «4» من كسى هستم كه دنيا را خوار كردم،

______________________________

(1). الغارات، ج 1، ص 85

(2). همان، صص 89- 88 و نك: پاورقى همان صفحات.

(3). طبقات المحدثين باصبهان، ج 1، ص 279- 278؛ و نك: اخبار اصبهان، ج 1، ص 72

(4). حياة الصحابة، ج 2، ص 310

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:116

روش برخورد امام را با دنيا نشان مى دهد.

بعد ديگر زندگى امام برخورد با كارگزاران است كه نمونه هايى فراوانى از آن را در متون تاريخى مى شناسيم. امام از هر حيث مراقب كارگزارانش بوده و در همين مدت كوتاه، نامه هاى متعددى از آن حضرت مانده است كه كارگزاران را توبيخ كرده است. بعد از زمان شهادت على

عليه السّلام سوده دختر عماره همدانى، نزد معاويه آمد. او از كسانى بود كه در صفين حضور داشت. معاويه قدرى درباره صفين با او سخن گفت.

وى از معاويه خواست تا بسر بن ارطاة را كه به آنها ظلم مى كند از كار بر كنار كند.

معاويه نپذيرفت. سوده به سجده افتاد و ساعتى بعد سر برداشت. معاويه پرسيد كه اين سجده براى چه بود؟ سوده گفت: زمانى براى اعتراض به اين كه على عليه السّلام بر صدقات ما نصب كرده بود، نزد او آمدم. مشغول نماز بود. پس از نماز پرسيد: چه حاجتى دارى؟ شكايت خود را از آن مرد گفتم. امام همانجا پوستى از جيبش بيرون آورد و در آن ضمن دعوت به رعايت عدل، به آن مرد نوشت، نامه كه به دستت رسيد، به محتواى آن عمل كن تا كسى را بفرستم تا كار را تحويل بگيرد. كاغذ را نيز به من داد و من هم آن را به آن مرد سپردم و او معزول شد. «1»

______________________________

(1). الفتوح، ج 3، صص 92- 90

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:117

برخى هم سال پنجاه «2» و پنجاه و يكم «3» را نقل كرده اند.

درباره فضايل امام حسن عليه السّلام روايات فراوانى نقل شده است. راويان اين اخبار عده زيادى از عالمان اهل سنت و علماى شيعه اند. «4» در گذر تاريخ آثارى زيادى نگاشته شده است كه در آنها فضايل اين امام گردآورى شده است، اما متأسفانه درباره رخدادهاى زندگى آن حضرت، تا اين اواخر كمتر تلاش درخورى صورت پذيرفته بود، بلكه بيشتر، همانند بسيارى از مقاطع ديگر، حوادث آن دوره بدون پژوهش جدى و ارزيابى دقيق و استوار، بر روى هم انباشته شده است. بسيارى از فضايل روايت شده درباره آن امام همام، حكايت از آن دارد كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله علاقه وافرى نسبت به اين دو برادر داشته و به طور علنى محبت خويش را نسبت به آنان ابراز مى كرده است. نحوه ابراز محبت، همانند پايين آمدن از منبر و بوسيدن آنها و باز بالا رفتن بر منبر، نشانه جهت دار بودن اين اظهار و ابراز علاقه است. «5» افزون بر آن از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نقل شده كه در وقت اظهار محبت نسبت به امام حسن عليه السّلام فرمود كه شاهدان، اين ابراز علاقه را به غائبين برسانند. «6» و يا مى فرمود: «من او را دوست مى دارم و نيز كسى كه او را دوست بدارد دوست دارم». «7»

حضور او در «مباهله»، و قرار گرفتن او در ميان اصحاب كساء، نشانه اعتبار و اهميتى است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله براى او قائل مى شده است. جالب است كه امام مجتبى عليه السّلام در بيعت رضوان

حضور داشته و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله با او بيعت كرده است. «8» در

______________________________

(1). از جمله: الكافى، ج 1، ص 461؛ التهذيب، ج 6، ص 39؛ المعارف ابن قتيبه، ص 142

(2). اثبات الوصية، ص 160؛ مصباح المتهجد، ص 732

(3). مقاتل الطالبيين، ص 49؛ تاريخ بغداد، ج 1، ص 140

(4). در نمونه از اين آثار عبارتند از: «ترجمة الامام الحسن» از ابن عساكر كه در «تاريخ دمشق» وى آمده است، و ديگرى «ترجمة الامام الحسن» از ابن سعد كه در «طبقات الكبرى» او آمده است.

(5). نور الابصار، صص 120- 119، مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 24؛ نظم درر السمطين، ص 195

(6). المستدرك، حاكم نيشابورى، ج 3، صص 147، 173؛ الاتحاف بحب الاشراف، ص 34

(7). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 134. رأيت رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلم واضعا الحسن حبوته و هو يقول: من أحبّنى فليحبّه و ليبلّغ الشاهد منكم الغائب و لو لا عزمة رسول الله صلى الله عليه و آله ما حدّثت أحدا شيئا ثم فقد.

(8). الحياة السياسية للامام الحسن عليه السّلام، صص 24، 44

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:121

روايتى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آمده است: «لو كان العقل رجلا لكان الحسن، اگر عقل در مردى مجسم مى شد، همانا حسن بود.» «1» قدرت امام حسن عليه السّلام در بر انگيختن مردم كوفه در جريان شورش ناكثين «2»، نشان اهميت و اعتبار او در نزد مردم آن شهر مى باشد.

مسلمانان با توجه به همين احاديث، فرزندان فاطمه زهرا عليها السّلام را فرزندان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله دانسته و

على رغم انكار بنى اميه و بعدها بنى عباس، كوچكترين ترديدى براى مسلمانان بوجود نيامد. «3»

بر مبناى همين شخصيت والا بود كه، چون امام على عليه السّلام او را به عنوان جانشين خود به مردم معرفى نمود، مردم عراق و بسيارى نقاط ديگر با او به عنوان خليفه رسمى بيعت كردند. با اين حال، از طرف مغرضين در گوشه و كنار سعى گرديد تا شخصيت امام را خدشه دار كنند و او را يك طرف بى بهره از تدبير و سياست و از طرف ديگر دنيا طلب، و بالاخره موضع او را در مقابل على عليه السّلام و حسين عليه السّلام معرفى كنند. به عنوان نمونه كوشش مى شد تا با جعل و ترويج اخبار پوچ، امام مجتبى عليه السّلام را شخصيتى معرفى كنند كه دائما در حال تزويج و طلاق بوده است. «4» در مورد ديگر مى بينيم كه در اخبار مربوط به صلح اين گونه عنوان شده كه امام تنها با چند تعهدى كه جنبه مالى داشته حاضر شده است از حكومت كناره بگيرد. يعنى او به دنبال تصاحب خراج دارابجرد، اهواز اموال موجود در بيت المال كوفه بوده است. «5»

در همين اخبار سعى شده تا عنوان كنند امام براى خويش چنين حقى نمى ديده كه خلافت را براى خود نگه دارد و لذا آن را تسليم معاويه كرده است. در صورتى كه اين صرف اتهام است. چرا كه خود امام بارها بر اين نكته تصريح فرمود كه: «خلافت حق اوست و تنها از روى اجبار به معاويه واگذار مى كند.» «6» مخالفان امامت و ولايت در كنار اين تخريب شخصيت- كه عمدتا از ناحيه بنى عباس به دليل

فشارى كه

______________________________

(1). فرائد السمطين، ج 2، ص 68

(2). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 49

(3). الحياة السياسية للامام الحسن عليه السّلام، ص 27. در كشف الغمه (ج 1، ص 550) روايتى آمده كه نشان مى دهد معاويه اصرار داشت تا حسنين عليه السّلام را فرزندان امام على عليه السّلام بخوانند نه فرزندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله.

(4). الاتحاف، ص 34

(5). در ادامه اين مسأله را بررسى خواهيم كرد.

(6). الامالى، شيخ طوسى، ج 2، ص 172؛ بهج الصباغه، ج 3، ص 448؛ حياة الحيوان، ج 1، ص 58؛ بحار الانوار، ج 44، صص 30، 56؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 34

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:122

بنى الحسن بر آنها وارد مى كردند توسعه يافته- استفاده ديگرى نيز از اين موضع امام عليه السّلام مى بردند و آن اثبات محكوميت على عليه السّلام و حتى برادرش حسين بن على عليه السّلام بود. از قول امام به دروغ نقل شده است: «من به خاطر ملك حاضر نيستم با معاويه بجنگم». «1» اين مى توانست براى محكوميت جنگهاى امام على عليه السّلام به كار متعصبان اهل سنت بخورد.

در همين زمينه نقل شده است كه در هنگام تولد امام حسن عليه السّلام پدرش بر آن بود تا اسم وى را «حرب» بگذارد. «2» اين بدان معنا بود كه امام از همان آغاز جنگ را به طور طبيعى دوست مى داشته است. در برخى نقلها آمده است كه امام حسن عليه السّلام گفته است: «تمامى قدرت عرب در دست من است، اگر صلح كنم يا بجنگم در كنار من خواهند بود.» «3» و ديگر اين كه: «صد هزار و يا

چهل هزار نفر با او بيعت كردند و حتى او را بيشتر از پدرش دوست داشتند.» «4» اگر كسى اين نقلهاى خلافت حقيقت را بپذيرد، به طور طبيعى تصور خواهد كرد كه امام آزادانه حكومت را به معاويه واگذار كرده نه آن كه به اجبار تن به اين كار داده است. تفاوت اين دو نظر كاملا روشن است.

نكته ديگر اين كه، اين دسته از مورخان، در روايات تاريخى خود بر آنند ثابت كنند دو برادر با يكديگر اختلاف داشته اند به طورى كه امام حسين عليه السّلام موضع برادر را نپذيرفته و ديدگاه ديگرى داشته است.

در نقل ديگرى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آورده اند كه فرمود: «حسن از من است و حسين از على عليه السّلام» «5» در حالى كه يكى از فضائلى كه مكرر درباره امام حسين عليه السّلام نقل شده اين است كه: «حسين منّى و انا من حسين». هدف از جعل اين روايت، آن است كه على را با فرزندش حسين چنان پيوند دهند كه هر دو خواستار قتل و خونريزى بوده اند. درباره همين دوگانگى ميان اين دو برادر آورده اند كه امام حسين عليه السّلام به

______________________________

(1). ذخائر العقبى، ص 139؛ درر نظم السمطين، ص 195

(2). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام ابن سعد، ص 126

(3). همان، ص 167؛ ذخائر العقبى، ص 139

(4). تهذيب التهذيب، ج 2، ص 299؛ ذخائر العقبى، صص 139- 138؛ تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 212؛ الاتحاف، ص 35

(5). ذخائر العقبى، ص 132

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:123

برادرش گفت: «كاش قلب من براى تو بود و زبان تو براى من». «1» از قول أبو بكر نيز

گفته اند كه با مشاهده حسن بن على عليه السّلام مى گفت: «بابى شبيه بالنبى- ليس شبيها بعلى». «2»

اين مطالب را متأخران به عنوان فضيلت نقل كرده اند در حالى كه بسيارى از آنها براى همان هدفى كه اشاره شد جعل شده است. چنين تصويرى مى توانست براى تخريب چهره امام على عليه السّلام و عاشورا، بكار كسانى بيايد كه طرفدار گرايشات عثمانى بودند.

يكى از اتهاماتى كه به امام زده شده، داشتن موضع عثمانى است. خلاصه اين اتهام آن است كه امام با پدرش مخالف بوده و خونريزى در جنگهاى داخلى را قبول نداشته است.

چنين اتهامى به دليل برداشت نادرست از مفهوم صلح صورت گرفته و به دروغ وانمود شده است كه امام با در دست داشتن قدرت كافى، حكومت را به معاويه واگذار كرد. اما واقعيت اين است كه چنين مطلبى يك اتهام كذب است. اين اتهام تا جايى شايع گرديده كه نقل كرده اند او پدر خويش را متهم به شركت در قتل عثمان كرده است. «3»

در مباحث گذشته اشاره كرديم كه جز بنى اميه كه امام على عليه السّلام را متهم به شركت در قتل عثمان كرده و از اين كار هدف سياسى داشتند، كسى امام را متهم نمى كرد. در اين صورت چگونه ممكن است كه فرزند امام، آن حضرت را متهم به شركت در قتل عثمان كند؟ چگونه جالب است كه برخى از مورخان گفته اند: امام فرزند خود را براى دفاع از عثمان به در خانه عثمان فرستاده بود. اين مسأله اگر هم درست باشد، «4» به هدف جلوگيرى از قتل عثمان بود. افزون بر اين، امام حسن عليه السّلام خود از كسانى بود كه در

جنگ جمل كه اساسا بر ضد عثمانيها بود نقش مهمى داشت. وى نماينده امام براى تحريك مردم كوفه و آوردن آنان به صحنه جنگ بود. آن حضرت با سخنرانى خود در

______________________________

(1). كشف الغمه، ج 2، ص 243؛ ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن عساكر، صص 146- 145

(2). مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 121

(3). نك: انساب الاشراف، ج 2، ص 12. در اين روايت تاريخى آمده است كه «حسن» به امام على عليه السّلام اعتراض كرده است، گويا اصل خبر درست است، اما اين «حسن»، «حسن بصرى» است، نه امام حسن مجتبى عليه السّلام.

(4). استاد ما سيد جعفر مرتضى در اين مسأله ترديد كرده است: الحياة السياسيه للامام الحسن عليه السّلام، صص 150- 149

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:124

مسجد كوفه، توانست حدود ده هزار نفر را به ميدان جنگ بر ضد عثمانيها بكشاند. «1»

او پيش از آن نيز در جريان نزاع ابو ذر با عثمان، از وى دفاع كرده و در هنگام وداع با ابو ذر، در وقت تبعيد، به او گفت: از ناحيه اينان براى تو مسائلى رخ داده كه مى بينى ...

صبر پيشه كن تا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را ملاقات كنى، در حالى كه از تو خوشنود است. «2» در بحبوحه جنگ صفين، عبيد الله فرزند عمر- كه از دست قصاص امام على عليه السّلام به دليل قتل هرمزان و زن و فرزند ابو لؤلؤ به سوى معاويه گريخته بود- ابلهانه كوشيد تا امام حسن عليه السّلام را بر ضد پدر بشوراند. امام خواسته او را با تندى رد كرد. پس از آن بود كه معاويه گفت: او

نيز فرزند پدرش مى باشد. «3»

امام مجتبى عليه السّلام در صفين مردم را بر ضد سپاه قاسطين بر مى انگيخت. آن حضرت در يكى از سخنانش فرمود: «فاحتشدوا فى قتال عدوّكم معاوية و جنوده فإنه قد حضر و لا تخاذلوا فإن الخذلان يقطع نياط القلوب». «4» در جنگ با دشمنتان معاويه و سپاهش متحد شويد و سستى نكنيد، چه سستى عصب قلب را قطع مى كند.

امام ضمن نامه اى نيز كه در آغاز خلافت خود به معاويه نوشتند حقانيت اهل بيت و مظلوميت آنان را از پس از رحلت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله يادآور شدند. همه اينها دليل قاطعى است بر اين كه امام معين و ياور پدر در همه مراحل بوده است. در نقلى آمده است: زمانى أبو بكر بر سر منبر بود، امام مجتبى عليه السّلام به او گفتند: «انزل عن منبر أبى»، از منبر پدر من پايين بيا! در همان لحظه امام على عليه السّلام فرمود: إن هذا لشي ء عن غير ملإ منا. «5»

موضع قاطع امام حسن عليه السّلام در جنگ با معاويه پس از آن كه به خلافت رسيد، شاهد يگانگى موضع امام با موضع امام على عليه السّلام مى باشد. شدت مخالفت امام با خاندان امويان به اندازه اى بود كه مروان در وقت دفن امام مجتبى عليه السّلام اجازه دفن او را

______________________________

(1). وقعة صفين، ص 15؛ العقد الفريد، ج 5، ص 63

(2). الحياة السياسيه للامام الحسن عليه السّلام ص 113؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 8، ص 253؛ الغدير، ج 8، ص 301؛ تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 172

(3). وقعة صفين، ص 297؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج

5، ص 233؛ مناقب، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 186: 199

(4). وقعة صفين، ص 114

(5). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام ابن سعد، ص 160؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 26؛ ابن سعد (219) همين نقل را در برخورد امام حسين عليه السّلام با عمر آورده است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:125

در كنار رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نداده و گفت: «چگونه عثمان در خارج از بقيع دفن شود اما حسن بن على عليه السّلام در كنار قبر پيامبر عليه السّلام دفن شود؟» «1»

همه اين موارد نشانگر موضع محكم و قاطع امام مجتبى در ضديت با تفكر عثمانى است. اما همان گونه كه گذشت، به دليل مسأله صلح و براى مشروع نشان دادن حكومت معاويه، به تحريف موضع امام پرداخته اند.

در آن واحد دو خليفه در جهان اسلام وجود داشته باشد، پذيرفته نشد. در زمانى كه امام مجتبى عليه السّلام بر سر كار آمد، عراق بدترين شرايط را در قياس با شام داشت. علاوه بر شكستى كه در حكميت براى مردم

______________________________

(1). نظم درر السمطين، ص 205؛ روضة الواعظين، ص 168؛ مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 44؛ ذخائر العقبى، ص 142

(2). البته در كتب تاريخ، معمولا پس از شهادت على عليه السّلام از وى به عنوان كسى كه با بيعت حاضران- در كوفه سر كار آمده ياد مى شود نك: تاريخ الخلفاى سيوطى- مسعودى مى گويد: در بعضى از كتب تاريخ ديده است كه با محاسبه خلافت امام حسن عليه السّلام روايت «الخلافة بعدى ثلاثون سنة» درست مى شود؛ بعد هم خود با ذكر تاريخ خلافت هر يك از خلفا، اين محاسبه را نشان مى دهد. مروج الذهب، ج 2، ص 429؛ بايد توجه داشت كه عثمانيان كه بانى و باعث مذهب سنت بعدى هستند تا اوايل قرن سوم خلافت امام على عليه السّلام را نيز نمى پذيرفتند.

(3). طبقات الشعراء، ص 109؛ و نك: الامتاع و المؤانسه، ج 3، ص 170

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:126

عراق به دست آمده بود، شورش خوارج نيز نيروهاى عراق را شديدا تضعيف كرده و پس از سه جنگ، مردم خسته و درمانده شده بودند. روزهاى پايانى زندگى امام على عليه السّلام هر چه قدر از مردم خواسته شد تا بسيج شوند، كمتر كسى تن به اين كار داد. «1»

اينك پس از شهادت على عليه السّلام و نگرانى شديد مردم عراق از تسلط شام، اميد آن مى رفت كه آنان دست به يك مقاومت

جدى بزنند. آنان براى اين كار مى بايست امامى را بر مى گزيدند و همان طور كه اشاره شد چاره اى جز پذيرش امام نداشتند. بيعت قيس بن سعد و عبد الله بن عباس نيز تأثير بسزايى در فراهم شدن زمينه براى بيعت مردم عراق با امام فراهم كرد. به دنبال بيعت عراق، مردم حجاز نيز با قدرى تأمل بيعت كردند.

در كنار توده مردم، شيعيانى نيز بودند كه در اصل اعتقاد به امامت امام مجتبى عليه السّلام داشته و به اين دليل با او بيعت كردند. در اصل گرايش مذهبى كوفه به طور غالب تشيع به معناى عدم پذيرش عثمان و تأييد دولت امام على عليه السّلام بود. آنان در طى پنج سال كه از حكومت امام گذشته بود، تحت تأثير امام و ياران او، علوى الرأى شده و از گرايش عثمانى متنفر بودند. مخالفت با عثمان و بدنامى وى در اين شهر از همان عصر امام على عليه السّلام تا به اندازه اى بود كه جرير بن عبد الله بجلى گفته بود: در شهرى كه رسما به عثمان دشنام مى دهند نخواهد ماند. «2»

با شهادت على عليه السّلام مردم چه كسى جز امام مجتبى عليه السّلام را مى توانستند برگزينند؟

البته در ميان مهاجران و انصار و يا حتى قريشيان، كسانى از صحابه در كوفه بودند و حتى شخصى چون عبد اللّه بن عباس نيز در اين زمان در كوفه حاضر بود، اما كوچكترين ترديدى درباره انتخاب امام مجتبى عليه السّلام پيش نيامد و از فرد ديگر نام برده نشد. البته اين از آن روى نبود كه مردم عراق «حسن بن على را بيش از پدرش دوست مى داشتند»، «3» بلكه بدان

دليل بود كه چاره اى جز اين كار نداشتند. اين تذكر براى اين عنوان شد كه كسانى قصد آن دارند كه بگويند شرايط براى امام حسن آماده بوده و او

______________________________

(1). نك: شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 10، ص 67

(2). مختصر تاريخ دمشق ج 6 ص 30، ج 7 ص 282.

(3). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام ابن عساكر، ص 171

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:127

خود نخواسته است به مبارزه ادامه دهد.

تا آنجا كه به نظريه امامت شيعى مربوط مى شود شواهدى وجود دارد كه امام على عليه السّلام فرزند خود را به عنوان جانشين خويش معرفى كرده است، گرچه سنيان از آن شواهد به عنوان ولايتعهدى ياد نكرده اند. «1» در اين زمينه روايتى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نقل شده كه در مآخذ فراوانى آمده است. و آن اين است كه: «الحسن و الحسين امامان، قاما او قعدا» «2»، حديث مزبور دليل روشنى است بر اين كه امامت اين دو برادر منصوص بوده است. در اين باره، از نظر تاريخى نيز گزارشاتى وجود دارد كه شاهدى بر نظريه امامت شيعى درباره امامت امام مجتبى عليه السّلام است.

به گزارش نصر بن مزاحم، در همان زمان امام على عليه السّلام اعور شنّى خطاب به امام گفت: خداوند بر رهيابى و شادكاميت بيفزايد، تو به پرتو نور الهى در نگريستى ... تو پيشوايى و اگر كشته شوى، رهبرى پس از تو از آن اين دو تن- يعنى حسن و حسين- است. من نيز چيزى سروده ام بدان گوش بدار: اى ابا حسن! تو خورشيد فروزان نيمروزى و اين دو [پسرانت] در ميان پديده ها، ماه تابانند. تو

و اين دو نوباوه، تا دم واپسين، همچون گوش و ديده همراه، و از پى يكديگرند، شما نيكمردانى هستيد با پايگاهى بس والا كه دست نوع آدمى از دامان عزّت آن كوتاه است. «3» منذر بن جارود نيز در صفين به امام گفت: «فان تهلك فهذان الحسن و الحسين أئمتنا من بعدك». او در شعرى گفت:

ابا حسن أنت شمس النهارو هذان فى الداجيات القمر

و أنت و هذان حتى الممات بمنزلة السمع بعد البصر «4» بدين ترتيب روشن مى شود كه از همان زمان على عليه السّلام ياران آن حضرت، رهبرى پس از وى را از آن حسنين عليه السّلام مى دانسته اند و مى دانيم كه بعد از شهادت امام مجتبى عليه السّلام،

______________________________

(1). ابن ابى الدنيا خبرى نقل كرده كه على عليه السّلام جانشين براى خود معرفى نكرد؛ نك: مقتل امير المؤمنين عليه السّلام، ص 61

(2). مجمع البيان، ج 2، ص 403؛ كشف الغمه، ج 2، ص 159؛ الارشاد، ص 220

(3). وقعة صفين، صص 425- 424 (پيكار صفين، ص 580)؛ طبقات الكبرى، ج 3، ص 34

(4). الفتوح، ج 3، ص 147

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:128

شيعيان كوفه در پى امام حسين عليه السّلام فرستاده اند. عبد الله بن عباس نيز مردم را به سوى امام مجتبى عليه السّلام فرا خوانده و گفت: او فرزند پيامبر شما و وصىّ امام شماست؛ با او بيعت كنيد. «1» امام مجتبى عليه السّلام نيز در نامه خود به معاويه نوشت: وقتى كه پدرم در آستانه مرگ قرار گرفت، اين «امر» را بعد از خود به من سپرد. «2» هيثم بن عدى از قول بسيارى از مشايخ خود نقل كرده كه آنان گفتند حسن بن

على «وصى» پدرش بوده است. «3»

ابو الاسود دئلى نيز كه در بصره بود در وقت گرفتن بيعت براى امام گفت: او از سوى پدر به «وصايت و امامت» رسيده است. «4» از سوى مردم نيز به امام گفته شد كه تو خليفه و وصى پدرت هستى و ما مطيع هستيم. «5»

به هر روى، در مجموع، مى توان اين نكته را پذيرفت كه امام على عليه السّلام فرزندش را به عنوان كسى كه او وى را به جانشينى خود مى پذيرد مطرح كرده است. «6» در روز جمعه اى نيز كه امام كسالتى داشت دستور داد تا حسن عليه السّلام نماز را بخواند. «7» صرفنظر از اين امر كه مردم شيعى كوفه بر اساس گرايش مذهبى خود به سوى امام مجتبى عليه السّلام آمدند، بايد به مفاهيم شيعى خاص اهل بيت و مقام امامت، در اين مرحله توجه داشت. نخستين خطبه امام مجتبى عليه السّلام به نقل تمامى مآخذ مربوطه چنين است: هر كسى كه مرا مى شناسد كه مى شناسد، هر كسى نمى شناسد من حسن فرزند محمد رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله هستم، من فرزند بشير و نذيرم؛ من فرزند دعوتگر به سوى خدا، به اذن او، و با چراغ روشن، هستم، من از اهل بيتى هستم كه خداوند رجس و پليدى را از آنان دور و آنان را تطهير كرده است؛ كسانى كه خداوند دوستى آنان را در كتاب خود واجب كرده [كه خداوند فرمود: بگو: بر اين رسالت، جز دوست داشتن خويشاوندان

______________________________

(1). الارشاد، ج 2، ص 8 (در متنى كه در ابن ابى الحديد، ج 16، صص 31- 30؛ مقاتل الطالبيين، ص 33 آمده كلمه وصى

نيامده).

(2). الفتوح، ج 4، ص 151 (در متن اصفهانى [مقاتل الطالبيين، ص 36] و ابن ابى الحديد، ج 16، ص 24 آمده:

و لانّى المسلمون الامر من بعده؛ تفاوت دو نص آشكار است).

(3). العقد الفريد، ج 4، ص 474

(4). الاغانى، ج 11، ص 116

(5). بحار الانوار، ج 44، ص 43

(6). نك: الحياة السياسية للامام الحسن عليه السّلام، صص 49- 48

(7). مروج الذهب، ج 2، ص 431

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:129

نمى خواهم] «1» «و هر كه كار نيكى كند به نيكويى اش مى افزاييم» پس كار نيك همان دوست داشتن ما اهل بيت است. «2» مسعودى قسمتى از يكى از خطبه هاى امام حسن عليه السّلام را آورده كه گفت:

ما حزب اللّه رستگاريم، ما عترت نزديك رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله هستيم، ما اهل بيت طيّب و طاهر و يكى از دو «ثقلين» هستيم كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در ميان شما باقى گذاشت. و ديگرى آن كتاب خداست كه از هيچ سوى باطل در آن راه ندارد ... پس از ما اطاعت كنيد كه اطاعت ما واجب است؛ زيرا ملحق به طاعت از خدا و رسول، اولى الامر است، كه: اگر در چيزى نزاع كرديد آن را نزد خدا و رسول بريد ... و اگر نزد رسول و اولى الامر برده شود هرآينه آنان كه اهل استنباط علم هستند، آن را خواهند دانست. «3»

هلال بن يساف مى گويد: پاى خطبه حسن بن على عليه السّلام بودم كه مى گفت: اى مردم كوفه! درباره ما از خدا بترسيد. ما اميران شما و مهمانان شما هستيم. ما اهل بيتى هستيم كه خداوند درباره ما فرمود: «إنما يريد

الله ليذهب عنكم الرجس أهل البيت و يطهركم تطهيرا». «4» گويا اين خطبه بعد از آنى بوده كه امام حسن عليه السّلام در ساباط مجروح شد.

امام مجتبى عليه السّلام همچون پدر، على رغم آنچه درباره بيعت مهاجرين و انصار با خلفاى پيشين آمده، خلافت را حق خويش مى دانست. نامه امام مجتبى عليه السّلام به معاويه، نظير برخى از اظهارات امام على عليه السّلام حاوى انتقاد از انتخاب خلفاى پيشين است. امام در اين نامه، با اشاره با استدلال قريش در سقيفه، به خويشى با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و پذيرفتن آن استدلال توسط عرب، اظهار مى دارد: ما نيز همين استدلال را بر قريش كرديم اما انصافى كه عرب در برخورد با قريش نشان داد، اينان براى ما نشان ندادند؛ آنان به اتفاق بر ما ظلم روا داشتند و با ما به دشمنى برخاستند. سپس امام مى فرمايد: ما

______________________________

(1). آنچه در كروشه آمده قسمت اول آيه مورد استناد است كه در اصل خبر نيامده و ادامه آيه با اتكاى به قسمت اول ذكر شده است.

(2). مقاتل الطالبين، ص 33؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، صص 30- 31؛ ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد ص 167؛ انساب الاشراف، ج 3، ص 28؛ حياة الصحابة، ج 3، صص 526- 527

(3). مروج الذهب، ج 2، ص 432 (نساء/ 83)

(4). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 167

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:130

به سبب ترسى كه از منافقان و احزاب داشتيم تحمل كرديم و چيزى ابراز نكرديم تا اين كه امروز گرفتار تو شده ايم كسى كه هيچ سابقه اى در دين ندارد و

پدرش بدترين دشمن رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و كتاب او بوده است. آنگاه امام از او خواست تا همراه با ديگر مردم، كه با او بيعت كرده اند، بيعت كند. معاويه در پاسخ نسبت به برخورد امام با جريان سقيفه نوشت: بدين ترتيب تو به صراحت، ابو بكر، عمر و ابو عبيده را مورد اتهام قرار دارى، نه تنها آنان، كه صلحاى از مهاجرين و انصار را؛ اكنون ما فضل و سابقه شما را انكار نمى كنيم. آن روز آنان چنين تشخيص دادند كه آنان را براى حفظ اسلام برگزينند نه شما را؛ امروز نيز اختلاف ميان من و تو، همان اختلاف ميان أبو بكر و شما پس از وفات رسول خداست. اگر مى دانستم كه رعيت دارى تو، هواداريت از امت، سياست خوب، قوت فراهم آوردن مال و برخوردت با دشمن از من قوى تر است با تو بيعت مى كردم؛ اما من حكومتى طولانى داشته ام، تجربه بيشترى دارم، از نظر سنّى نيز از تو بزرگترم، سزاوار است كه تو حاكميت مرا بپذيرى، اگر چنين كنى پس از خودم، حكومت را به تو واگذار خواهم كرد و از بيت المال عراق مال فراوانى به تو خواهم بخشيد و خراج هر كجاى عراق را كه طلب كنى در اختيارات خواهم گذاشت. «1»

اشاره معاويه به شباهت درگيرى او با على عليه السّلام و فرزندش، با دعواى أبو بكر و على عليه السّلام، در نامه متبادله ميان محمد بن ابى بكر و معاويه نيز آمده است. «2» معاويه خود را خلف أبو بكر و عمر مى دانست و از آنان به شدت دفاع مى كرد؛ او در اين كار قصد بهره گيرى

سياسى نيز داشت. زمانى در برابر امام على عليه السّلام نيز نوشت: تو «بغى» بر خلفا كردى؛ و امام پاسخ داد: اگر چنين كرده از معاويه نبايد عذر خواهى كند؛ به علاوه، او بغى نكرده اما از برخى از اعمال آنان انتقاد كرده و در اين باره از هيچ كس عذر خواهى،

______________________________

(1). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، صص 33- 36 (با تلخيص)؛ الفتوح، ج 4، صص 151- 153؛ مقاتل الطالبيين، صص 68- 64

(2). انساب الاشراف، ج 2، ص 31؛ معاويه به محمد بن ابى بكر نوشت: من و پدرت برترى على را مى شناختيم، اما وقتى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله درگذشت «فكان ابوك و فاروقه اول من ابتزّ حقّه و خالفه على امره»، پدر تو و فاروقش اولين كسانى بودند كه حق او گرفته و با كار او مخالفت كردند. مروج الذهب، ج 3، صص 11- 13

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:131

نخواهد كرد. «1»

به هر روى، عوامل مختلفى سبب شد تا مردم عراق و حجاز با امام حسن عليه السّلام بيعت كنند. گفته شده قيس بن سعد در وقت بيعت گفت: بر كتاب خدا، سنت رسول و جهاد با ستمكاران با او بيعت مى كند؛ امام تنها كتاب و سنت را پذيرفته و فرمود: اينها برتر از هر شرطى هستند. «2» مداينى مى گويد: ابن عباس پس از شهادت على عليه السّلام از خانه بيرون آمد و گفت كه از على عليه السّلام كسى باقى مانده [و قد ترك خلفا] اگر دوست داريد [براى بيعت با او] بيرون آيد و اگر كراهت داريد هيچ كس بر ديگرى [تعهدى] ندارد.

مردم براى حضرت

على عليه السّلام گريه كرده و اعلام رضايت كردند. امام از خانه بيرون آمد و ضمن خطبه اى آيه تطهير را درباره اهل بيت خواند و مردم با او بيعت كردند. «3» بعدها امام خطاب به مردم فرمودند: شما نه از روى اكراه بلكه به اختيار با من بيعت كرديد. «4»

در نقل اصفهانى آمده كه ابن عباس مردم را به بيعت با او دعوت كرد و آنان گفتند، كسى را دوست داشتنى تر و محق تر از او نسبت به خلافت نمى شناسند، سپس با او بيعت كردند. «5»

در اينجا بايد به يك مسأله ديگر توجه داشت و آن اين كه اصل سياسى پذيرفته شده در امر خلافت، بيعت اهل حرمين بود. در اين زمان كه حدود سى سال از رحلت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله گذشته بود، نسل عظيمى از صحابه در فتوحات و نيز در جمل و صفين در گذشته بودند. به علاوه، مدينه نيز از مركزيت خلافت در آمده بود. در اين صورت اصل مذكور كه بيعت مهاجرين و انصار ساكن مدينه بود، مواجه با دو اشكال مزبور شد؛ بدين ترتيب مشكلى در اين امر به وجود آمده و اين خود نشانگر آن بود كه اوضاع رو به دگرگونى است. خواهيم ديد كه همراه با از بين رفتن اين اصل، اصل ولايتعهدى توسط معاويه به عنوان جانشين اصل پيشين مطرح گرديد. بدين مطلب بايد افزود كه از سران قريش نيز كمتر كسى كه بتواند مدعى خلافت باشد باقى مانده بود. معاويه در نامه اى به ابن عباس نوشت: اكنون درباره قريش از خدا بترس! از آنان

______________________________

(1). نهج البلاغه، نامه 28

(2). تاريخ الطبرى، ج 5، ص 158

(3).

شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 22؛ و نك: ص 28

(4). الفتوح، ج 4، ص 156

(5). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 31

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:132

تنها شش تن باقى مانده: دو نفر در شام كه من و عمرو بن عاص هستيم، دو نفر در حجاز كه سعد بن ابى وقاص و عبد اللّه بن عمر هستند و دو نفر در عراق كه تو و حسن بن على هستيد. «1»

در چنين شرايطى، عراق تنها مى توانست به فرزند امام على عليه السّلام اعتماد كند و چنين كرد جز آن كه مردم عراق مشكلاتى داشتند كه نمى توانستند در راهى كه انتخاب كرده بودند ثابت و پايدار باشند. در جريان بيعت با امام، كسانى كه اصرار بر جنگ با معاويه داشتند بر آن بودند تا در شرايط بيعت، جنگ با معاويه را نيز بگنجانند. به اين معنا كه كه ما بر سر جنگ با معاويه بيعت مى كنيم. امام مجتبى عليه السّلام حاضر به پذيرش اين شرط نشده و فرمود: با آنها بيعت مى كند به اين شرط كه با هر كس جنگيد بجنگند و با هر كس به مسالمت برخورد كرد، با مسالمت برخورد كنند.» «2» طبيعى است كه امام جامعه نمى تواند بر پايه چنين شرطى با كسى بيعت كند. بلكه بايد در امر مهمى همچون جنگ و صلح مختار باشد. اين سخن امام چنان كه برخى برداشت كرده اند به اين معنا نبود كه امام از آغاز قصد جنگ نداشته است، «3» چه از اقدامات بعدى امام چنين برمى آيد كه امام خود از كسانى بوده كه بر جنگ اصرار داشته است.

هدف اصلى از عدم پذيرش اين شرط، حفظ حوزه اقتدار خود به عنوان امام جامعه بوده است.

پذيرش شرط آنها به اين معنا بود كه آنان فرمانده نظامى برگزيده اند نه امام براى جامعه. به نوشته شيخ مفيد، بيعت با امام در روز جمعه، بيست و يكم ماه رمضان سال چهلم هجرت بوده است. «4»

ديار بر عقيده شيعى خود پابرجا بودند. با اين همه، اين شهر در مواقع مختلف، از يك طرف، مورد «ملامت»، و از طرف ديگر مورد «تعريف و تمجيد» بوده است. به همين دليل در مورد مردم اين شهر، قضاوتهاى گوناگونى شده است. چگونگى اين مسأله را در چند نكته مى توان جستجو كرد:

الف- مردم اين شهر در مقاطع مختلف، مواضع متفاوتى داشته اند: در مقاطعى از تاريخ، موضع آنها در جهت دفاع از اهل بيت بوده و با شجاعت بى نظيرى جناح علوى را تقويت كرده اند، كما اين كه در جريان جمل با همكارى همين مردم بود كه امام موفق شد ناكثين را شكست دهد، اما درست در اواخر خلافت امام على عليه السّلام در يارى آن حضرت سستى كرده و سبب زمينگير شدن حق و پيروز باطل را فراهم آوردند. بعدها با اين كه در ميان آنها شيعيان بسيارى بودند، «2» اما توده مردم از يارى حسن بن على عليه السّلام كوتاهى كرده و او را تنها گذاشتند. همين اتفاق در محرم سال 61 نيز تكرار گرديد. با اين حال گروه زيادى از آنها به نام توابين از كردار زشت خويش توبه كرده و بيشترين آنها در جريان قيام توابين به شهادت رسيدند. همكارى جمعى از آنها با مختار بن ابى عبيد براى انتقام از قاتلين امام حسين عليه السّلام، نشانه ديگرى از موضع

______________________________

(1). مسند ابن جعد، ج 1، ص 527. در اين خبر آمده كه قتاده در قرن دوم شنيد كه در بصره كسانى پيدا شده اند كه على را بر عثمان برترى مى دهند، او گفت: به خدا قسم، پيش از شما اهالى اين شهر چنين نبودند.

(2).

اين شيعيان، اغلب شيعيان سياسى بودند، نه اين كه امام حسن عليه السّلام را به عنوان امام از جانب خداوند پذيرفته بودند.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:134

شيعى آنهاست. در برابر كوتاهى آنان در همراهى زيد بن على در سال 122 ه نشان بر بى وفايى آنان نسبت به علويان دانسته شده است.

ب- دليل ديگر اين قضاوتهاى متناقض، وجود گروههاى سياسى و مذهبى مختلف در اين شهر است. گروهى از آنها افكار «خارجى» داشته و گروهى ديگر با عنوان «اشراف»، كم و بيش با بنى اميه همداستان بودند؛ سومين گروه، يعنى شيعيان، از فداييان اهل بيت عليه السّلام بودند. اين مسأله سبب شد تا خوبان آنها، بهترين تمجيدها را به خاطر اعمال صحيحشان بشوند و عناصر مفسد آنها، تا كشتن پسر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پيش بروند.

ج- تركيب قبايلى شهر نيز بر اين تغيير موضعهاى سريع مؤثر بود.

حساسيتهاى قبيله اى آنها را گرفتار روحى تندخويانه كرده بود به طورى كه با ديدن مقطعى ترين امور تصميم مى گرفتند. اين تصميمها عمدتا در جهت منافع قبيله اى آنها بود و اين خود مشكلى براى عدم يكپارچگى كوفيان به حساب مى آمد؛ چيزى كه بنى اميه بارها از آن بهره گرفتند.

آنچه در اينجا مى بايد بدان بپردازيم، شناخت وضعيت مردم عراق در آستانه امامت حسن بن على عليه السّلام مى باشد. به نظر ما اگر اين مردم بخوبى شناخته شوند تحولات بعدى عراق بهتر درك خواهد شد.

شيخ مفيد در تحليلى درباره اصحاب امام حسن عليه السّلام مردم را به چند دسته تقسيم مى كند: گروه اول شيعيان امام على عليه السّلام گروه دوم خوارج كه در صدد مبارزه با معاويه بوده و چون امام

مجتبى عليه السّلام قصد جنگ با شام را داشت، گرد او جمع شده بودند. گروه سوم طمعكارانى كه به دنبال غنايم مى گشتند، گروه چهارم كسانى كه عوام بودند و نمى دانستند چه كنند، گروه پنجم آنها كه به انگيزه عصبيت قبيلگى و بدون توجه به دين، تنها تابع رؤساى خود بودند. «1»

در اين ميان، گروه سوم، تعدادشان بيش از همه بود. عراق منطقه اى بود كه

______________________________

(1). الارشاد، ج 2، ص 10؛ الفصول المهمه، ص 147؛ بحار الانوار، ج 44، ص 46، 56؛ مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 32؛ صلح الامام الحسن عليه السّلام صص 69- 68

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:135

مركز فتوحات شرق به حساب مى آمد و در تمامى نبردها، غنايم زيادى نصيب آن مى گرديد. اما از روزى كه امام على عليه السّلام به اين منطقه آمد، آنها درگير جنگهاى داخلى شدند و به همين دليل خود را طلبكار آل على مى دانستند. «1» در شرايط جديد مصلحت خويش را در اين نمى ديدند كه پس از نبرد نهروان، جنگ تازه اى را آغاز كنند. با شايعاتى كه معاويه منتشر مى كرد (و اين كار را با كمك جاسوسان خود در عراق دامن مى زد)، ترديد در ميان عراقيان گسترش يافته بود. پيدايش خوارج اين ترديد را فزونى بخشيد و بسيارى از مردم قدرت تحليل درست جريانات را از دست داده بودند.

حقيقتى كه صرفنظر از مطالب فوق بايد گفت اين است كه، اصولا مردم عراق روحيه خود را در برخورد با حكام در طول صد سال نشان دادند. غرورى كه اين مردم در طى سالهاى فتح ايران به دست آورده بودند، سبب شده بود تا بر مدينه پيامبر مسلط

باشند و هرگاه عزل حاكمى را مى خواستند، حتى عمر را بر آن مى داشتند تا حاكم مورد نظر را خلع كند. از رو چهره هايى كه اهل حيله و نيرنگ نبودند، مغلوب به نظر مى آمدند. عمار بن ياسر به عنوان يك انسان پاك و سعد بن ابى وقاص به عنوان يك شخصيت غير سياسى، از افرادى بودند كه نتوانستند در كوفه دوام بياورند. اما مغيرة بن شعبة به عنوان يك فاجر قدرتمند (آن چنان كه عمر او را توصيف كرد) توانست تا مدتها بر كوفه حكم براند.

بعدها، زمانى كه امام على عليه السّلام از مدينه به اين شهر هجرت كرد، كوفه توسعه يافت و نقش آن در جهان اسلام چند برابر شد. پشتوانه اخلاقى و علمى و نيز سابقه فداكاريهاى امام على عليه السّلام در طول حيات اسلام، سبب شد تا مردم به حمايت از او برخيزند. ياران نزديك او و ضميمه شدن اصحاب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به سپاه او، قداست امام را فزونى بخشيد و موجب شد تا مدتها آنها نتوانند بر او چيره شوند. اما پس از آنكه آنها در صفين درگير مسأله حكميت شدند، بهانه اى دينى براى مقابله با امام على عليه السّلام يافتند و پس از سركوبى خوارج، از لحاظ داخلى به بهانه خستگى، خود را كنار كشيدند، تا جايى كه امام فرمود: او به عنوان يك والى از ناحيه مردم ستم ديده، و فرمانبردار آنها

______________________________

(1). بعدها خواهيد ديد كه امام مجتبى عليه السّلام به اين مسأله تصريح مى كند.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:136

شده است. «1»

امام با پيدايش وضعيت جديد در مردم، اعلام كرد كه نمى تواند آنها را اصلاح كند.

البته با زور و اجبار و استبداد مى توانست بر مردم حكم براند، اما، امام على عليه السّلام خواهان استفاده از چنين شيوه اى نبود. او خود در كلام بسيار شيرينى، اين روحيه مردم را توصيف كرد: «اى مردم كوفه! من شما را با مواعظ قرآن، مورد سرزنش قرار دادم، اما سودى نبخشيد، با چوبدستى شما را تأديب كردم، اما شما مستقيم نشديد، به وسيله شلاق (كه با آن حدود را اجرا مى كنند) شما را مورد ضرب قرار دادم، بازهم رعايت نكرديد. تنها چيزى كه مى تواند شما را اصلاح كند، شمشير است، اما من براى اصلاح شما خود را به فساد نمى اندازم «2»».

مردم عراق، تنها با شمشير رام مى شدند. اين حقيقتى است كه تاريخ آن را تأييد مى كند، در اين منطقه، اگر كسى همچون على عليه السّلام و فرزندش نخواهد از زور و استبداد استفاده كند (و به تعبير خودشان، چيزى را كه مردم از آن كراهت دارند بر آنها تحميل نكند) نمى تواند اميد موفقيت داشته باشد.

پس از آن نيز عراق، تنها زمانى آرام مى گرفت كه افرادى چون زياد، پسرش عبيد الله و يا حجاج بر آن حكومت مى كردند. بدين گونه، تنها استبداد موجب فروكش كردن تنشهاى سياسى اين منطقه بود. مختار نيز چندى با سياست، منطقه را اداره كرد. اما او نيز به همين جهت كه نمى خواست برخورد استبدادى داشته باشد، نتوانست كوفه را يكپارچه كند؛ چه رسد به عراق.

تعبيرات خود امير المؤمنين عليه السّلام نسبت به روحيات اين مردم، بسيار گوياست.

در يك جمله امام آنها را تشبيه به زن حامله اى مى كند كه پس از تحمل درد و رنج دوران حمل، در نهايت بچه خود را

سقط مى كند. «3» و بار ديگر آنها را به شتران بى سرپرستى تشبيه مى كند كه هرگاه از يك سو گرد هم آيند از سوى ديگر پراكنده

______________________________

(1). نهج البلاغه، خطبه 199

(2). الارشاد، ج 1، ص 281: «و ما كنت متحرّيا صلاحكم بفساد نفسى».

(3). نهج البلاغه، خطبه 70

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:137

مى شوند. «1» اين روحيه، طبيعتا نمى توانست يك والى و زمامدار آرام و اصلاح طلب، آن هم پايبند به راههاى منطقى و انسانى را تحمل كند از اين روست كه امام على عليه السّلام در اواخر كار، هر چه به اين مردم اصرار مى كند تا عليه شام متحد شوند، آنها حتى براى دفاع از خود عراق نيز، تلاشى نمى كنند، آن وقت است كه زبان ملامت امام به روى آنها گشوده مى شود:

أيتها الفرقة التى إذا امرت لم تطع و إذا دعوت لم تجب، لله أنتم، أما دين يجمعكم، أما حمية تشحذكم؟ أ و ليس عجبا، أنّ معاوية يدعوا الجفاة الطغام فيتبعونه على غير معونة و لا عطاء و أنا أدعوكم و أنتم تريكة الاسلام، أنه لا يخرج إليكم من امرى رضا ترضونه و لا سخط فتجتمعون عليه و إن احبّ ما أنا لاق إليّ الموت. «2»

اى گروهى كه وقتى دستور مى دهم اطاعت نكرده و وقتى دعوت مى كنم اجابت نمى كنيد شما را به خدا قسم آيا دينى نيست كه شما را وحدت بخشد؟ آيا حميّتى نيست كه شما را به خدا تحريك كند؟ آيا تعجب نيست كه معاويه، بيانگردان جاهل را بدون پول فرا مى خواند و او را متابعت مى كنند و من شما را دعوت مى كنم در حالى كه باقى مانده اسلام هستيد اما نسبت به هيچ يك از دستورات

رضايت بخش من رضايت نمى دهيد و عليه هيچ امر مورد خشم من فراهم نمى آييد. تنها چيزى كه دوست دارم ملاقات كنم، مرگ است.

اين مردم در مقابل على عليه السّلام با آن سوابق درخشان، چنين برخوردى دارند، تا جايى كه امام آرزوى مرگ مى كند. البته امام مى توانست با شيوه هاى غير اسلامى، همانند معاويه، مردم را جذب كرده و يا بروز به جنگ بفرستد، اما شيوه امام اين بود كه اكنون كه مردم، «ماندن» را دوست دارند، آنها را بر چيزى كه نمى خواهند واندارد «3» چرا كه اگر چنين كند، رهبرى او «امامت» نيست بلكه «پادشاهى» است. اين همان چيزى بود كه معاويه بدان افتخار مى كرد. به هر روى، چنين مردمى، در آستانه خلافت حسن بن

______________________________

(1). الارشاد: ج 1، ص 283 «يا اشباه الابل غاب عنها رعاتها كلما اجتمعت من جانب تفرقت من جانب أخرى»

(2). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 10، ص 67

(3). همان، ج 11 و ص 29: «و قد احببتم البقاء و ليس لى أن أحملكم على ما تكرهون»

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:138

على عليه السّلام قرار داشتند، مردمى كه حاضر نشدند فرمان امامشان را براى دفاع از عراق بپذيرند و زمانى كه براى استراحت از نهروان به خانه هايشان رفتند ديگر بازنگشتند. «1»

در اين مقطع، مشكلات رو به فزونى نهاده و موضع معاويه نيز در شام قوى تر از پيش شده بود. مردم شام كه تا قبل از حكميّت، معاويه را امير مى خواندند، اكنون او را «امير المؤمنين» مى دانستند. در برابر، عراق، يكپارچگى زمان بر پايى جنگ صفين را نداشت. كشته هاى زيادى كه عراقيان در صفين و نهروان دادند، «2» روحيه آنها را به

شدت تضعيف كرده بود. افزون بر آن، حسن بن على عليه السّلام نيز فرزند امام على عليه السّلام بود و همه اين مسائل اوضاع را دشوارتر كرده بود. در عين حال عراق، از سلطه شام وحشت داشت. اين درست است كه آنها از امام خود پيروى نكردند، اما راضى به شهادت او نيز نبودند. به سخن ديگر، آنها نمى خواستند سلطه معاويه را بر عراق بپذيرند و به همين دليل، چاره اى جز بيعت با فرزند امام على عليه السّلام نداشتند. هيچ كس جز امام حسن عليه السّلام، در آن شرايط، زمينه رهبرى عراق را نداشت و با فرض نبودن وى، به طور طبيعى، بنى اميه بر عراق حاكم مى شدند. در عين حال اين خواست عراقيها آن اندازه ريشه نداشت كه در عمل بتوانند به عهد خويش با امام جديد خود وفادار باشند، بلكه سرانجام همان گونه كه اتفاق افتاد، در مرز انتخاب، ماندن را با حكومت بنى اميه را (گرچه با اكراه) پذيرفتند. بدين ترتيب جايى براى ماندن امام در كنار اين مردم نبود و امام به ناچار به مدينه رفت.

62

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:139

نامه هاى مزبور به عنوان يك سند در تاريخ باقى مانده و استدلالهاى دو طرف را در مورد مشروعيت خودشان نشان دهد.

معاويه كوشيد تا با فرستادن جاسوسانى از اوضاع كوفه و بصره خبرى بگيرد.

جاسوسان مزبور شناسايى شدند و همگى به قتل رسيدند. «1» در اين باره امام و نيز عبد الله بن عباس نامه هاى به معاويه نوشته و بغى او را به وى گوشزد كردند. تهديد آخرين امام آن بود كه اگر معاويه تسليم نشود همراه سپاه مسلمانان به سوى او خواهد رفت: «فحاكمتك الى الله حتى يحكم الله بيننا و بينكم و هو خير الحاكمين.» «2»

پس از آن كه نامه نگارى ميان امام و معاويه نتيجه اى نبخشيد امام به معاويه نوشت: بين او و معاويه چيزى جز شمشير حاكم نخواهد بود. «3» پس از آن معاويه ضمن نامه اى به عمال خويش در نواحى مختلف با ابراز خوش حالى از شهادت امام على عليه السّلام و اين كه دشمن آنان بدون زحمت از ميان رفته است خبر داد كه اوضاع كوفه درهم ريخته و ميان ياران او اختلاف شده است. او (به دروغ يا راست) افزود: اشراف و رهبران مردم كوفه به من نامه نوشته براى خود و خاندان خود درخواست امان كرده اند. وقتى نامه من به شما رسيد همراه سپاهتان به سوى من حركت كنيد كه وقت انتقام فرا رسيده است. معاويه همراه سپاه خود پل منبج پيش آمد. در اين وقت امام حسن عليه السّلام حجر بن عدى را در پى مردم و عمالش فرستاد تا براى جنگ آماده شوند. در كوفه اجتماعى فراهم آمد و امام در جمع آنان

با تلاوت آيه: «وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ» «4» چنين فرمود: «اى مردم! شما جز با صبر بر آنچه از آن كراهت داريد به آنچه دوست داريد نخواهيد رسيد. به من خبر رسيده كه معاويه به سوى ما در حركت است. همگى به سوى نخيله حركت كنيد.» «5» اصفهانى مى گويد: سخن او چنان بود كه گويى از سستى مردم نگران بود. هيچ كس سخن نگفت. عدى بن حاتم به سخن در آمد و گفت: من پسر حاتم هستم. اين چه وضعيت زشتى است؟ آيا دعوت امامتان و فرزند پيامبرتان را اجابت نمى كنيد؟ پس از آن روى به امام كرد و ضمن اعلام اطاعت

______________________________

(1). همان، ص 62؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 31 الارشاد، ج 2، ص 9

(2). مقاتل الطالبيين، ص 66

(3). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 26

(4). انفال، 46

(5). مقاتل الطالبيين، ص 69

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:140

از او راهى نخيله شد. به همراه وى شمارى از افراد قبيله طىّ كه عدىّ بن حاتم رياست بر عهده داشت، عازم شدند. بنا به نقل يعقوبى، در طىّ هزار جنگجو بودند كه از فرمان عدى سر نمى پيچيدند. «1» پس از آن قيس به سعد، معقل بن قيس و زياد بن صعصعه سخنانى ايراد كرده و آنگاه بود كه سپاهى در حدود دوازده هزار تن در نخيله فراهم شده و امام تا دير عبد الرحمن همراهشان رفت. «2»

به هر روى بايد توجه داشت كه روحيه مردم عراق، از پس از ماجراى حكميت، خدشه دار شده بود. آنان احتمال صلح با قاسطين را در اذهان خود زمينه سازى كرده بودند. در

عين حال وقتى سلطه معاويه را بر عراق احساس مى كردند تنشان به لرزه مى افتاد. در اين گيرودار، گروهى خود را به غفلت زده، گروهى سخت گرفتار شك و ترديد بوده و تنها اقليتى به امام پيوستند. امام خود عازم لشكرگاه شده و پسر عم خود مغيرة بن نوفل را در كوفه گذاشت تا مردم را براى رفتن به نخيله تشويق كند. حارث همدانى مى گويد: كسانى كه نيت پيوستن به امام را داشتند به نخيله رفتند، اما شمار زيادى از رفتن سرباز زدند. در ميان آنان كسانى بودند كه پيش از آن وعده همكارى داده بودند. «3» بر پايه همين نقل، امام خود به كوفه بازگشت تا مردم را براى رفتن به جنگ بسيج كند.

اين موضع امام بر خلاف گفته زهرى و ديگران است كه مى گويند: «كان الحسن لا يؤثر القتال و يميل إلى حقن الدماء»، «4» «و لم يكن فى نيّة الحسن أن يقاتل أحدا و لكن غلبوه على رأيه»، «5» به اين معنا كه امام مايل به جنگ نبوده است. افزون بر اين، امام براى تقويت روحيه نيروهاى خود حقوق آنان را افزايش داد. «6» اين افزايش در همان ابتداى خلافت، و طبعا ايجاد آمادگى در آنها براى رويارويى با شاميان بود.

مجموع جمعيتى كه به نخيله رفت دوازده هزار نفر بود. اينان گروهى بودند كه با فشار تبليغات و گروهى به پيروى از رؤساى خود به لشكرگاه رفته بودند. با اين كه

______________________________

(1). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 181

(2). مقاتل الطالبيين، صص 71- 70

(3). بحار الانوار، ج 44، ص 44

(4). تاريخ الطبرى، ج 5، ص 158؛ تذكرة الخواص، ص 196

(5). البداية و النهايه، ج 8،

ص 14

(6). مقاتل الطالبيين، ص 64

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:141

اين رقم در بيشتر مصادر تاريخى تصريح شده، برخى گفته اند كه چهل هزار تن به نخيله رفته بودند. گفته شده: شمار سپاه امام چهل هزار تن بوده كه به «دير عبد الرحمن» رفته و از آنجا هزار تن همراه قيس بن سعد به عنوان سپاه مقدم اعزام شدند. «1» چنين رقمى نمى تواند صحيح باشد؛ زيرا:

اولا روايات تاريخى تصريح دارد كه در ابتداى دعوت حتى يك نفر پاسخ مساعد نداده بود، چگونه ممكن است كه يك مرتبه شمار آنان تا به اين اندازه افزايش يافته باشد؟ ثانيا اگر امام، اين مقدار هوادار و طرفدار داشت، لازم نبود تا براى جمع آورى نيرو به مدائن رفته و خطرى كه در جدايى او با سپاهش وجود داشت، بر خود هموار كند.

ثالثا شمار فراوانى از مورخان كه خبر اعزام را به صورت دقيق گزارش كرده اند، همان عدد دوازده هزار نفر را نقل كرده اند. از جمله آنها يعقوبى، ابو الفرج اصفهانى و ابن عساكر است. «2» رابعا به احتمال قوى منشأ اين قول روايتى مجعول درباره شمار كسانى است كه هنگام شهادت على عليه السّلام با او بيعت كرده بودند و قرار بود تا به مقابله سپاه شام بروند، عدد مزبور در آن نقل چهل هزار آمده است. «3» به عقيده بعضى، «4» اين روايت سبب شده تا كسانى گمان كنند اين افراد آماده همكارى با حسن بن على عليه السّلام بوده اند، اگر چه در بيعت اين تعداد با امير المؤمنين عليه السّلام ترديد بسيار وجود دارد. خامسا آن كه با وجود سخنان مكرر امام على عليه السّلام در سرزنش

مردم كوفه: به خاطر عدم همراهى در جنگ با شام كه در نهج البلاغه، و ساير مصادر آمده، نمى توان باور كرد كه چنين جمعيتى با فرزند او همراهى كرده باشند. سادسا همان گونه كه بعدا خواهيم ديد، دليل مهم بر پايى صلح، عدم همكارى مردم بود. اين مطلب را امام، مكرر تصريح فرموده و روشن است كه با وجود چهل هزار نفر نمى بايست چنين جملاتى از امام عليه السّلام نقل شده باشد.

فرماندهى سپاه امام را عبيد الله بن عباس عهده دار بوده است. زهرى به اشتباه،

______________________________

(1). الفتوح، ج 4، ص 153؛ الكامل فى التاريخ، ج 3، ص 61

(2). مقاتل الطالبيين، ص 71؛ تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 214؛ ترجمة الامام الحسن، ابن عساكر، ص 167

(3). ذخائر العقبى، صص 139- 138

(4). صلح الحسن عليه السّلام، آل ياسين، ص 123

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:142

فرمانده سپاه را عبد الله بن عباس دانسته است. «1» كسانى نيز قيس بن سعد را فرمانده دانسته اند. «2» البته پس از فرار عبيد الله، قيس فرماندهى سپاه را عهده دار شد. گويا ترديدى در اين كه امام عبيد الله را انتخاب كرده وجود نداشته باشد. «3» از دلايل عمده انتخاب عبيد الله آن بود كه امام در آن جو ترديد، بهترين شانسى كه براى اين كار داشت آن بود كه فردى از خاندان خود را براى اين كار برگزيند. افزون بر آن، عبيد الله، كينه شديدى نسبت به معاويه داشت؛ زيرا چندى پيش از آن، بسر بن ارطاة، يكى از فرماندهان معاويه، در حمله اى كه به حجاز كرد، دو فرزند عبيد الله را در پيش چشمان مادرشان سر بريد. در عين حال امام

احتياط را از دست نداد و دو معاون براى عبيد الله برگزيد. يكى قيس بن سعد و ديگرى سعيد بن قيس.

امام آنان را بسوى دشمن فرستاد و خود عازم ساباط مدائن شد. پيش از ترك آنان به عبيد الله نصايحى كرد: الن جانبك، برخوردت را نرم گردان. ابسط وجهك، روى خود را گشاده دار. افرش لهم جناحك، مردم را زير چتر محبت خود گير. ادنهم من مجلسك، آنان را به مجالس خود نزديك كن. و شاور هذين، با اين دو نفر مشورت كن.

فلا تقاتله حتى يقاتلك، قبل از آن كه جنگ را شروع كنند، تو جنگ را آغاز مكن. امام به وى سفارش كرد كه اين مردم بقاياى كسانى هستند كه مورد اعتماد امام على عليه السّلام بودند.

سپس به وى فرمودند تا به سمت فرات رفته، از آنجا راهى مسكن شده و در برابر معاويه بايستد. و آنگاه همانجا بماند تا او در پى وى برسد. «4»

امام خود راهى ساباط مدائن شد. دينورى مى گويد: معاويه سپاهى را به فرماندهى عبد الله بن عامر بن كريز به سوى انبار فرستاد تا از آنجا به سوى مدائن پيشروى كند. امام كه وضع را چنين ديد خود عازم مدائن شد. «5»

حادثه اى كه در آنجا اتفاق افتاد و همه مورخان آن را گزارش كرده اند حمله خوارج به امام است. مورخانى چون دينورى، بلاذرى و ابو الفرج اصفهانى- و حتى

______________________________

(1). نك: ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 168

(2). ترجمة الامام الحسن، ابن عساكر، ص 176

(3). انساب الاشراف، ج 3، ص 34

(4). مقاتل الطالبيين، ص 71؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 40

(5). اخبار الطوال، ص

216

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:143

شيخ مفيد كه اخبار خود را از اصفهانى گرفته- گفته اند كه امام در سخنان خود به گونه اى سخن گفت كه بوى صلح مى داد. به همين دليل خوارج بر باروبنه او حمله كردند. اين سخن با ظاهر وقايع سازگار نيست. چگونه امام كه براى جلوگيرى از حمله دشمن به مدائن و يا تهيه نيرو به آنجا آمده بى دليل و هنوز درگيرى آغاز نشده سخنانى به زبان مى آورد كه بوى صلح مى دهد؟ در اينجا يعقوبى نقلى را براى ما حفظ كرده كه روشنگر ماجراست. معاويه كه در هيچ مورد دست از حيله گرى بر نمى داشت، مغيرة بن شعبه و عبد الله بن عامر را به ساباط فرستاد تا درباره صلح با امام سخن بگويند. وقتى آنها (دست خالى) از نزد امام بيرون آمدند، زير لب (و طبعا براى تحريك خوارج) به گونه اى كه مردم بشنوند مى گفتند: خدا به وسيله فرزند پيامبر خون مردم را حفظ كرده فتنه را بواسطه او آرام كرد و صلح را پذيرفت. يعقوبى مى افزايد: با اين سخن سپاه مضطرب شده و مردم در راستگويى آنان ترديد نكردند.

پس از آن بود كه بر حسن شورش كرده باروبنه او را غارت كردند. «1»

شيعيان امام را در ميان خود گرفته از معركه دور كردند. با اين حال جراح بن سنان با اين فرياد كه تو نيز همانند پدرت مشرك شده اى ضربتى بر ران امام زد. شيعيان بر سر جراح ريخته او را به قتل آوردند. امام نيز به خانه امير ساباط، سعد بن مسعود ثقفى- عموى مختار- آمد و براى معالجه در آنجا ماند. «2» با توجه به عبارت يعقوبى در

باره شورش مدائن مطلب بسيار مهمى روشن مى شود، و آن اين كه حادثه مدائن نيز برخاسته از توطئه معاويه و فرماندهان وى و در رأس آنها فرد فاسقى چون مغيرة بن شعبه بوده است.

پس از آن كه امام مجروح شد، ضمن خطبه اى براى مردم فرمود: اى مردم عراق! اتقوا الله فينا، فانا أمراءكم و ضيفانكم، أهل البيت الذين قال الله: إنّما يريد اللّه ليذهب عنكم الرّجس أهل البيت و يطهّركم تطهيرا. راوى مى گويد: در آن لحظه هر كس در پاى سخن امام بود، گريه مى كرد. «3»

______________________________

(1). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 215

(2). مقاتل الطالبيين، ص 72

(3). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 167، 169، 170؛ المعجم الكبير، ج 3، ص 96، ش 2761؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 167

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:144

دور شدن امام از سپاه، كه به دليل گردآورى نيرو و يا آماده كردن مدائن براى جلوگيرى از تجاوز غارت گران شام صورت گرفته بود، مشكلات خاصى را به وجود آورد. دو سپاه در قريه حبوبيه مسكن در برابر هم قرار گرفتند. معاويه مثل هميشه با استفاده از شيوه هاى حيله گرايانه خود، در صدد فريب سپاه امام بر آمد. او به دروغ، عبد الرحمن بن سمره را نزد عبيد الله و سپاهش فرستاد تا بگويد حسن در خواست صلح كرده است. اما مردم او را تكذيب كرده و دشنام دادند. «1»

پس از آن به طور مخفيانه در پى عبيد الله بن عباس فرستاد و به وى پيغام داد:

حسن از ما تقاضاى صلح كرده است. اگر هم اكنون به ما ملحق شوى، به تو يك ميليون درهم خواهم داد. نيمى را

اكنون مى گيرى و نيمى را وقتى كه داخل كوفه شديم.

عبيد الله شبانه به معاويه پيوست در حالى كه مردم براى نماز صبح منتظر آمدن او بودند. قيس بن سعد با مردم نماز گزارد و پس از آن به بدگويى از عباس پرداخت كه چگونه در بدر همراهى مشركان كرد و به اسارت در آمد. پس از آن بناى بدگويى به عبيد اللّه را گذاشت كه چگونه در يمن، از برابر بسر بن ارطاة گريخت و اجازه داد تا بسر فرزندان او را بكشد. «2»

از برخورد معاويه در پرداخت پول، و نيز اخبار ديگر، چنين بر مى آيد كه معاويه به دروغ مسأله درخواست صلح را از طرف امام مطرح كرده بود. در اصل، اگر امام صلح را پذيرفته بود معنا نداشت كه معاويه حاضر شود يك ميليون درهم به عبيد الله بپردازد. بسيارى از مردم عراق مترصد بودند تا تمايل امام را به صلح ببينند، در آن صورت لحظه اى در سپاه نمى ماندند. با رفتن عبيد الله، قريب دو سوم سپاه عراق به معاويه پيوست. «3» بدين ترتيب تنها چهار هزار نفر در كنار قيس بن سعد باقى ماندند.

معاويه گمان كرد كه با آمدن عبيد الله و اين تعداد از سپاه عراق، چيزى باقى نمانده است. بنابراين بسر بن ارطاة را به سوى باقى مانده لشكر عراق فرستاد. مردم

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، ص 37

(2). مقاتل الطالبيين، ص 73

(3). انساب الاشراف، ج 3، ص 38

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:145

آماده بوده به سوى آنها حمله ور شدند. بسر بازگشت و همراه لشكرى حمله برد. اين بار نيز قيس و ياران بر جاى مانده آنها را به عقب راندند

و بر اثر درگيرى تعدادى كشته شدند. «1» معاويه كوشيد تا قيس را نيز فريب دهد. اما قيس گفت كه در دينش فريب نخواهد خورد. پس از آن معاويه به تحقير وى پرداخته او را يهودى فرزند يهودى خواند. معاويه افزود: ببين چگونه قوم تو پدرت را تنها گذاشت، آن گونه كه در حوران شام غريبانه مرد. قيس در پاسخ وى، او را وثن بن وثن (بت فرزند بت) خواند و به او نوشت: از ابتدا با اكراه اسلام را پذيرفتى و جز ايجاد تفرقه در آن كارى نكرده و با رغبت از آن خارج شدى. تو هميشه با خدا و رسول جنگيده اى و حزبى از احزاب مشركين بوده اى. «2» اصفهانى تازه پس از نقل اين ماجراها اشاره به هيئتى مى كند كه معاويه براى صحبت با امام حسن به ساباط فرستاد. اين نشان آن است كه اقدام معاويه در برخورد با عبيد الله، تنها براى فريب وى بوده است.

معاويه با داشتن جاسوسان فراوان خود خبر مجروح شدن امام را زودتر از سپاه عراق شنيده بود. به دنبال شنيدن اين خبر، پيامى به قيس فرستاد كه اصرار تو بيهوده است، اصحاب حسن بر او اختلاف كرده و او در ساباط مجروح شده است.

اين امر سبب شد تا قيس تأمل كرده منتظر خبر قطعى از امام شود. «3» اشراف عراق كه وضع را به اين صورت ديده و احتمال پيروزى معاويه را قوى دانستند، مرتب به معاويه ملحق شده و يا پيام بيعت مى دادند. بلاذرى مى گويد: بزرگان عراق نزد معاويه آمده بيعت مى كردند. اولين نفر، خالد بن معمر بود. او گفت: بيعت او به معناى بيعت تمامى

افراد قبيله ربيعه است. بعدها شاعرى خطاب به معاويه گفت: به خالد بن معمر اكرام كن، چه اگر او نبود تو به امارت نمى رسيدى. «4»

سياستى كه معاويه از آن بهره كافى برد، استفاده از شايعاتى بود كه خود آنها را در سه منطقه كوفه، ساباط و ميدان جنگ منتشر مى كرد. كوفيان گمان مى كردند كه كار تمام شده است. در ميدان جنگ چنين منتشر شد كه امامتان درخواست صلح كرده

______________________________

(1). همان، ج 3، ص 38

(2). مقاتل الطالبيين، ص 74؛ انساب الاشراف، ج 3، صص 40- 39

(3). انساب الاشراف، ج 3، ص 38

(4). همان، ج 3، ص 39

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:146

است. در ساباط نيز خبر رفتن عبيد الله و بخش اعظم سپاه به امام رسيده و حتى شايع شد كه قيس بن سعد نيز صلح كرده است. از ميان مورخان، تنها كسى كه به دقت متوجه اين شايعات چند جانبه شده، يعقوبى است. او مى گويد: معاويه كسانى را به لشكرگاه امام مى فرستاد تا بگويد كه قيس بن سعد صلح را پذيرفته است. از سوى ديگر، كسانى را به لشكر قيس مى فرستاد تا بگويند حسن با معاويه صلح كرده است. «1»

متأسفانه، گروهى از مورخان، همين شايعات را به عنوان اخبار تاريخى ضبط كرده اند.

از جمله محمد بن سعد، حيله گرى مغيرة بن شعبه را كه منجر به شورش گروهى از مردم در ساباط مدائن شد به عنوان خبر تاريخى اين چنين ضبط كرده كه همانجا، هر چه معاويه تعهد كرده بود، امام پذيرفت. «2»

گروه فراوانى از اشراف عراق به معاويه پيوسته و حتى گفته بودند كه حاضرند حسن را دست بسته به او تحويل دهند. به نوشته

ابن اعثم، زمانى كه قيس، ضمن نامه اى خبر رفتن شمار زيادى از سپاه عراق را به امام نوشت، حضرت بزرگان اصحاب خود را فراهم آورده و فرمود: اى مردم عراق! من با شما جماعت چه كنم؟

اين نامه قيس بن سعد است او نوشته است كه اشراف و بزرگان شما نزد معاويه رفته اند. به خدا سوگند اين از شما عجيب نيست. شما در صفين پدرم را بر حكميت اجبار كرديد و زمانى كه آن را پذيرفت، بر او اعتراض نموديد. براى بار دوم شما را به جنگ با معاويه خواند، سستى كرديد تا آن كه كرامت الهى نصيب او شد. پس از آن بدون اكراه با من بيعت كرديد، من بيعت شما را پذيرفتم و قدم در اين راه گذاشتم، خدا آگاه است كه قصد من چه بوده است. اما ببينيد شما چه كرده ايد. اى مردم عراق! همينها براى من كافى است، مرا در دينم فريب مدهيد. «3»

توضيحات امام نشان مى دهد كه امام كوچكترين ترديدى در جنگ نداشته اما رفتار ناشايست مردم او را به ستوه آورده است.

______________________________

(1). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 215

(2). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 169

(3). الفتوح، ج 4، ص 157؛ مقايسه كنيد اين مطالب را با سخنان تحريف شده امام در انساب الاشراف، ج 3، ص 39

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:147

كند.

در برابر اين نظر، برخى از منابع، به تبع شايعاتى كه در همان زمان نشر مى شده- و كسانى از راويان اخبار، آنها را به عنوان خبر تاريخى گزارش كرده اند،- چنين وانمود كرده اند كه امام خود صلح را مطرح كرده و طبعا به آن تمايل داشته است. «1» در مقابل اين نظر، شواهدى وجود دارد كه به آنها اشاره مى كنيم. نخستين شاهد خبر يعقوبى است كه مى گويد: معاويه گروهى را به ساباط مدائن فرستاد تا درباره صلح با امام حسن عليه السّلام سخن بگويند. اين همان ملاقاتى است كه امام در آن، صلح را رد كرده است. «2»

بنابراين امام، اولين درخواستهاى معاويه را رد كرده است. شاهد ديگر نامه هاى نخست امام است كه در همه آنها بر موضع جنگ پافشارى شده و در آنها تهديد شده است كه اگر تسليم نشود با سپاه او مواجه خواهد شد. امام به فرستاده معاويه نيز فرمود: به معاويه بگو كه ميان ما و او جز شمشير حاكم نخواهد بود. همه اينها نشانگر آن است كه موضع امام بر موضع جنگ بوده است. شاهد ديگر آن كه امام در سخنرانى خود با مردم به صراحت بر اين نكته تأكيد كردند كه معاويه صلحى را از ما خواسته است كه هيچ شرافت و عزتى در آن نيست. اگر براى جنگ آماده هستيد من در كنار شما هستم، اما اگر حيات را دوست داريد بگوييد تا صلح او را بپذيريم. «3» سبط بن جوزى مى نويسد: زمانى كه امام حسن عليه السّلام دريافت كه مردم از اطراف او پراكنده شده و كوفيان به او خيانت كرده اند، به صلح تمايل يافت. پيش از آن،

معاويه او را به صلح دعوت كرده بود، اما امام آن را نپذيرفته بود. او مى افزايد: اين معاويه بود كه درباره

______________________________

(1). نك: البداية و النهايه، ج 8، ص 14؛ الكامل فى التاريخ، ج 3، ص 205

(2). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 215

(3). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن عساكر، صص 179- 178؛ الكامل فى التاريخ، ج 3، ص 406؛ اعلام الدين، ص 181؛ بحار الانوار، ج 44، ص 21؛ تذكرة الخواص، ص 199

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:148

صلح با او به مراسله پرداخت بود. «1» شيخ مفيد نيز نوشته است كه: معاويه درباره صلح به امام نامه نوشت. «2»

به اعتقاد ما همان طور كه در موارد ديگر نيز گفته ايم، شايعاتى كه معاويه درباره صلح منتشر كرد، سبب شد تا كسانى از مورخان اظهار كنند كه خود امام، صلح را پيشنهاد كرده است. در گزارشى آمده است كه معاويه جاسوسان خود را در ميان سپاه مقدم امام فرستاد تا بين آنها شايع كنند كه حسن با نامه نگارى به معاويه درخواست صلح كرده است، چرا شما جان خود را به خطر مى اندازيد؟ «3» معاويه براى فريب عبيد الله بن عباس به او نوشت: إن الحسن قد راسلنى فى الصلح. «4» چنين شايعاتى، بعدها به صورت نقلهاى تاريخى در آمده و واقعيات را دگرگون كرده است.

اقدام امام براى اتخاذى موضع جديد بود. هيچ كس نمى تواند مدعى شود كه امام به جنگ با معاويه اعتقاد نداشته است. سخنان و مواضع او كاملا خلاف اين نكته را ثابت مى كند. ماجراى ساباط يكى از مهمترين نشانه ها براى روشن ساختن عدم قابليت مردم در ادامه جنگ بود. در آنجا بود كه امام به قول شيخ مفيد، دريافت كه مردم او را خوار كرده اند. «5» شمار زيادى از اين مردم، در جنگهاى جمل، صفين و نهروان در حمايت از على عليه السّلام به قتل رسيده بودند و اينك خسته از جنگها، ديگر توان ادامه اين جنگ را در خود نمى ديدند و حتى خود را طلبكار حكومت دانسته و ثار خود را از اهل بيت مى طلبيدند. آنها امام را مسئول خون كشتگان خود مى انگاشتند. گذشت كه وقتى خبر فرار جمعى از سپاه

______________________________

(1). تذكرة الخواص، ص 197

(2). بحار الانوار، ج 44، ص 48

(3). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 11، ص 42

(4). همان.

(5). الارشاد، ج 2، ص 13

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:149

به گوش امام رسيد، آن حضرت رو به مردم كرد و فرمود: «شما با پدرم (در ادامه جنگ) مخالفت ورزيده و كار را به حكميت كشانديد در حالى كه پدرم موافق نبود، او شما را به ادامه جنگ فرا خواند و شما ابا كرديد تا اين كه به ديدار پروردگارش شتافت.

پس از آن به سراغ من آمديد و بيعت كرديد و قرار شد تا با هر كس نبرد كردم شما نيز بجنگيد و با هر كس به صلح رفتار كردم شما نيز چنين كنيد. امروز به من خبر رسيده كه اشراف شما به سوى

معاويه رفته اند و با او بيعت كرده اند، همين برايم كافى است.

مرا در مورد دين و جانم فريب ندهيد.» «1» جاحظ درباره علت كناره گيرى امام حسن عليه السّلام مى نويسد: «وقتى پراكندگى اصحابش را مشاهده كرده و درهم ريختگى سپاه خود ديد، با شناختى كه از برخوردهاى مختلف اين مردم با پدرش داشت و مى دانست كه هر روز به نوعى و رنگى رفتار مى كنند، از حكومت كناره گرفت». «2»

امام دريافت كه به اين مردم نمى توان اعتماد كرد. اين عدم اعتماد، تنها شامل عدم همكارى آنها نبود، بلكه امام مى فرمود: «و الله لو قاتلت معاويه لأخذوا بعنقى حتى يدفعونى إليه سلما» «3»، به خدا سوگند اگر با معاويه درگير شوم، اينان گردن مرا گرفته به صورت اسير به او تحويل مى دهند. امام در جاى ديگرى فرمود: و رأيت أهل العراق، لا يثق بهم أحد أبدا إلا غلب، اهل عراق مردمانى هستند كه هر كس به آنها اعتماد كند، مغلوب خواهد شد؛ زيرا هيچ كدام با ديگرى در فكر و خواسته ها، موافقت ندارند.

آنان نه در خير و نه شر، هيچ قصد جدى ندارند. «4» با چنين مردمى، امكان بر پايى جنگى با اهل شام كه اتحادى كامل داشته و هدف و نيت مشخصى داشتند، وجود نداشت.

مردمى پراكنده، مذبوب و فاقد اراده. نگاهى به سخنان دردناك امام على عليه السّلام كه در سالهاى 39 و 40 هجرى خطاب به مردم ايراد شده، هر منصفى را قانع مى كند كه راهى جز واگذارى عراق به شام وجود نداشت. امام حسن عليه السّلام نمى توانست با دست خالى، خود و شمارى از شيعيانش را تسليم شاميانى كند كه فرمانده آنها، بسر بن ارطاة

______________________________

(1). شرح نهج

البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 22

(2). رسالة جاحظ فى بنى اميه چاپ شده در كتاب عصر المأمون ج 3 ص 7.

(3). اعلام الورى، ص 205؛ بحار الانوار، ج 44، ص 20؛ عوالم العلوم، ج 16، ص 175

(4). الكامل فى التاريخ، ج 3، ص 405

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:150

خونخوار بود. اكنون با صلح، بهانه اى براى حفظ عراق از چپاول و غارت وجود داشت. اين ممكن بود امام با شمارى اندك از سپاهيانش بايستد و به شهادت برسد، اما، نتيجه آن چندان روشن نبود. معاويه با طرح خون عثمان، فضاى مسمومى ايجاد كرده بود. او علاوه بر شام، اكنون مصر و بسيارى از نقاط ديگر را در اختيار داشت. در برابر او امام، با آن همه سابقه و نفوذ كلام كارى از پيش نبرده بود، و اين دليلى جز زبونى عراق در برابر شام نداشت، در چنين وضعيتى شهادت امام نيز لوث مى شد. اين چهره اى است كه همه از معاويه مى شناسند و در شناسايى آن، نيازى به اصرار و اثبات نيست. گاه به خطا گفته شده است كه امام از خونريزى بيزار بود. چنين چيزى درست نيست، او در طول جنگ جمل و صفين، خود در صحنه نبرد حضور داشت، سيره پدر را هم كاملا تأييد مى كرد. آنچه امام نمى پذيرفت، خونريزى بى حاصلى بود كه نتايج سياسى روشنى نداشته باشد.

ب- نكته ديگرى كه دليل صلح را از ديد امام روشن مى كند، آن است كه اساسا بر پايى جنگ در شرايط عادى، منوط به حضور مردم بوده و حاكم در حد خاصى مى تواند، آنان را به حضور در جنگ وادار كند. در واقع دو نكته

را بايد از يكديگر جدا كرد، يكى آن كه آيا حاكم مسلمانان مى تواند، به هر صورت و حتى در شرايط مخالفت آشكار اكثريت مردم، جنگ را آغاز كند؟ اگر چنين كارى را مى تواند انجام دهد، در چه شرايطى؟ نكته دوم آن كه به فرض حاكم بتواند چنين كند، آيا چنين كارى به مصلحت مسلمانان است يا نه؟

اصولا سيره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آن بود كه در امر جنگ با مسلمانان مشورت مى كرد. ما اين مسأله در بررسى جنگهاى دوران آن حضرت بيان كرده ايم. اين در حالى بود كه اولا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از ابتدا با مردم بيعت كرده بود، و ثانيا آن كه جهاد در شمار فروعات اسلام بوده و اصولا وظيفه مسلمانان است كه همانند نماز، به اين دستور نيز عمل كنند. پس چرا آن حضرت، على رغم اين دو نكته، در امر جنگ با مردم مشورت مى كرد؟ دليل نخست آن اين بود كه بار جنگ بسيار سنگين بوده و اين مردم بودند كه اين بار را بر دوش مى كشيدند. نماز خواندن عبادتى است كه تنها وقت

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:151

محدودى را از يك مسلمان مى گيرد. اما جنگ سبب از بين رفتن جان و مال مسلمانها و گاه آوارگى و خانه به دوشى است. با وجود چنين تبعاتى براى جنگ كه با شهادت يك نفر، طايفه اى نگران و ناراحت مى شوند، طبيعى است كه مردم خود در جريان آن قرار گرفته و با مشورت در اين زمينه، قدرى از بار اين خسارت را بر دوش گيرند.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله- على رغم آن كه جهاد از

فروعات اسلام بود،- در جنگهاى پيش از بدر از انصار كه تعهد شركت در جنگهاى آن حضرت را نداشتند استفاده نكرد. در بدر نيز، تنها پس از اعلام آمادگى رهبران آنها، از ايشان بهره گرفت. بعدها در احد و احزاب نيز مشورتهايى داريم.

اما درباره اين نكته كه آيا در زمينه جنگ مى توان كارى را بر مردم تحميل كرد يا نه؟ سيره امير المؤمنين بر آن بود كه تنها با نصيحت و احيانا در دست گرفتن درّه (شلاق) به تربيت مردم بپردازد. اما امام حاضر نبود تا براى وادار كردن مردم براى شركت در جنگ از شكنجه و شمشير استفاده كند. «1» آن حضرت به طور صريح مى فرمود: «من ديروز فرمان مى دادم، و امروز فرمانم مى دهند. ديروز بازمى داشتم، و امروز بازم مى دارند. شما زنده ماندن را دوست داريد و ليس لى أن أحملكم ما تكرهون، نرسد به من تا چيزى وادارمتان كه ناخوش مى انگاريد.» «2»

امام مجتبى عليه السّلام نيز به همين سيره پايبند بود. زمانى كه مى ديد مردم خود مايل به داشتن چونان امامى نيستند و حاضر به حفظ موقعيت خويش در برابر شام نيند، طبيعى بود كه او بعد از نصايح لازم كه بخش عمده را پدرش پيشاپيش كرده بود، عراق را رها كرده و به مدينه برود. امام على عليه السّلام مردم عراق را از آينده سخنى كه در انتظارشان است آگاه مى كرد:

بدانيد كه بعد از من به سه بلا گرفتار خواهيد آمد. خوارى و ذلتى همه گير، شمشيرى كشنده و استبداد و خودكامگى ستمكاران. در آن حالات مرا ياد خواهيد و آرزو كنيد كه كاش مرا مى ديديد و ياريم مى كرديد و خونهاى

______________________________

(1). الغارات، ص

173 (ترجمه فارسى)

(2). نهج البلاغه، خطبه 208؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 2، ص 220، ج 11، ص 29

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:152

خود براى دفاع از من بر خاك مى ريختند. «1»

امام حسن عليه السّلام در شرايط دشوار عراق، و بى اعتنايى مردم به درخواستهاى وى براى جنگ، در آستانه اصرار معاويه در كناره گيرى وى، ضمن سخنانى به بيان مواضع خود پرداخت. امام در آغاز اعلام كرد كه درباره جنگ با شام هيچ گونه ترديد و دودلى ندارد: «و الله لا ثنانا عن أهل الشام شك و لا ندم، و إنما نقاتل أهل الشام بالصبر و السلامة»، «شك و پشيمانى ما را از جنگ با شاميان بازنمى دارد بلكه ما با بردبارى و آرامش، با آنها مى جنگيم.» آنگاه امام به بيان روحيه مردم پرداختند: «شما با گذشته خود تفاوت كرده ايد. آنگاه كه به صفين مى رفتيد، دينتان در پيش رويتان بود، اما امروز دنياتان مقدم بر دينتان است.» آنگاه افزود: «شما در بين دو جنگ خونين صفين و نهروان قرار گرفته ايد، بر كشته هاى خود مى گرييد و درباره آنها، در طلب ثار خويش هستند ... و اكنون معاويه از ما تقاضاى صلح كرده، صلحى كه هيچ گونه سرافرازى و شرافت و انصافى در آن وجود ندارد. «ألا و إنّ معاوية دعانا إلى امر ليس فيه عزّ و لا نصفة». امام با اين بيان به مردم عراق اعلام كردند كه وارد شدن در كار صلح به هيچ روى به نفع مردم عراق نيست. پس از آن، امام از مردم خواست تا تكليف او را روشن كنند: «فإن أردتم الموت رددناه عليه و حاكمناه إلى الله عز و

جل بظبى السيوف، و إن أردتم الحياة قبلناه و أخذنا لكم الرضى.»، اگر آماده براى نبرديد، صلح او را رد كرده، با تكيه بر شمشيرمان، كار او را به خدا وامى گذاريم. اما اگر «ماندن» را دوست داريد، صلح او را بپذيريم و براى شما تأمين بگيريم. در اين وقت مردم از هر سوى مسجد به فرياد در آمده و با نداى «البقية البقية» صلح را امضا كردند. «2»

امام حسن عليه السّلام در جاى ديگرى فرمود: «إنى رأيت هوى عظم الناس فى الصلح، و كرهوا الحرب فلم أحبّ أن أحملهم على ما يكرهون» من خواسته بيشتر مردم را در صلح و ناخشنودى نسبت به جنگ ديدم و دوست ندارم تا آنها را بر آنچه ناخوش دارند،

______________________________

(1). الغارات، ص 185.

(2). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن عساكر، صص 179- 178؛ الكامل فى التاريخ، ج 3، ص 406؛ اعلام الدين، ص 181؛ بحار الانوار، ج 44، ص 21؛ تذكرة الخواص، ص 199

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:153

اجبار كنم. «1»

و در جاى ديگرى فرمود: «أرى أكثركم قد نكل عن الحرب و فشل فى القتال و لست أرى أحملكم على ما تكرهون»، «2» من ديدم كه بيشترين شما از جنگ روى گردان شده و در جنگ سست اند. و من چنان نيستم تا شما را بر آنچه ناخوش داريد، اجبار كنم.

امام عدم همراهى مردم را دليل واگذارى خلافت به معاويه ياد كردند. در شرايط عادى، راه حلى جز اين امر وجود ندارد.

آن حضرت در جاى ديگرى فرمود: «و الله إنى سلّمت الامر لأنى لم أجد أنصارا، و لو وجدت أنصارا لقاتلته ليلى و نهارى حتى يحكم الله بيننا و بينه»، «3»

به خدا سوگند، من از آن روى كار را به او سپردم كه ياورى نداشتم. اگر ياورى مى داشتم شبانه روز با او مى جنگيدم تا خداوند ميان من و آنان حكم كند.

ج: يكى ديگر از دلايل امام براى پذيرش صلح، آن بود كه اقدام مزبور براى حفظ شيعيان انجام شده است. معترضان به امام از دو گروه بودند، كسانى كه از افراطيون خارجى بوده و به همين دليل با امام على عليه السّلام نيز درگير شده بودند، و گروهى از شيعيان كه روحيه انقلابى و آتشين داشته و با تسامح ميانه اى نداشتند. آنها با صلح مخالف بوده و گاه وبيگاه به امام اعتراض مى كردند. از ميان معترضان كسانى بودند كه امام را «مذل المؤمنين» مى خواندند.

امام در برابر، اقدام به پذيرش صلح را «عزت آور» دانسته و خود را «معز المؤمنين» معرفى مى كردند. دليل اين امر را نيز چنين ياد مى كردند: «إنى لمّا رأيتك ليس بكم عليهم قوّة، سلمت الأمر لأبقى أنا و أنتم بين أظهركم»، زمانى كه ديدم شما قدرت كافى در اختيار نداريد، كار را تسليم كردم تا من و شما بمانيم. از عبارات ديگر آن حضرت، چنين به دست مى آيد كه مقصود از ماندن آنها و خود حفظ تشيع بوده است. امام در سخنى، اقدام خود را شبيه سوراخ كردن كشتى توسط آن عالم همراه موسى عليه السّلام كرد كه

______________________________

(1). اخبار الطوال، ص 220

(2). همان، ص 217

(3). بحار الانوار، ج 44، ص 147، و نك: صص 46- 45

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:154

هدف او حفظ كشتى براى صاحبانش بود. «1»

امام در سخن ديگرى فرمود: «فصالحت بقيا على شيعتنا خاصّة من القتل فرأيت دفع هذه الحروب

إلى يوم مّا، فإنّ اللّه كل يوم هو فى شأن»، من براى حفظ شيعيانمان از قتل مصالحه كردم، و انديشيدم تا اين جنگها را تا مدتى به تأخير بيندازم، چه خداوند هر روز دست اندركار، كارى است. «2»

آن حضرت در پاسخ يكى ديگر از معترضان فرمودند: «ما أردت بمصالحتى معاوية إلا أن أدفع عنكم القتل عند ما رأيت تباطئ أصحابى عن الحرب و نكولهم عن القتال»، هدف من در مصالحه با معاويه جز آن نبود كه وقتى سستى يارانم را از جنگ و روى گردانى آنها را از نبرد ديدم، لااقل جان شما را حفظ كنم. «3»

امام در برابر معترض ديگرى، صلح خويش را مشابه صلح جدش پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى داند، با اين تفاوت كه آن صلح، صلح با كفار «بالتنزيل» بوده و اين با كفار «بالتأويل».

سپس فرمودند: «و لو لا ما أتيت، لما ترك من شيعتنا على وجه الارض أحد إلا قتل»، اگر من چنين نمى كردم، از شيعيان ما، كسى نبود جز آن كه كشته مى شد. «4»

امام در پاسخ اعتراض حجر بن عدى، فرمود: «يا حجر! ليس كل الناس يحب ما تحب، و ما فعلت الا إبقاء عليك، و الله كل يوم هو فى شأن»، اى حجر! همه مردم آنچه را تو دوست دارى، خوش نمى دارند. من اين اقدام را جز به قصد زنده ماندن تو (و امثال تو) نكردم، خداوند نيز هر روز دست اندر كار، كارى است. «5»

مالك بن ضمره درباره صلح به امام اعتراض كرد. امام در پاسخ او فرمودند: «يا مالك! لا تقل ذلك، إنى لما رأيت الناس تركوا ذلك الا أهله، خشيت أن تجتثّوا عن وجه الارض، فأردت أن

يكون للدين فى الارض ناعى»، اى مالك! چنين مگوى، زمانى كه من ديدم كه مردم جز عده اى اين كار را ترك كردند، ترسيدم كه ريشه شما از زمين كنده

______________________________

(1). بحار الانوار، ج 44، ص 19؛ تحف العقول، ص 227؛ عوالم العلوم، ج 16، ص 175؛ فرائد السمطين، ج 2، ص 120

(2). اخبار الطوال، ص 220؛ و نك: مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 35

(3). اخبار الطوال، ص 221

(4). علل الشرائع، ج 1، ص 211؛ عوالم العلوم، ج 16، ص 174

(5). بحار الانوار، ج 44، ص 29، 57؛ مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 35؛ عوالم العلوم، ج 16، ص 170

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:155

شود. پس مصمم شدم تا براى دين، در روى زمين فريادگرى باقى بگذارم. «1»

امام در سخن ديگرى فرمود: «إنما هادنت حقنا للدماء و صيانة و اشفاقا على نفسى و أهلى و المخلصين من أصحابى»، من صلح را پذيرفتم تا از خونريزى جلوگيرى كرده و جان خود، خانواده و اصحاب صميمى خودم را حفظ كرده باشم. «2»

معترضان، نوعا علاقه مند به اهل بيت بوده و كسانى از آنها همانند حجر بن عدى خلافت را تنها حق آل على مى دانست، با اين حال، به سبب آگاهى از كينه توزى امويان نسبت به اسلام، و داشتن روحيه انقلابى، بر آن بودند تا به هر صورت، در مقابل آنها بايستند. جملات فوق كه به تعمد با تفصيل نقل كرديم، به خوبى نشان مى دهد كه بينش امام بسيار قوى و منطقى بوده است. آن حضرت دريافته بود كه معاويه با چهره حق به جانبى كه گرفته و با سپاه عظيم بى شعورى كه در اختيار دارد،

مى تواند حركت محدود عراق را سركوب كرده و برجستگان خاندان علوى و شيعيان را به بهانه قتل عثمان نابود كند. معاويه تمام ظواهر كار را به نفع خود شكل داده بود.

اكنون كمتر كسى از صحابيان بنام كه توان عرضه در برابر او را داشته باشد، باقى مانده بود. تا اين زمان، او توانسته بود عراق را نيز به ترديد وادارد.

به همين دليل، و دلايل ديگر، مردم عراق را از گرد امام پراكنده بود. تصور اين نكته دشوار نيست كه اگر معاويه در اواخر زمان امام على عليه السّلام نيز مى خواست عراق را بگيرد، امام نمى توانست در برابر او اقدامى جز آنچه فرزندش حسن انجام داد، انجام دهد. وجود شمارى از افراد مخلص، اما اندك، كافى نبود تا امام حسن عليه السّلام، جنگ را آغاز كند. براى دريافت اين نكته كه اگر امام على عليه السّلام نيز در آن شرايط بود، راهى جز اين اقدام نداشت، توجه به برخورد امام با مسأله حكميت قابل توجه است. امام على عليه السّلام به برخى از معترضان به پذيرش حكميت كه اصرار داشتند جنگ را ادامه دهند فرمود: «شما مى بينيد كه سپاه من چگونه با من به مخالفت برخاسته است. شما جمعيتى كوچك در ميان اكثريت آن چنانى هستيد. اگر جنگ را آغاز كنيم، همين

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن عساكر، ص 203

(2). عوالم العلوم، ج 16، صص 170- 169

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:156

اكثريت مخالف جنگ، دشمنى شان با شما بيشتر از اهل شام است. زمانى كه اهل شام و اينها با يكديگر متحد شوند، همه شما را نابود خواهند كرد. به خدا سوگند من نيز به

اين حكميت راضى نيستم، اما تسليم خواست اكثريت شدم، بدان جهت كه بر جان شما مى ترسيدم.» «1»

به هر روى حفظ شيعه يكى از ضرورتهايى بود كه امام را وادار به پذيرش اقدامى كرد كه از انجام آن خود رشادت خاص خود را مى طلبيد. براى امام و اصولا هر فرد مكتبى، مهم آن است تا به رسالت شرعى خويش عمل كند نه آن كه به دليل احتمال طعنه هاى مردم، خود را به دامى در اندازد كه جز نابودى خود و همراهان حاصلى ندارد. امام مجتبى عليه السّلام درباره صلح خود فرمود: «و الله الذي عملت، خير لشيعتى مما طلعت عليه الشمس أو غربت». «2» و امام باقر عليه السّلام درباره اين اقدام فرمود: «و الله، الذي صنع الحسن بن على عليه السّلام، كان خيرا لهذه الأمة مما طلعت عليه الشمس». «3»

تصدّق معاوية»، به خدا پناه مى برم از اين كه على را در قبر تكذيب

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 2، ص 338؛ و نك: ترجمة الامام الحسن عليه السّلام ابن عساكر، ص 203 (پاورقى)

(2). فرائد السمطين، ج 2، ص 124؛ بحار الانوار، ج 44: ص 19

(3). بحار الانوار، ج 44، ص 25، از: روضة الكافى، ص 330

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:157

كرده و معاويه را تصديق كنى! «1» از مدائنى نيز نقل شده است كه حسين عليه السّلام از پذيرفتن صلح امتناع كرد، تا آن كه برادرش با وى سخن گفت. «2» در برابر اين ادعا، شواهد نقلهايى وجود دارد كه نشان مى دهد امام حسين عليه السّلام نيز راهى بهتر از صلح نمى شناخته و مردم را به اطاعت از برادرش دعوت مى كرده است.

الف: سيره عملى امام حسين عليه السّلام عدم اعتنا و بى توجهى به سخنان و اقداماتى بوده كه ضمن آنها كوشيده شده تا وى را درباره موضع برادرش به مخالفت كشانده و او را به عنوان رهبر شيعيان عراق معرفى كند. او تا پايان زندگى امام حسن عليه السّلام، در كنار آن حضرت بوده و همانند او در مدينه زيست. حتى پس از شهادت برادر نيز، طى يازده سال همان موضع را داشت. اين سيره نشان مى دهد كه او هيچ گونه مخالفتى با مسأله صلح نداشته است.

ب: زمانى كه شيعيان افراطى از موضع صلح ناراحت شدند، به سراغ امام حسين عليه السّلام آمده و از او خواستند تا رهبرى آنان را در دست گيرد. على بن محمد بن بشير همدانى مى گويد: «همراه سفيان بن ابى ليلى به مدينه آمديم و بر حسن بن على عليه

السّلام وارد شديم در حالى كه مسيب بن نجبه و عده اى ديگر نزد او بودند. من به او گفتم: السلام عليك يا مذل المؤمنين. امام فرمود: سلام بر تو: بنشين من مذل المؤمنين نيستم، بلكه معز المؤمنين ام. من از صلح چيزى جز حفظ جان شما را نمى خواستم ...»، او مى افزايد: ما به سراغ برادرش امام حسين عليه السّلام رفتيم و او را از آنچه حسن عليه السّلام گفته بود آگاه كرديم. امام حسين عليه السّلام فرمود: «صدق ابو محمد، فليكن كل رجل منكم حلسا من أحلاس بيته مادام هذا الإنسان حيا فان يهلك و أنتم احياء رجونا أن يخيّر اللّه لنا و يؤتنا رشدنا و لا يكلنا الى انفسنا» برادرم راست مى گويد، هر يك از شما تا وقتى اين شخص (معاويه) زنده است پلاس خانه خود باشد (تا ببينيم چه مى شود). اگر او مرد و شما زنده بوديد اميدوارم كه خداوند آن را براى ما پيش آورد كه رشد ما در آن باشد و ما را

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن عساكر، ص 178

(2). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 23؛ و نك: البداية و النهايه، ج 8، ص 26؛ اسد الغابه، ج 2، ص 20؛ كشف الغمه، ج 2، ص 247؛ تذكرة الخواص، ص 197

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:158

به خود وانگذارد. «1»

امام در برابر شخص ديگرى كه از وى خواسته بود تا دست به قيام بزند، فرمود: «أما أنا، فليس رأيى اليوم ذلك، فالصقوا رحمكم الله بالارض و اكمنوا البيوت و احترسوا الظنة مادام معاوية حيا»، اكنون عقيده من چنين نيست. خداى شما را رحمت كند، تا هنگامى

كه معاويه زنده است در خانه هاتان بمانيد و از كارى كه به شما ظنين شوند پرهيز كنيد. «2»

اشاره امام به زنده بودن معاويه، نشانگر آن است كه امام نيز به شرايطى كه منجر به مسأله صلح شده واقف بوده است. معاويه در اين تحليل نقش محورى داشت. به هر روى، پس از آن كه ماجراى صلح به پايان رسيد، دو برادر هر دو كوفه را ترك كرده و به مدينه بازگشتند.

عساكر، ص 168

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:159

چند منبع كهن، يكى ابن اعثم كوفى، ديگرى بلاذرى و سوم ابن شهر آشوب مبادرت به ياد از متن كامل صلحنامه به صورت يك معاهده رسمى كرده اند. مقدماتى كه درباره متن مزبور آمده، نشانگر درستى متن مورد نظر مى باشد.

ابن اعثم مى نويسد: زمانى كه برخورد ميان امام و معاويه به صلح انجاميد، امام حسن عليه السّلام عبد الله بن نوفل را خواست و به او فرمود: نزد معاويه برو و به او بگو: «اگر مردم بر جان و مال و فرزندان و زنان خود ايمن هستند، من با تو بيعت مى كنم، در غير اين صورت، با تو بيعت نخواهم كرد.» عبد الله نزد معاويه رفت و (از پيش خود) به او گفت: «براى صلح شروطى وجود دارد كه بايد بپذيرى. اول آن كه خلافت به تو واگذار مى شود در صورتى كه پس از خود خلافت را به امام حسن عليه السّلام واگذار كنى. ديگر اين كه سالانه 55 هزار درهم از بيت المال به او اختصاص دهى. در ضمن خراج دارابجرد را نيز مى بايد به او بدهى. مردم نيز بايد امنيت كامل داشته باشند.

معاويه اين شروط را پذيرفت و سپس دستور داد تا برگه سفيدى آورده، پايين آن را امضا كرد و آن را نزد حسن بن على عليه السّلام فرستاد. زمانى كه عبد الله بن نوفل بازگشت و مسائلى را كه طرح شده بود بازگفت، امام به او فرمود: اما درباره خلافت پس از معاويه بايد بگويم كه من خواستار آن نيستم. درباره شرايط مالى نيز كه تو پيشنهاد كرده اى، اين حق معاويه نيست كه در مال

مسلمانان براى من تعهدى بپذيرد.

آن گاه امام كاتب خود را فرا خواند و دستور داد تا متن قرار داد را به اين صورت تنظيم كند:

بسم الله الرحمن الرحيم، هذا ما اصطلح عليه الحسن بن على بن أبى طالب، معاوية بن أبى سفيان، صالحه على أن يسلم إليه ولاية أمر المسلمين على أن يعمل فيهم بكتاب الله و سنة نبيه محمد صلى الله عليه و آله و سلم و سيرة الخلفاء الصالحين؛ و ليس لمعاوية بن أبى سفيان أن يعهد لأحد من بعده عهدا، بل يكون الأمر من بعده شورى بين المسلمين، و على أن الناس آمنون حيث كانوا من أرض الله شامهم و عراقهم و تهامهم و حجازهم، و على أن أصحاب على و شيعته آمنون على أنفسهم و أموالهم و نسائهم و أولادهم، و على معاوية بن أبى سفيان بذلك

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:160

عهد الله و ميثاقه و ما أخذ الله على أحد من خلقه بالوفاء بما أعطى الله من نفسه، و على أنه لا يبغى للحسن بن على و لا لأخيه الحسين و لا لأحد من اهل بيت النبى صلى الله عليه و آله و سلم، غائلة سرا و علانية و لا يخيف أحدا منهم فى أفق من الآفاق. «1»

اين مصالحه اى است كه ميان حسن بن على بن ابى طالب عليه السّلام و معاوية بن ابى سفيان مى افتد. بر آن قرار با او صلح مى كند و امر خلافت به او مى گذارد كه چون وفات او نزديك رسد، هيچ كس را به وليعهدى نصب نكند و كار خلافت به شورا گذارد تا مسلمانان كسى را كه صلاح دانند، نصب كنند. شرط ديگر آن

است كه مسلمانان على العموم از او ايمن باشند هم به دست و هم به زفان. و با كافه خلايق زندگانى نيكو كند. شرط سيوم آن است كه شيعيان و متعلقان و متصلان على بن ابى طالب هركجا باشند از او ايمن باشند و به هيچ كس از ايشان اندك و بسيار تعلقى نسازد و تعرضى نرساند. بر اين جمله عهد كرد و پذيرفت معاوية بن ابى سفيان حجت و ميثاق خداى تعالى بر خويش گرفت و قبول كرد كه بر اين عهد و شرط وفا كند و هيچ مكر و كيد نسگالد. حسن بن على عليه السّلام و برادر او حسين عليه السّلام و هيچ كس را از فرزندان و زنان و خويشان و متصلان ايشان و اهل بيت سيد المرسلين را در سر و علانيه در حق ايشان بدى نكند و نفرمايد و ايشان را در كل احوال هركجا در اقطار دنيا باشند ايمن دارد و نترساند. و السلام. «2»

بلاذرى مى گويد: معاويه خود صلحنامه اى نوشت و براى حسن بن على عليه السّلام فرستاد و آن اين بود كه من با تو صلح كردم مشروط بر آن كه خلافت بعد از من از آن تو باشد و اين كه بر ضد تو توطئه اى نكنم. و در هر سال يك ميليون درهم از بيت المال بدهم به اضافه خراج فسا و دارابجرد. اين متن را گواهانى چون محمد بن اشعث كندى و عبد الله بن عامر تأييد كرده و تاريخ كتابت آن ربيع الآخر سال 41 هجرى بوده است.

______________________________

(1). الفتوح، ج 4، صص 160- 158

(2). الفتوح (ترجمه فارسى از محمد مستوفى هروى) صص 766- 765

حيات

فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:161

زمانى كه امام متن مزبور را خواند، فرمود: مرا در طمع چيزى انداخته كه اگر آن را مى خواستم حكومت را به وى تسليم نمى كردم. آنگاه عبد الله بن حرث بن نوفل (بن حرث بن عبد المطلب) را نزد معاويه فرستاد و به او فرمود: به معاويه بگو: اگر مردم امنيت دارند، من با او بيعت مى كنم. معاويه كاغذ سفيدى را به او داد و گفت: هر چه مى خواهى در آن بنويس! امام حسن عليه السّلام متنى را نوشت كه پيش از اين نقل كرديم. «1»

متن مزبور را ابن شهر آشوب در مناقب آورده است. «2» مدائنى نيز خبر رفتن عبد الله بن نوفل و نيز شروطى كه اشاره كرديم ياد كرده است. «3» همين طور ابن صباغ مالكى. «4»

بسيارى از مصادر ديگر بدون آن كه اشاره به متن خاصى بكنند از شرط جانشينى امام حسن عليه السّلام پس از معاويه سخن گفته اند. «5» منابع ديگرى نيز از تعهدات مالى نسبت به خراج درابجرد، فسا، اهواز و يا پرداخت يك ميليون درهم در سال ياد كرده اند. «6» همچنين گفته شده است كه شرط ديگر آن بوده كه معاويه به امير المؤمنين سب نكند. «7»

در اينجا بايد به دو نكته درباره دو شرط بپردازيم. يكى درباره شرط مالى و ديگرى درباره شرط خلافت. درباره شرط مالى كه در مصادر متعددى آمده و حتى برخى از شيعيان براى توجيه آن راههاى را نشان داده اند، «8» بايد گفت: اصولا با توجه به آنچه كه گذشت، ما تنها متن پيشگفته را درست دانسته و بر اين اساس، از اساس وجود چنين شرطى را در قرارنامه

نادرست مى دانيم. شاهد مهم آن است كه، وقتى امام شنيد

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، صص 42- 41

(2). المناقب، ج 4، ص 33

(3). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 22

(4). الفصول المهمه، صص 163- 162؛ عوالم العلوم، ج 16، ص 172

(5). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن عساكر، صص 172، ص 178

(6). تاريخ الخلفاء، ص 74؛ ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، صص 177- 176؛ اخبار الطوال، ص 217- 218

(7). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن عساكر، ص 176؛ إعلام الورى، ص 206

(8). مثل آنچه كه گفته شده است كه بر اساس آيه «ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ* ... فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى» امام در بيت المال حقى داشته كه اين چنين خواسته است تا حق خويش را دريافت كند. نك: بحار الانوار، ج 44، ص 10 (پاورقى)؛ در توجيه ديگرى گفته شده است كه امام خراج دارابجرد را براى خانواده هاى شهداى جمل و صفين مى خواسته است. نك: بحار الانوار، ج 44، ص 3؛ عوالم العلوم، ج 16، صص 182، 187، 188

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:162

كه عبد الله بن نوفل خود چنين شرطى را با معاويه در ميان گذاشته، برآشفت و فرمود:

معاويه نمى تواند در بيت المال مسلمانان تعهدى را براى من بپذيرد. اين استدلال با شيوه و شيمه اى كه از امامان مى شناسيم، بخوبى قابل درك است. اكنون سؤال اين است كه مورخان از كجا چنين شرطى را مطرح كرده اند؟ پاسخ اين پرسش از مطالب پيشگفته روشن مى شود. در نقل ابن اعثم آمده بود كه عبد الله بن نوفل اين شرط را مطرح كرد. بلاذرى نقل كرده بود كه معاويه خود

شروطى را نوشت و در ميان آنها شرط مالى را مطرح كرد. علاوه بر اينها، به نظر مى رسد كه شايعاتى نيز براى خراب كردن شخصيت امام از طرف جاسوسان معاويه و بعدها مورخان دربارى انتشار يافته باشد. گويا همان هيئتى كه از طرف معاويه به ساباط مدائن آمد تا درباره صلح مذاكره كند، همين شرط مالى را مطرح كرده بود. «1» نكته ديگرى كه شاهدى بر عدم وجود شرط مالى در قرارنامه است اين كه پس از صلح، سليمان بن صرد خزاعى در اعتراض به امام گفت كه چرا سهمى براى خود در «عطاء» قرار نداده است. «2»

درباره شرط مربوط به جانشينى امام حسن عليه السّلام بجاى معاويه نيز نظير همين استدلالها وجود دارد. در برخى نقلها آمده است كه بر پايه قرار نامه تنظيم، بنا شد كه امام حسن عليه السّلام جانشين معاويه باشد و حتى گفته شده است كه در آن قرارنامه آمده بود كه اگر امام حسن عليه السّلام درگذشت، برادرش جانشين معاويه خواهد بود. «3» در اين باره نيز، امام حاضر به پذيرش آنچه عبد الله بن نوفل مطرح كرده بود (و يا آنچنان كه در نقل بلاذرى و شمارى ديگر «4» آمده خود معاويه پيشنهاد كرده بود) نشد. در برابر، امام در متنى كه خود تنظيم كرد، از اساس، حق تعيين ولايتعهد را از معاويه گرفت. تأكيد امام در آن متن، بر آن بود كه معاويه كار خلافت را به مسلمانان واگذار كند. تصورى كه امام از معاويه داشت، اين بود كه او به هر روى در صدد موروثى كردن خلافت خواهد بود. در اين صورت بهتر است تا در

اين قرارنامه دست او بسته شود. اگر امام سخن از

______________________________

(1). تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 224؛ تذكرة الخواص، ص 198

(2). انساب الاشراف، ج 3، ص 48؛ بحار الانوار، ج 44، ص 29

(3). الفتوح، ج 5، ص 14؛ عمدة الطالب، ص 67

(4). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 21

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:163

جانشينى خود به ميان مى آورد اين خود تأييدى بر نظام موروثى مى بود. تعبير «شورى المسلمين» گرچه اندكى كلى بود، اما راه خلاصى از دست موروثى شدن بود.

ممكن است اظهار شود كه چنين چيزى با اعتقاد به «نص» در امامت شيعى سازگارى ندارد. در اين باره اولا بايد گفت: مردمى كه امام در ميانشان زندگى مى كرد، اكثريتشان اعتقادى به نص نداشتند. براى اين مردم جز اين راهى وجود نداشت. به علاوه، حتى اگر مشروعيت به نص باشد، منافات با اين اصل ندارد كه به هر روى پذيرش مردم در مقبوليت حاكم در مقام رهبرى جامعه و نيز بدست گيرى كار حكومت امرى بديهى و روشن است.

در قرارنامه صلح، چند نكته قابل تأمل وجود دارد:

الف: نخستين نكته مهم عمل به كتاب خدا، سنت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سيره خلفاى صالح است. اصرار چنين موضعى از ناحيه امام بدان دليل بود كه معاويه به هر صورت در چهار چوبه اى محدود شود. آن حضرت پس از آمدن معاويه به كوفه نيز، ضمن سخنانى كه بر فراز منبر مسجد كوفه ايراد كرد، همين نكته را به اين عبارت بيان فرمود: «إنما الخليفة من سار بسيرة رسول الله و عمل بطاعته و ليس الخليفة من دان بالجور و عطّل السنن

و اتخذ الدنيا أبا و امّا.» خليفه كسى است كه به سيره پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عمل كرده و از او اطاعت كند. خليفگى به اين نيست كه خليفه ستمگرى ورزيده، سنت پيامبر را رها نمايد و دنيا را به عنوان پدر و مادر خود بگيرد. و در ادامه فرمودند: و إن أدرى لعله فتنة لكم و متاع إلى حين. و چه مى دانيم، شايد اين آزمايشى براى شما و متاعى اندك (براى معاويه) باشد. در اين لحظه بود كه معاويه از سخنان امام برآشفت. «1» امام در همين خطبه بود كه فرمود: معاويه در حقى با من به نزاع برخاست كه از آن من بود، اما من به خاطر صلاح امت، و جلوگيرى از خونريزى آن را ترك كردم. «2»

ب: نكته مهم ديگر، مخالفت امام با موروثى شدن خلافت بود كه پيش از اين به آن اشاره كرديم.

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، صص 171، 172

(2). ذخائر العقبى، ص 140؛ نظم درر السمطين، صص 201- 200؛ بحار الانوار، ج 44، ص 42؛ المحاسن و المساوى، ج 1، ص 53؛ ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 173؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 43

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:164

ج: گرفتن امنيت براى شيعيان يكى از اصول مهم اين قرارنامه بود. اشاره كرديم كه امام در پيامى كه در همان آغاز مذاكرات فرستاد، فرمود: اگر معاويه تعهد كند كه به مردم امنيت دهد، من با او بيعت مى كنم. در تعبيرى كه در برخى نقلها آمده اشاره شده است كه امام براى «احمر و اسود» تأمين گرفتند. شايد اين تعبير به نحوى

گرفتن امنيت براى موالى نيز بوده است، كسانى كه امام على عليه السّلام به آنها اعتناى فراوان داشت.

د: شرط ديگر امام آن بود كه توطئه اى پنهانى يا آشكار بر ضد امام حسن عليه السّلام و يا برادرش امام حسين عليه السّلام نداشته باشد. اين مسأله نيز از اهميت ويژه اى برخوردار بود.

معاويه بدون هيچ گونه پيش شرطى، قرارنامه را پذيرفت. او مى خواست هر چه زودتر عراق را به تصرف خود در آورد، معاويه (و خود امام نيز) مطمئن بود كه اين شروط هر چه باشد، او مى تواند آنها را زير پا گذاشته و كنار بگذارد. معاويه به هيچ يك از شروط مذكور پايبند نماند. او نه تنها به كتاب خدا و سيره پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عمل نكرد، بلكه در حد عثمان نيز باقى نماند. او يزيد را به ولايتعهدى خود برگزيد. امنيت را از تمامى شيعيان على عليه السّلام گرفت و زياد و ديگران را بر آنها مسلط كرد. حصين بن منذر مى گفت: معاويه به هيچ يك از شروط خود با حسن عليه السّلام عمل نكرد، او حجر و اصحاب او را كشت، پسرش را به جانشينى خود برگزيد و كار را به شورا واگذار نكرد، و حسن را نيز مسموم كرد. «1»

معاويه خود به كوفه كه در آمد گفت: «ألا إنى كنت شرطت شروطا أردت بها الألفة و وضع الحرب، ألا و إنها تحت قدمى» من اين شروط را بخاطر خاموش كردن آتش فتنه و مداراى با مردم و ايجاد الفت پذيرفتم، اما اكنون همه آنها را زير پايم مى گذارم. «2» و در عبارتى ديگر از او نقل شده است كه گفت:

من با شما براى آن كه نماز بگذاريد يا روزه بداريد يا حج بجاى آريد يا زكات بپردازيد، نجنگيدم، بلكه جنگيدم تا اميرى شما بدست آرم. و خداوند اين را به من عطا كرد و حال آن كه شما از آن كراهت داشتيد. «3»

گروهى از بصريان به رهبرى حمران بن ابان، قصد شورش بر معاويه را

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، صص 48- 47

(2). انساب الاشراف، ج 3، صص 44، 46؛ الفتوح، ج 4، ص 163؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 46

(3). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 46

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:165

داشتند. گفته اند او مردم را به بيعت با امام حسين عليه السّلام مى خوانده است. معاويه عمرو بن ارطاة يا برادرش بسر را براى سركوبى وى به بصره اعزام كرد. «1» بدين ترتيب معاويه بر عراق تسلط يافت. او مغيرة بن شعبه را به حكومت كوفه گماشت كه تا نه سال پس از آن كه زنده بود حكومت اين شهر را داشت. بصره نيز به عبد الله بن عامر كه پيش از آن از طرف معاويه در آنجا حكومت داشت سپرده شد.

خلافت امام حسن عليه السّلام از رمضان سال 40 هجرى آغاز شده و در ربيع الآخر سال 41 پس از گذشت هفت ماه به پايان آمد. «2»

امام در حالى براى ما خطبه مى خواند كه لباسى سياه و نيز عمامه اى سياه بر سر داشت. «4» امام حسن عليه السّلام، از چهره هاى برجسته اخلاقى است كه رفتار و كردارش روشنگر راه هدايت است. پيش از اين اشاره كرديم كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در سخنان زيادى علاقه خويش را به فرزندشان امام حسن عليه السّلام بيان كرده و از ديگران نيز خواستند تا او را دوست بدارند. تعبيرهايى نظير: «اللّهم إنى قد أحببته فأحبّه و أحبّ من يحبه» «5» «من أحبّنى فليحبه، و ليبلغ الشاهد منكم الغائب» «6» «من أحب الحسن و الحسين فقد أحبنى، و من أبغضهما فقد أبغضنى» «7» «من سرّه أن ينظر إلى سيد شباب أهل الجنة فلينظر إلى الحسن بن على» «8»

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، ص 52؛ الفتوح، ج 4، ص 168

(2). نك: انساب الاشراف، ج 3، ص 54

(3). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، صص 131- 130

(4). همان، ابن سعد، ص 163

(5). همان، ابن سعد، ص 139؛ سنن الترمذى، ج 5، ص 661

(6). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 138؛ مسند احمد، ج 5، ص 366؛ مستدرك، ج 3، ص 173

(7). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، صص 138، 143؛ مسند طيالسى، ش 2502؛ مسند احمد، ج 2، ص 440؛ المستدرك، ج 3، ص 166

(8). ترجمة الامام الحسن (ع)، ابن سعد، ص 138؛ البداية و النهايه، ج 8، ص 35

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:166

نمونه هايى از كلماتى است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله درباره فرزندشان حسن عليه السّلام فرموده اند.

درباره ويژگيهاى عبادى امام مطالبى نقل شده است.

از جمله درباره سفرهاى حج آن حضرت كه پياده انجام شده، آمده است كه: «إنى لأستحى من ربى أن ألقاه و لم أمش إلى بيته، فمشى عشرين مرة من المدينة على رجليه» من شرم دارم كه خداوند را ملاقات كنم در حالى كه پياده به خانه او نرفته باشم. پس بيست بار از مدينه با پاى پياده به زيارت خانه خدا رفت. «1» در نقل ديگرى آمده است كه آن حضرت بيست و پنج بار با پاى پياده به سفر حج رفت. «2» ابن سعد در نقل خود پانزده بار ذكر كرده است. «3»

بذل و بخشش در راه خدا، يكى ديگر از ويژگيهاى اخلاقى آن امام بزرگوار است كه زبانزد خاص و عام بوده است. زمانى كه اسماعيل بن يسار همراه عبد الله بن انس براى گرفتن پول به شام، نزد معاويه رفته و چيزى به دست نمى آورند، اسماعيل در شعرى خطاب به دوستش ابن انس مى گويد:

لعمرك ما إلى حسن رحلناو لا زرنا حسينا يا بن انس «4» به جان تو سوگند اى فرزند انس كه ما به سوى حسن عليه السّلام نرفته و به زيارت حسين عليه السّلام نشتافته بوديم. مقصود او چنين بود كه اگر زيارت اين دو برادر است كه زائر با دست پر بازمى گردد. در نقلى آمده است كه شخصى حضور امام حسن عليه السّلام رسيد و اظهار نياز كرد. امام به او فرمود: نيازهايت را بنويس و به من ده. زمانى كه او نوشت و آورد، امام دو برابر نيازش پرداخت. «5» و در روايت ديگرى آمده است كه امام، در طول زندگى خود، سه بار و هر بار نيمى

از تمامى ما يملك خود را در راه خدا بخشيد. «6» ابو هارون نامى گويد: در سفر حج به مدينه رفتيم، گفتيم سرى به فرزند رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله بزنيم و سلامى بر او بكنيم. نزد آن بزرگوار رفتيم و از سفر خود گفتيم. وقتى بازگشتيم، براى هر كدام ما چهار صد فرستاد. نزد آن حضرت برگشته گفتيم كه وضعمان خوب است

______________________________

(1). اخبار اصبهان، ج 1، ص 44

(2). تاريخ الخلفاء، ص 73

(3). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 159

(4). الاغانى، ج 4، ص 419

(5). المحاسن و المساوى، ص 55

(6). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 159؛ تاريخ الخلفاء، ص 73؛ تذكرة الخواص، ص 196

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:167

حضرت فرمود: لا تردّوا علىّ معروفى. «1» حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان 167 درباره امام مجتبى عليه السلام ..... ص : 165

امام حسن عليه السّلام گفتند: فيك عظمة، شما عظمت خاصى داريد. امام فرمود: لا بل عزّة، قال الله تعالى: فللّه العزّة و لرسوله و للمؤمنين، اين عظمت نيست بلكه عزت است.

خداوند فرموده است: عزت براى خدا، پيامبرش و مؤمنان است. «2»

امام در مدت هشت نه سالى كه پس از صلح در مدينه بودند، مرتب با شيعيان كوفه كه براى حج به حجاز مى آمدند ديدار داشتند. طبيعى است كه آنها حضرت را به عنوان امام خود پذيرفته و در كار دين دارى خود از آن حضرت بهره مى بردند.

مردى از شاميان گويد: روزى در مدينه شخصى را ديدم با چهره اى آرام و بسيار نيكو و لباسى در بر كرده كه به طرز زيبايى آراسته و سوار بر اسب. درباره او

پرسيدم. گفتند: حسن بن على بن ابى طالب است. خشمى سوزان سر تا پاى وجودم را فرا گرفت و بر على بن ابى طالب حسد بردم كه چگونه او چنين پسرى دارد. پيش او رفته و پرسيدم آيا تو فرزند على هستى؟ وقتى تأييد كرد، سيل دشنام و ناسزا بود كه از دهان من به سوى او سرازير شد. پس از آن كه به ناسزا گويى پايان دادم از من پرسيد: آيا غريب هستى؟ گفتم: آرى. فرمود: با من بيا، اگر مسكن ندارى به تو مسكن مى دهم و اگر پول ندارى به تو كمك مى كنم و اگر نيازمندى، بى نيازت سازم. من از او جدا شدم در حالى كه در روى زمين محبوبتر از او نزد من كسى نبود. «3»

كرده اند. «1» هيثم بن عدى گفته است كه مسموميت حسن عليه السّلام به تحريك معاويه و توسط دختر سهيل بن عمرو صورت گرفته است. «2» آن حضرت چهل روز پس از مسموميت بيمار بود تا آن كه به شهادت رسيد. «3» ام بكر دختر مسور گويد: بارها به امام سم خورانده شد. هر بار از آن رهايى مى يافت تا آن كه مرتبه آخر، سم به قدرى شديد بود كه پاره هاى جگر امام از گلويشان خارج مى شد. «4»

پس از شهادت امام، طبق وصيت آن حضرت خواستند او را در كنار قبر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله دفن كنند، اما عايشه با استناد به اين كه «بيتى لا آذن فيه» «5» مانع از اين كار شد.

مروان هم كه آن زمان حكومت مدينه را داشت اعلام كرد كه اجازه چنين كارى را نخواهد داد. امام حسن عليه السّلام سفارش كرده بودند كه اگر مشكلى پيش آمد آن حضرت را در كنار مادرشان در بقيع دفن كنند. «6» عايشه، براى يك بار ديگر كينه خود را نسبت به حضرت زهرا عليها السّلام و فرزند آن حضرت نشان داد. زمانى كه امام را براى دفن نزديك قبر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آوردند، عايشه گفت: هذا الأمر لا يكون أبدا، چنين چيزى هرگز انجام نخواهد شد. «7» ابو سعيد خدرى و ابو هريره به مروان گفتند: آيا از دفن حسن در كنار جدش ممانعت مى كنى در حالى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله او را سيد جوانان بهشت ناميد.

مروان به تمسخر به آنها گفت: اگر امثال شما حديث پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را

روايت نمى كردند،

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، صص 175- 176؛ انساب الاشراف، ج 3، صص 88- 55، استاد محمودى، در پاورقى صفحات مزبور، خبر مزبور را از منابع متعددى نقل كرده است. در اين ميان، ابن خلدون با اعمال تعصب مذهبى، و بر خلاف اين همه شواهد تاريخى مى گويد: و حاشا لمعاوية ذلك.

تاريخ ابن خلدون، ج 2، ق 2، ص 18

(2). انساب الاشراف، ج 3، ص 59

(3). ترجمة الامام الحسن، ابن سعد، ص 176

(4). المنتخب من ذيل المذيل، ص 514

(5). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 225. عايشه در حالى كه سوار بر قاطر بود، جلو آمد و اين سخن را گفت. بنا به نقل يعقوبى (همانجا) قاسم بن محمد بن ابى بكر نزد وى آمد و گفت: يا عمّة! ما غسلنا رءوسنا من يوم الجمل الاحمر، أ تريدين أن يقال يوم البغلة الشهباء». ما هنوز سرهاى خود را از (سرافكندگى) روز جمل سرخ نشسته ايم. آيا بر آنى تا روزى هم به نام يوم البغله مشهور شود. در اين وقت عايشه برگشت.

(6). انساب الاشراف، ج 3، ص 61، 64، نيز نك: پاورقى ص 62- 61

(7). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 184

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:169

ضايع شده بود. «1»

محمد بن حنفيه مى گويد: زمانى كه امام حسن عليه السّلام وفات كرد، مدينه يكپارچه عزادار شده و همه گريه مى كردند. مروان خبر وفات حضرت را به معاويه داده و مى گفت: آنها مى خواهند حسن را در كنار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دفن كنند، اما تا من زنده هستم به اين مقصود خود نخواهند رسيد. امام حسين عليه السّلام به كنار قبر

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسيد، و فرمود:

اينجا را حفر كنيد، سعيد بن عاص كه حاكم مدينه بود خود را كنار كشيد، اما مروان بنى اميه را آماده كرده مسلح شدند. مروان گفت: چنين چيزى هرگز نخواهد شد. امام حسين عليه السّلام فرمودند: به تو چه ارتباطى دارد، مگر تو والى شهر هستى؟ مروان گفت: نه، اما تا من زنده هستم اجازه اين كار را نخواهم داد. امام حسين عليه السّلام از كسانى كه در حلف الفضول همراه بنى هاشم بودند كمك خواست.

اينجا بود كه كسانى از بنى تيم، بنى زهره، بنى اسد و بنى جعوبه مسلح شدند. امام حسين عليه السّلام پرچمى داشت و مروان نيز، و ميان آنها تيراندازى نيز شد. به هر روى شمارى از مردم از امام خواستند تا به خاطر وصيت خود امام حسن عليه السّلام كه فرموده بود اگر قرار است خونى ريخته شود، در همان بقيع كنار مادرش دفن شود، امام حسين را راضى كردند تا از اصرار خود دست بردارد. «2» در نقلى آمده است: مروان كه اين زمان معزول شده بود، با اين اقدام خود قصد داشت تا معاويه را از خود راضى كند. «3» مروان پس از آن كه از دفن امام در بقيع جلوگيرى كرد، اين خبر را با آب و تاب براى معاويه نوشت. «4» او مى گفت: چگونه فرزند قاتل عثمان، در كنار پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله دفن شود، اما عثمان در بقيع؟ «5» بى شبهه مروان يكى از كثيف ترين چهره هاى بنى اميه است كه در تمام مدتى كه حاكم مدينه بود، با زبان تند خود، امام على عليه السّلام و

بنى هاشم را دشنام مى داد.

شهادت امام در يك روايت، در ربيع الاول سال 49، و در نقلى ديگر، ربيع الاول

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، ص 65؛ و مشابه آن در: ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، صص 185- 184

(2). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، صص 179- 177

(3). همان، ص 180، و نك: ص 187

(4). همان، ص 188

(5). همان، ص 183 عثمان حتى در بقيع نيز دفن نشد چون مردم اجازه ندادند.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:170

سال 50 هجرى دانسته شده است. «1»

آنچه به نظر درست مى آيد، همان سال 49 هجرى است. زمانى كه امام به شهادت رسيد، بنى هاشم كسانى را به نقاط مختلف مدينه و اطراف فرستادند تا اين خبر را به گوش انصار برسانند. گفته شده كه هيچ كس در خانه خود نماند. «2» زنان بنى هاشم براى يك ماه روز براى وى مجلس عزا داشتند. «3» طبرى به نقل از امام باقر عليه السّلام آورده است كه مردم مدينه هفت روز به مناسبت درگذشت فرزند پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در ماتم نشسته و بازار را بستند. «4» او مى گويد: كه در مراسم دفن امام در بقيع، به قدرى جمعيت اجتماع كرده بودند كه جاى انداختن سوزن نبود. «5» خبر شهادت امام در بصره نيز شيعيان آن شهر را به عزا نشاند. «6»

پس از وفات امام مجتبى عليه السّلام شيعيان كوفه، نامه تسليتى به امام حسين عليه السّلام نوشتند.

در آن نامه آمده بود كه درگذشت امام از يك سوى براى «تمامى امت» و از سوى ديگر براى تو «و هذه الشيعة خاصة» مصيبت است. اين تعبير نشان

شكل گيرى «شيعه» و حتى كاربرد كلمه شيعه به عنوان يك اصطلاح در حوالى پنجاه هجرى است. آنان در اين نامه با اين القاب از امام مجتبى عليه السّلام ياد كردند «علم الهدى و نور البلاد» كسى كه به او اميد اقامه دين و اعاده سيره صالحان مى بود. آنان اظهار اميدوارى كه خداوند حق امام حسين عليه السّلام را به او بازگرداند. «7» اين نامه بايد يكى از اسناد تشكل شيعه اعتقادى و امامتى در كوفه تلقى شود.

عمرو بن بعجه مى گويد: نخستين ذلتى كه بر عرب وارد شد، وفات امام مجتبى عليه السّلام بود. «8»

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، ص 66؛ ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 183، 189، 190

(2). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 181؛ ترجمة الامام الحسن (ع)، ابن عساكر، ش 371

(3). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 182؛ ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن عساكر، ش 338

(4). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 182

(5). المنتخب من ذيل المذيل، ص 514؛ المستدرك على الصحيحين، ج 3، ص 173؛ ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 182؛ ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن عساكر، ش 372

(6). مختصر تاريخ دمشق، ج 5، ص 224

(7). تاريخ اليعقوبى ج 2 ص 228

(8). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد، ص 183

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:171

عليه السّلام را در سال دوم دانسته اند كه طبعا بايد تولد امام حسين عليه السّلام را هم در سال سوم بدانند. كلينى (كافى، ج 1، ص 463) و شيخ طوسى (التهذيب، ج 6، ص 41) بر اين باورند.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:174

خدايا دوست بدار كسى كه آنها را دوست بدارد: من احبنى فليحب هذين. «1» و فرمود: من أحبّ الحسن و الحسين فقد أحبنى، و من أبغضهما فقد أبغضنى، «2» آن حضرت درباره اين دو برادر فرمود: هما ريحانى من الدنيا، «3» درباره امام حسين عليه السّلام فضايل اختصاصى نيز آمده است كه يكى از مشهورترين آنها، روايت «حسين منّى و أنا من حسين» است. «4»

يحيى بن سالم موصلى كه از موالى امام حسين عليه السّلام بود مى گويد: با امام در حركت بوديم، به در خانه اى رسيدند و آب طلبيدند. كنيزى با قدحى پر از آب بيرون آمد. امام پيش از خوردن آب «فضه اى» را در آورده به او دادند و فرمودند: اين را به اهلت بسپار، آنگاه به نوشيدن آب پرداختند. «5»

أبو بكر بن محمد بن حزم گويد: امام حسين عليه السّلام از كنار صفه اى مى گذشتند، در آن حال ديدند كه گروهى از فقرا مشغول خوردن طعامى هستند. آنها از حضرت خواستند تا همراهيشان كند. امام فرمودند: خداوند متكبران را دوست ندارد. آنگاه پايين آمده با آنها غذا خوردند. پس از آن به آنان فرمودند: شما مرا خوانديد و من اجابت كردم، اكنون من شما را مى خوانم و شما اجابت كنيد. آن وقت حضرت روى به رباب كرده و فرمودند: هر چه آماده كرده اى حاضر كن. «6»

از امام باقر عليه السّلام روايت

شده است كه امام حسين عليه السّلام در سفر حج پياده حركت مى كرد در حالى چهار پايان او پشت سر او حركت مى كردند. «7»

امام حسين عليه السّلام در جنگهاى جمل، صفين و نهروان حضور داشت و در كنار پدر به جنگ با پيمان شكنان و ظالمان پرداخت. از آن حضرت خطبه اى در جنگ صفين نقل شده است كه ضمن آن مردم را به جنگ ترغيب مى كردند. «8» امام حسين عليه السّلام در همان مراحل مقدماتى صفين در گرفتن مسير آب از دست شاميان نقش داشت. امام

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسين، ابن سعد، ص 135

(2). همان، ص 136

(3). همان، ص 131

(4). همان، ص 137؛ در باب فضايل اين دو امام بزرگوار به كتاب ذى قيمت «فرائد السمطين» مراجعه شود.

در آثار اخير كتاب «فضائل الخمسه فى صحاح السته» فضايل اهل بيت را از آثار مشهور سنيان فراهم آورده است.

(5). ترجمة الامام الحسين، ابن سعد، ص 146

(6). همان، ص 149

(7). همان، ص 145

(8). بحار الانوار، ج 32، ص 405

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:175

على عليه السّلام، پس از آن پيروزى فرمود، هذا اول فتح ببركة الحسين عليه السّلام. «1» زمانى عبيد الله بن عمر در صفين امام را صدا كرد و گفت كه پدر تو قريش را چنين و چنان كرده است.

امام او را متهم به پيروى از قاسطين كرده و فرمودند كه اينان به زور اسلام را قبول كردند، اما در اصل مسلمان نشده اند. «2»

امام حسين عليه السّلام در دوره امامت برادرش، به طور كامل از سياست وى دفاع مى كرد. آن حضرت در برابر درخواستهاى مكرر مردم عراق، براى آمدن آن حضرت به كوفه، حتى پس از شهادت

برادرش، حاضر به قبول رأى آنها نشده و فرمودند: تا وقتى معاويه زنده است، نبايد دست به اقدامى زد. معناى اين سخن آن بود كه امام در فاصله ده سال به اجبار حكومت معاويه را تحمل كردند. اين نكته مهمى در مواضع سياسى امام حسين عليه السّلام است كه كمتر مورد توجه قرار گرفته است، دليلش نيز آن است كه ما، امام حسين عليه السّلام را بيشتر از زاويه اقدام انقلابيش در كربلا مى شناسيم.

مناسبات امام و معاويه، و گفتگوهايى كه در مواقع مختلف صورت گرفته، نشان از تسليم ناپذيرى امام از لحاظ سياسى در برابر پذيرش مشروعيت قطعى معاويه است. يكى از مهمترين دلايل، نامه مفصل امام به معاويه است كه ضمن آن به حقايق زيادى درباره جنايات معاويه در حق شيعيان امام على عليه السّلام اشاره شده است. امام در اين نامه به معاويه نوشتند: من قصد جنگ و مخالفت با تو ندارم. سپس افزودند:

«و أيم الله لقد تركت ذلك و أنا أخاف الله فى تركه و ما أظن الله راضيا منى بترك محاكمتك اليه و لا عاذرى دون الاعتذار إليه فيك و فى اوليائك القاسطين الملحدين حزب الظالمين و أولياء الشياطين ... أ و لست قاتل حجر بن عدى و أصحابه المصلين العابدين الذين ينكرون الظلم و يستعظمون البدع و لا يخافون لومة لائم، ظلما و عدوانا بعد إعطائهم الأمان بالمواثيق و الأيمان المغلظة، أ و لست قاتل عمرو بن الحمق الخزاعى، صاحب رسول الله الذي أبلته العبادة و صفرت لونه و انحلت جسمه، ... أ و لست المدعى زياد بن سمية المولود على فراش عبيد عبد ثقيف و زعمت أنه ابن أبيك و

قد قال رسول الله صلى الله عليه و آله سلم: الولد

______________________________

(1). همان، ج 44، ص 266

(2). الفتوح، ج 3، ص 35

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:176

للفراش و للعاهر الحجر، فتركت سنّة رسول الله صلى الله عليه و آله سلم و خالفت أمره متعمدا و اتّبعت هواك مكذبا بغير هدى من الله، ثم سلطه على العراقين فقطع أيدى المسلمين و سمل أعينهم و صلبهم على جذوع النخل، أ و لست صاحب الحضرميين الذي كتب إليك ابن سميّه أنهم على دين على، فكتبت إليه، أقتل من كان على دين على و رأيه، فقتلهم و مثل بهم بأمرك؛ و دين على، دين محمد صلى الله عليه و آله سلم الذي كان يضرب عليه أباك و الذي انتحالك إياه اجلسك مجلسك هذا و لو لا هموا «1» كان أفضل شرفك تجشم الرحلتين فى طلب الخمور ... فلا أعلم لنفسى و دينى أفضل من جهادك، فان أفعله فهو قربة إلى ربى و إن أتركه فذنب أستغفر الله منه فى كثير من تقصيرى ... فابشر يا معاوية بالقصاص و أيقن بالحساب و اعلم أنّ لله كتاب لا يقادر صغيرة و لا كبيرة إلا أحصاها و ليس الله بناس لك أخذك بالظّنة و قتلك أوليائه على الشبهة و التهمة و أخذك الناس بالبيعه لابنك غلام سفه يشرب الشراب و يلعب بالكلاب و لا أعلمك إلا قد خسرت نفسك و أوبقت دينك و أكلت أمانتك و غششت رعيتك و تبوأت مقعدك النار فبعدا لقوم الظالمين». «2»

به خدا سوگند، جنگ با تو را ترك كردم، در حالى كه در اين باره از خداوند خوفناك هستم گمان نمى كنم كه خداوند در ترك واگذارى محاكمه

تو و حزب ملحد و ظالم و اولياى شياطين به او از من راضى باشد.

آيا تو نبودى كه از روى ظلم و تجاوز، حجر بن عدى و ياران او كه در براندازى ظلم و مخالفت با بدعتها مبارزه كردند و از هيچ خطرى نمى هراسيدند، به قتل رساندى؟ آن هم بعد از آنكه با قسم هاى شديد به آنان امان دادى. آيا تو قاتل عمرو بن حمق خزاعى نيستى؟ او كه از اصحاب

______________________________

(1). در متن همين ذكر شده كه احتمالا بايد «هم» باشد.

(2). انساب الاشراف، ج 3، صص 154- 155 پاورقى، و نك: اخبار الطوال، ص 224؛ الامامة و السياسة، ج 1، ص 181- 180؛ الاحتجاج، ج 2، ص 20؛ ص 48، 49 الدرجات الرفيعه، ص 434، اختيار معرفة الرجال، ج 2، ص 121؛ قسمتى از نامه در: المحبر، ص 479، در آنجا نام دو حضرمى كه امام اشاره به شهادت آنها كرده، آمده است، يكى مسلم بن زيمر و ديگرى عبد الله بن نجى است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:177

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بود و عبادت او را ضعيف كرده و چهره او را تغيير داده و جسم او را لاغر كرده بود ... آيا تو كسى نيستى كه مدّعى اخوّت زياد بن سميّه شدى؟ فردى كه در فراش عبيد، عبد ثقيف به دنيا آمده و گفتى كه او فرزند پدر توست؛ در حالى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرموده بود: «فرزند به دنيا آمده از آن كسى است كه در فراش او متولّد شده و زانى بايد سنگسار شود». تو سنّت پيامبر را ترك كرده و با فرمان او عمدا

مخالفت كردى و بدون هدايت الهى به دنبال هواى خود رفتى. بعد از آن زياد را به بصره و كوفه مسلط كردى، در حالى كه او دستهاى مسلمين را قطع كرده، چشمان آنها را نابينا نموده و آنها را به شاخه هاى نخل آويزان مى ساخت. آيا تو قاتل آن دو حضرمى منسوب به حضر موت- نيستى؟ كسانى كه زياد به تو نوشت آنها بر «دين على» هستند؛ و تو به او نوشتى كه، هر كس را بر دين و رأى على است بكش. او نيز به فرمان تو آنها را كشته و مثله كرد، آيا جز آن است كه دين على همان دين محمد صلّى اللّه عليه و آله است؛ كسى كه پدر تو با او مبارزه مى كرد. دينى كه باعث نشستن تو در جايگاه او شده و اگر نبود، بهترين فضيلت تو تحمّل مشقتبار سفر زمستانى و تابستانى براى به دست آوردن خمر بود ... من براى خود و دين خود چيزى را بالاتر از جهاد با تو نمى دانم. اگر آن را انجام دهم به پروردگار نزديك شده ام و اگر انجام ندهم، بايد به سبب گناه و كوتاهى در آن از خداوند استغفار كنم ... اى معاويه! بشارت باد تو را به قصاص- به خاطر قتل حجر- يقين كن و بدان براى خداى كتابى است كه هر گناه كوچك و بزرگى در آن ثبت مى شود. آرى خداوند تو را به خاطر اين كه با گمان بد به مردم، آنها را گرفته و با شبهه و تهمت به قتل رسانده و مردم را وادار به بيعت براى فرزند سفيه شراب خوار و سگ باز مى كنى، فراموش نمى كند. من

براى تو جز اين نمى گويم كه تو در حق خود خسران كردى. دينت را ضايع كردى و امانتى را كه در دست دارى مورد سوء استفاده قرار دادى و رعيت خود را گول زده و جايگاهت را پر از آتش

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:178

مى كنى. دور باد قوم ستمكار.

در جاى ديگرى نيز بلاذرى خلاصه نامه را ذكر كرده كه يك جمله اضافه دارد. در آنجا آورده كه امام به معاويه نوشتند: و ما أعلم فتنة أعظم من ولايتك هذه الامّة. «1» يعنى من فتنه اى سهمگينتر از حكومت تو بر اين امّت سراغ ندارم.

بعدها، وقتى معاويه رو در رو با حسين بن على عليه السّلام قرار گرفت، به او گفت: آيا شنيدى ما چه بر سر حجر و اصحاب او و شيعيان پدرت آورديم؟ امام فرمود: چه كرديد؟ معاويه گفت: آنها را كشتيم، كفن كرديم، نماز بر آنها خوانديم و دفن كرديم.

امام فرمود: اما اگر ما ياران تو را بكشيم، نه آنها را كفن مى كنيم و نه نماز بر آنها مى خوانيم و نه دفن مى كنيم. «2»

با اين همه معاويه از هر راهى براى خاموش كردن صداى مخالفان استفاده مى كرد. او حتى مقدس ترين افراد را از راه تطميع آزمايش مى كرد. زمانى در شام، كوشيده بود تا ابو ذر را از اين راه، آرام كند. در اينجا نمونه جالبى داريم از سياست معاويه در برابر امام حسين عليه السّلام، سياستى كه ضمن آن معاويه كوشيده است تا با فرستادن هديه اى، خشم امام حسين عليه السّلام را نسبت به امويان بزدايد.

اصمعى گويد: براى معاويه كنيز زيبايى آوردند. از قيمت او پرسيد، گفتند: صد هزار درهم! معاويه آن را

خريد. آنگاه نگاهى به عمرو بن عاص كرد و گفت: چه كسى شايستگى اين كنيز را دارد؟ عمرو گفت: امير المؤمنين. ديگران نيز كه نشسته بودند همين را گفتند. معاويه گفت: نه، اين براى حسين بن على عليه السّلام مناسب است. او سزاوارترين است، چون هم شرف خانوادگى دارد و هم به خاطر رفع كدورتهاى ناشى از اختلاف ما و پدرش. آن وقت دستور داد تا او را آماده كرده به رسم هديه براى امام ببرند. پس از گذشت چهل روز، او را آماده سفر كردند، و همراه او اموال بسيار زياد و البسه فراوان و چيزهاى ديگر براى امام فرستادند. معاويه نيز نامه اى به امام نوشت و ضمن آن گفت: امير المؤمنين كنيزى خريد و از او خوشش آمد، اما براى تو

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسين، ابن عساكر، ص 198

(2). الدرجات الرفيعه، ص 429، تاريخ اليعقوبى، ج 2، صص 232- 231

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:179

ايثار كرد. زمانى كه كنيز را نزد امام حسين عليه السّلام آوردند، امام از زيبايى او شگفت زده شد.

آنگاه پرسيد: نامت چيست؟ كنيز گفت: هوى. امام فرمود: الحق كه اسم و مسمى مناسب يكديگر است. آيا مى توانى چيزى بخوانيد؟ كنيز گفت: آرى! هم قرآن و هم شعر. امام فرمود قرآن بخوان. كنيز شروع كرد: «و عنده مفاتح الغيب لا يعلمها إلا هو ...»

امام از او خواستند تا اگر شعرى مى داند بخواند. كنيز گفت: آيا در امان هستم؟ امام فرمود: آرى. زن چنين خواند:

أنت نعم المتاع لو كنت تبقى غير أن لا بقاء للانسان امام با توجه به مضمون شعر به گريه افتادند و فرمودند: تو آزاد هستى، اموالى نيز كه

معاويه فرستاده همه از آن تو باشد. آيا چيزى نيز درباره معاويه گفته اى؟ كنيز گفت:

آرى،

رأيت الفتى يمضى و يجمع جهده رجاء الغنى و الوارثون قعود

و ما للفتى إلا نصيب من التقى اذا فارق الدنيا عليه يعود امام دستور داد تا هزار دينار ديگر به او بدهند. آنگاه فرمود: پدر من نيز در همين باره چنين مى فرمود:

و من يطلب الدنيا لحال تسره فسوف لعمرى عن قليل يلومها

إذا أدبرت كانت على المرء فتنةو إن اقبلت كانت قليلا دوامها پس از آن امام گريه كرد و به نماز ايستاد. «1»

در نقلى ديگر هم آمده است كه كنيزى دسته ريحانى را تقديم امام حسين عليه السّلام كرد. حضرت در برابر او را آزاد كردند. به حضرت گفته شد كه شما تنها براى يك دسته گل او را آزاد كردى؟ حضرت فرمود: خداوند در قرآن ما را چنين ادب آموخته است كه «و اذا حيّيتم بتحيّة فحيّوا بأحسن منها أو ردّوها». بهتر از دسته گل، آزاد كردن او بود. «2»

پيش از اين در ضمن بحث از موروثى شدن خلافت، مواضع امام را در برابر

______________________________

(1). تاريخ مدينة دمشق، تراجم النساء، صص 470- 469

(2). نثر الدر، ج 1، ص 335

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:180

اقدام معاويه در اين زمينه نقل كرديم. در اين فاصله امام يكى از سخت ترين مخالفان بود و از هيچ كوششى براى ابراز مخالفت در اين زمينه خوددارى نمى كرد.

در فاصله زيادى از سالهاى كه امام حسين عليه السّلام و برادرشان در مدينه بودند، مروان حكومت اين شهر را داشت. او فردى كثيف و فحاش بود و به اندك مناسبتى مى كوشيد تا به بدگويى از امام على عليه السّلام پرداخته و به

او دشنام دهد. ابو يحيى مى گويد:

من نشسته بودم كه مروان و امام حسين عليه السّلام به يكديگر پرخاش مى كردند. امام حسن مانع برادر را مى شد. مروان به قدرى تندى كرد كه گفت: شما اهل بيت ملعون هستيد.

اين سخن نشان دهنده عمق خباثت ذاتى مروان است. همان لحظه امام حسن عليه السّلام به مروان فرمودند: و الله لقد لعن الله أباك على لسان نبيه و أنت فى صلبه. خداوند بر زبان رسولش پدر تو را لعنت كرد در حالى كه تو در پشت پدرت بودى. «1» و مروان اين گونه از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله انتقام مى گرفت.

يك بار نيز معاويه كوشيد تا دختر عبد الله بن جعفر بن ابى طالب را براى فرزندش يزيد خواستگارى كند. عبد الله با امام حسين عليه السّلام مشورت كرد. حضرت فرمود: أتزوّجه و سيوفهم تقطر من دمائنا؟ آيا در حالى كه از شمشيرهايشان خون ما مى چكد، دختر به او مى دهى؟ دخترت را به عقد فرزند برادرت قاسم بن محمد در آر. «2» چنان كه در نقلى ديگر آمده، هدف معاويه از اين اقدام ايجاد آشتى ميان بنى اميه و بنى هاشم يا به عبارتى تسليم كردن هاشميان در برابر امويان بوده است. «3»

نقل يك روايت هم در اخلاق امام حسين عليه السّلام مناسب مى نمايد. ابن ابى الدنيا نقل كرده است كه امام حسين عليه السّلام بر گروهى از فقيران عبور مى كرد كه سفره شان پهن بود و غذايى فقيرانه داشتند. وقتى امام را ديدند، حضرت را دعوت كردند. آن حضرت پياده شد و فرمود: «إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ». «4» آنگاه نشست و با آنها غذا خورد. پس از آن

فرمود: شما دعوت كرديد، من پذيرفتم، اكنون من شما را دعوت مى كنم، بايد بپذيريد. پس از آن به رباب گفت تا هر چه آماده كرده بياورد تا همه با هم بخورند. «5»

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسين، ابن سعد، صص 146- 145

(2). همان، ص 149

(3). همان، ص 150

(4). نحل: 23

(5). كتاب التواضع و الخمول، ص 142

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:181

بر دستگيرى امام كند. امام نيز با تندى به مروان، و در حالى كه از اتاق خارج مى شود، رو به وليد كرد و فرمود:

أيّها الأمير! إنا أهل بيت النبوة و معدن الرسالة و مختلف الملائكة و محطّ الرحمة و بنا فتح الله و بنا ختم و يزيد رجل فاسق شارب خمر، قاتل النفس المحرمة معلن بالفسق و مثلى لا يبايع مثله، اى امير! ما اهل بيت نبوت، معدن رسالت، محل رفت و آمد ملائكه و جايگاه رحمت هستيم. خداوند با ما آغاز كرده و به ما خاتمه داده است. يزيد مردى فاسق و شراب خوار و قاتل نفوس محترم بوده و كسى است كه علنا به فسق مى پردازد و شخصى چون من با چون او بيعت نخواهم كرد.

در آن مجلس بود كه امام پس از اصرار مروان در گرفتن بيعت فرمود: اگر قرار باشد كه يزيد سر كار آيد بايد فاتحه اسلام را خواند: «و على الإسلام السلام». آن حضرت با

______________________________

(1). اخبار الطوال، ص 227

(2). الفتوح، ج 5، ص 11

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:182

استدلال به آيه شريفه تطهير، لياقت اهل بيت- عليهم السلام- را براى احراز خلافت اظهار كرد. «1» اين استدلالى است كه از امام على عليه السّلام و فرزندش امام حسن عليه السّلام نيز نقل كرديم.

همان شب ابن زبير از مدينه خارج شد، و فرداى آن روز، مأمورين حكومت به دنبال او رفتند. شب بعد امام حسين عليه السّلام نيز مدينه را ترك كرد. «2» اين سفر به همراهى تمامى اهل بيت عليه السّلام صورت گرفت و فقط محمد بن حنفيه در مدينه باقى ماند. «3» تاريخ حركت امام سوم شعبان سال

شصت هجرى ذكر شده است. اين روز، سالروز تولد آن امام عزيز بود.

هنگامى كه امام وارد مكّه شد، مردم شهر بسيار خوشنود شدند و حتّى ابن زبير، كه خود داعيه رهبرى داشت، در نماز امام و مجلس حديث او شركت مى كرد. «4» مكه پايگاه دينى اسلام بود و طبعا توجه بسيارى را به خود جلب مى كرد. در آنجا، امام با افراد و شخصيتهاى مختلف در تماس بود و علل عدم بيعت خود را با يزيد بيان كرد.

شيعيان كوفه پس از شنيدن خبر مخالفت امام با يزيد و آمدنش به مكه، بسيار خوش حال شدند؛ زيرا از سالها پيش انتظار چنين روزى را داشتند. آنها بعد از شهادت امام حسن عليه السّلام، نامه تسليت و دعوت براى امام حسين عليه السّلام فرستاده بودند، اما امام قبول نكرده بود. اكنون مجلسى تشكيل داده و تعدادى از رهبران شيعه، از جمله سليمان بن صرد و ... در آن سخنرانى كرده و دعوت امام را به عراق مطرح كردند. همه موافق بودند. سليمان براى تأكيد از همه تعهد گرفت كه تخلف نكنند و همه تعهد دادند. «5»

آنگاه چند تن از رهبران، شيعه، از جمله سليمان، مسيب بن نجبة، حبيب بن مظاهر، رفاعة بن شداد، عبد الله بن وال، نامه اى به امام نوشته و از آن حضرت دعوت كردند تا به كوفه آيد. «6» امام در پاسخ نامه چيزى نفرمود. پس از مدتى نامه هاى ديگرى به طور

______________________________

(1). همان، ج 5، ص 17

(2). دينورى، پيشين، ص 228

(3). الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 16؛ انساب الاشراف، ج 4، ص 15

(4). الفتوح، ج 5، ص 37

(5). تاريخ الطبرى، ج 5، ص 261- 260؛

الفتوح، ج 5، ص 46 اين به جهت شهرتى بود كه آنها در عدم حمايت از على و فرزندش حسن از خود نشان داده و اينك براى تأكيد چنين تعهدى مى دادند.

(6). متن نامه در الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 20

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:183

پى درپى مى رسيد. از جمله قيس بن مسهّر صيداوى و حتّى خود عبد الله بن وال و عده اى ديگر به مكه آمدند. نامه هاى ديگرى نيز يكى پس از ديگرى به دست امام رسيد به طورى كه اوضاع به گونه اى درآمد «1» كه براى امام ممكن نبود تا نسبت به دعوت كنندگان بى توجهى كند. هانى بن هانى، كه به مكه آمده بود، درباره حضور مردم و حتّى بزرگان و آمادگى آنها مطالبى گفت و اين تأييد و تأكيدى بر محتواى نامه ها شد.

رفت در منزل مختار كه وجهه اى ميان شيعيان داشت، اقامت كرد. پس از آن آغاز به گرفتن بيعت كرد. دعوت به كتاب خدا و سنّت رسول الله، جهاد با ظالمين، دفاع از مستضعفين، كمك به محرومين، تقسيم عادلانه بيت المال بين مسلمين، يارى اهل بيت، صلح با كسى كه اينان با او صلح كنند و جنگ با كسى كه اينها با آنها بجنگند، سخن و فعل اهل بيت را گوش دادن و بر خلاف آن عمل نكردن، از

______________________________

(1). الفتوح، ج 5، ص 49، 50

(2). همان، ج 5، ص 53

(3). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 263- 264 بعضى از محققين اين مطالب را قبول ندارند: مبعوث الحسين، ص 90

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:184

شرايط اين بيعت بود. «1»

مدّت سى و پنج روز پس از ورود مسلم- پنجم شوال شصت- حدود هجده هزار نفر با مسلم بيعت كردند. در ميان اين افراد، علاوه بر شيعيان، بسيارى از مردم عادى نيز حضور داشتند. از جمله فردى چون محمد بن بشير گفت: من دوست دارم تا خداوند اصحاب مرا يارى كند، اما دوست ندارم كشته شوم. دوست هم ندارم دروغ بگويم. آمدن مسلم، خلأ موجود را كه بر اثر مرگ معاويه در عراق و در بين مخالفين امويها پيش آمده بود، پر كرد. همه به گرد مسلم جمع شدند. قدرت حكومت بشدّت تضعيف شد و مسلم بيش از گذشته آشكارا با مردم ديدار مى كرد.

جاسوسان بنى اميّه، كه از وضع نعمان بن بشير بسيار ناراضى بودند، در نامه اى به يزيد نوشتند: اگر نياز به كوفه دارد، درباره آن هر چه زودتر تصميم مناسبى بگيرد. «2»

مسلم مشغول جمع آورى نيروها و

سلاحهاى جنگى لازم بود. درباره ابو ثمامة صائدى نوشته اند: «يشترى لهم السلاح و كان به بصيرا». «3» او چون به سلاح آگاهى داشته، مأمور خريد سلاح بوده است. بعدها ابن زياد به هانى گفت: خانه تو پناهگاه اصحاب مسلم و محلّ جمع آورى سلاح بوده است. «4»

يزيد، ابن زياد را براى كوفه برگزيد، در آن زمان، ابن زياد والى بصره بود، در اين زمان كوفه را نيز به او واگذار كردند. مورّخين نوشته اند: معاويه ضمن وصيتى، كه نزد غلام او بود و بعدها به يزيد داده شد، ابن زياد را براى مقابله با شورش احتمالى عراق تعيين كرده بود. «5» ابن زياد كه در بصره پيام آور حسين بن على عليه السّلام را اعدام كرده بود، راهى كوفه شد تا با سختگيرى، كه از پدرش به ارث برده بود، شورشيان اين شهر را سركوب كند.

تهديد، مهمترين ابزار براى ابن زياد و كارآمدترين وسيله براى سركوبى مردم

______________________________

(1). الشهيد مسلم، ص 104؛ عين اين عبارات در كتب تاريخى نيامده، اما مرحوم مقرم به صورت تقريبى و با استفاده از نصوص بيعت عقبه و يوم الفتح و ... چنين مطالبى را آورده است.

(2). الفتوح، ج 5، صص 59، 60

(3). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 271

(4). همان، ج 4، ص 273؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 28

(5). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 265؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 21

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:185

عراق بود. او در همان آغاز بزرگان شهر را فرا خواند و بدانها گفت: افراد غريب و كسانى را كه دستگيرى آنها مطلوب يزيد است، و نيز خوارج و كسانى را كه در پى ايجاد

اختلاف و دودستگى هستند، بايد به او معرفى كرده و اسامى آنها را بنويسند.

اگر كسى در اين باره مسئوليتش را انجام نداد، مسئوليت آنچه اين افراد انجام دهند بر عهده او خواهد بود و حاكم نيز ذمّه خود را از آنها بر خواهد داشت. در آن صورت ريختن خون آنها و گرفتن مالشان مجاز مى باشد. «1»

مسلم در مقابل ابن زياد مجبور به عوض كردن محل سكونت و روى آوردن به مخفى كارى شد. محلّ جديد، خانه هانى بن عروه، يكى از رؤساى قبيله مذحج بود كه به نظر مى رسيد امنيّتش از جاهاى ديگر بيشتر باشد. ابن زياد سراسيمه به دنبال مسلم مى گشت. او با تعيين جاسوسى كه دعوى دوستى با اهل بيت را مى كرد، توانست محلّ اختفاى مسلم را بيابد. ابن زياد در آغاز هانى را دستگير و از او خواست تا مسلم را تحويل دهد. در اين فاصله مذحجى ها شورشى مختصر كردند. شريح قاضى در نقشى خائنانه به آنان اطمينان داد كه هانى زنده و ميهمان ابن زياد است. مذحجى ها شنيدند و متفرق شدند. «2»

مسلم دست به اقدام زد و عدّه اى را جمع آورى كرد و با فريادهاى «يا منصور امت»، كه از شعارهاى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در جنگها بود، ياران خود را فرا خواند. ابن زياد در حال سخنرانى در مسجد بود كه فريادها را شنيد. او به داخل قصر خود خزيده و درها را به روى خود بست. سپاه مسلم قصر را محاصره كردند اما به علّتى كه بر ما روشن نيست در پشتى قصر در محاصره در نيامد و بزرگان كوفه از آنجا مرتّب با ابن زياد در تماس

بودند. اين در مشهور به «درب روميين» بود. جمعيّتى كه همراه مسلم بود، در آغاز بسيار بودند، به طورى كه توانستند ابن زياد و افرادش را به هراس اندازند و در داخل قصر محصور كنند. «3»

______________________________

(1). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 267؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، صص 24، 25

(2). تذكرة الخواص، ص 242، بعدها شريح گفت كه ابن زياد مأمورى بر من نهاده بوده و من از ترس نتوانستم پيام هانى را كه گفته بود به مذحجى ها بگويم در فشار است، به مردم برسانم!

(3). الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 31

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:186

بزرگان كوفه به تحريك ابن زياد، تهديد را آغاز كردند. آنها به مردم گفتند:

«فردا سپاه شام خواهد آمد و با شما چنين و چنان خواهد كرد». «1» گروهى ديگر افراد قبيله هاى خود را از ميان ياران مسلم، جدا كردند. زنها به دنبال شوهران و فرزندان خود رفته و مى گفتند ديگران هستند و «و الناس يكفونك». «2» ساير مردم جاى خالى تو را پر خواهند كرد! چند ساعتى كه گذشت، اطراف مسلم خلوت شد، «و صلى المغرب و ما معه الّا ثلاثون رجلا». «3» تنها سى نفر در نماز مغرب به همراه او شركت كردند. پس از آن، اين افراد نيز متفرق شدند.!

ابن زياد كه از ترس جرأت بيرون آمدن نداشت، دستور داد تا از بام قصر، داخل مسجد را كه چسبيده به قصر بود، نگاه كنند و ببينند كسى در آن هست يا نه؟ از آنجا مشعلى روشن كرده پايين انداختند. وقتى مطمئن شدند كسى نيست، در شهر به جستجوى مسلم پرداختند. ابن زياد دستور داد، تمامى كوفه

را خانه به خانه بگردند و مسلم را دستگير كنند. «4»

سرانجام مسلم را يافتند. پس از درگيرى مختصرى، او را نزد ابن زياد بردند.

ابن زياد به او گفت: «يا شاق! خرجت على إمامك و شققت عصى المسلمين». آيا بر امام خود خروج كرده و يكپارچگى مسلمانان را بر هم مى زنى؟ مسلم گفت: خلافت معاويه و به طريق اولى فرزندش يزيد را به رسميّت نمى شناسد؛ زيرا او با زورگويى خلافت را از «وصى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله» غصب كرده است. «5» همچنين گفت: مردم اين شهر اعتقادشان اين بود كه پدر تو نزديكان آنها را كشته، خون آنها را ريخته و مانند قيصر و كسرى رفتار كرده است. ما آمده ايم تا عدالت را اجرا و مردم را دعوت به حكم خدا و رسول كنيم. «6» ابن زياد، از روى حيله گرى و براى لكه دار كردن حيثيت مسلم، در جمع مردم به او گفت: تو در مدينه شراب خوارى مى كردى! مسلم با كمال متانت پاسخ داد:

انسانى چون تو كه كشتن افراد بى گناه برايش بى اهمّيّت است، از من به شراب خوارى

______________________________

(1). الارشاد، ص 210، حدود 4 هزار نفر ذكر شده است.

(2). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 277؛ الفتوح، ج 5، ص 87؛ الكامل يفى التاريخ، ج 4، ص 31

(3). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 227

(4). ارشاد، ص 212

(5). الكامل فى التاريخ، ج 5، ص 98

(6). همان، ج 4، ص 35

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:187

سزاوارتر است. «1» مسلم كه همه ناراحتيش براى امام حسين عليه السّلام بود، از عمر بن سعد كه قريشى بوده و به هر روى ادعاى خويشى با مسلم داشت، خواست تا بدو وصيت كند.

نخستين

وصيت او اين بود تا كسى را نزد حسين عليه السّلام بفرستد و او را از آمدن به كوفه منع كند. ديگر آن كه جنازه او را كفن و پس از آن وى را دفن كند. سوم آن كه بدهى او را با فروختن شمشير و ديگر وسايلش بپردازد. پس از آن بود كه مسلم را به شهادت رساندند. بدون شك مسلم فردى بسيار عفيف و متّقى بود. براى اثبات چنين نكته اى، علاوه بر اعتمادى كه امام حسين عليه السّلام به او داشت، مى توان به بدهى او در كوفه اشاره كرد، وى حاضر نشد از كسى پول بگيرد «2» و در اين مدّت با هفتصد درهم كه قرض كرده بود مخارج خود را گذرانده بود. در وقت شهادت براى اداى بدهى خود، وسايل خود را در معرض فروش نهاده بود.

نكته ديگر، موقعيّتى است كه مسلم مى توانست ابن زياد را از بين ببرد و نبرد.

هنگامى كه ابن زياد به كوفه آمد، شريك بن اعور يكى از شيعيان بصره نيز همراهش به كوفه آمد. شريك در كوفه مريض شد و در خانه هانى بن عروه كه از شيعيان بود، بسترى گرديد. در همين زمان مسلم نيز در اين خانه مخفى بود. ابن زياد تصميم به عيادت از شريك گرفت. قبل از آمدن او، شريك از مسلم خواست در فرصت مناسب و با علامتى خاص، كه خواندن شعرى بود، مسلم بر ابن زياد حمله كند و او را از بين ببرد. امّا مسلم چنين نكرد. بعد از رفتن ابن زياد، وقتى مورد توبيخ شريك واقع شد، گفت هانى راضى نيست ابن زياد در خانه او كشته شود. سپس

مسلم اشاره به حديث پيامبر صلّى اللّه عليه و آله «الايمان قيد الفتك» كرده، گفت: از نظر اخلاق اسلامى اين گونه كشتن پسنديده نيست. «3»

نكته اوّل نمى تواند در مورد هانى چندان مورد قبول باشد؛ جز آنكه احتمال بدهيم هانى از ترس اين كه مبادا بعدها، با آمدن اهل شام تمام زندگى او تباه شود، از اين كار وحشت داشته است. در مورد نكته دوم حتى اگر مسلم به اين حديث استدلال

______________________________

(1). الفتوح، ج 5، ص 98، 99؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 283

(2). الفتوح، ج 5، ص 57؛ مقتل الحسين، ج 1، ص 197؛ مبعوث الحسين، ص 123

(3). الكامل، ج 4، ص 27

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:188

كرده باشد قابل بررسى و تأمّل است؛ زيرا كشتن ابن زياد در آن لحظه مى توانست سرنوشت عراق و كربلا را عوض كند. ابن زياد عنصرى فاسد و جانى بود. خود پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مدينه، افرادى را به مكه فرستاد تا ابو سفيان را به همين شكل بكشند، گرچه موفّق نشدند؛ چنانچه افرادى چون كعب بن اشرف و ابو عفك را با همين صورت از بين برد. بعضى اشاره كرده اند كه نكشتن ابن زياد، دليل سياسى داشت و آن، اين كه به دنبال آن مردم شام براى گرفتن انتقام مى آمدند و كوفه را غارت مى كردند. «1»

بايد گفت كه سپاه شام در هر صورت، اگر امام حسين عليه السّلام پيروز هم مى شد، مى آمدند و اين آمدن ربطى به كشته شدن ابن زياد نداشت. بعدها در جريان محاصره قصر ابن زياد، معلوم نشد كه چرا به راحتى مردم مسلم را ترك كردند. آيا در اين زمينه

همه تقصير به عهده كوفيان بوده يا آن كه رهبرى حركت نتوانسته است با تحريك مردم آنها را در صحنه نگاه دارد. از نكات جالب، يافتن مخفيگاه مسلم است. ابن زياد، پولى را به يكى از غلامان خود داد و از او خواست تا محلّ اختفاى مسلم را پيدا كند.

غلام به مسجد كوفه رفت و كوشيد با معيارى كه براى شناخت شيعيان داشت، او را بيابد. نگاهش به شخصى افتاد كه مشغول نماز خواندن به صورت متوالى بود، پيش خود گفت: «إن هؤلاء الشيعة يكثرون الصلاة و أحسب هذا منهم». «2» شيعيان نماز فراوان مى خوانند و گمانم آن است كه اين شخص بايد از شيعيان باشد. فرد مورد نظر، شخصى جز مسلم بن عوسجه نبود. او فريب غلام را خورده و پس از آزمايشهاى مكرّر نتوانست به ماهيّت پليد او پى ببرد و لذا او را نزد مسلم برد. اين سخن نشانگر آن است كه شيعيان معروف به زهد و عبادت بوده اند.

نبود. گفته اند همراهان امام هشتاد نفر بودند؛ اما از پاره اى اخبار ديگر چنين بر مى آيد كه تعداد بيش از اين بوده است. به احتمال رقم مزبور مربوط به كسانى كه است كه تا كربلا همراه امام ماندند.

اولين برخورد امام در طول راه برخورد با كاروانى بود كه از يمن به سمت شام حركت مى كرد. اين كاروان هدايايى را براى دربار يزيد به شام مى برد. امام كاروان هدايا را تصرف كرد و از افراد آن نيز دعوت كرد تا در صورت تمايل همراه او به عراق بيايند، در غير اين صورت بازگردند. «1» امام از منطقه نعيم، كه در آن با كاروان برخورد كرده بود، به سمت الصفاح حركت كرد. در آنجا بود كه با فرزدق- كه آن زمان شاعرى جوان بود- برخورد كرد. او در پاسخ سؤال امام از وضع كوفه گفت: «قلوب الناس معك و سيوفهم عليك». منطقه بعدى، بطن الرّمه بود. در آنجا ضمن نوشتن نامه اى به مردم كوفه، با اشاره به نامه مسلم، از آنها خواست آماده ورود او باشند. «2» اين نامه به دست قيس بن مسهر سپرده شد تا آن را به مردم كوفه برساند. او در راه با سپاه حصين بن نمير مواجه شده و توسط آنها دستگير گرديد. قيس در همان دم نامه را خورد و پس از آن در كوفه به دست ابن زياد به شهادت رسيد.

امام حسين عليه السّلام در منطقه بعدى كه زدود ناميده مى شد، با زهير بن قين برخورد كرد. زهير با اين كه عثمانى بود، با توجه به دعوت امام و نيز تحريك همسرش، به صورت يكى از ياران صميمى امام در آمد.

او همچنين از دوستانش خواست تا هر كدام دوستدار شهادت هستند با او بيايند، در غير اين صورت به راه خويش به طرف مكه ادامه دهند. «3»

در منطقه ذات عرق بود كه شخصى از بنى اسد پيام شهادت هانى و مسلم را به

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، ص 164؛ اخبار الطوال، ص 245؛ تاريخ الطبرى، ج 4، صص 290- 289

(2). اخبار الطوال، ص 245

(3). همان، ص 247

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:190

امام حسين عليه السّلام رساند. «1» گفته اند كه امام قصد بازگشت داشت، اما برادران مسلم مانع شده و امام نيز به راه خود ادامه داد. به نظر نمى رسد برادران مسلم خواسته و يا توانسته باشند در صورت مخالفت امام، او را وادار به رفتن به كوفه كنند؛ بويژه كه ديگران در تحريك امام بر رفتن گفتند: «و الله ما أنت مثل مسلم بن عقيل و لو قدمت الكوفة لكان الناس إليك أسرع». «2» شما مسلم نيستيد، اگر به كوفه برويد، مردم به سرعت به شما خواهند پيوست. امام حسين عليه السّلام خود براى رفتن قاطع بود. در منطقه زباله، پيام مسلم كه در حين شهادت به عمر بن سعد گفته و از او خواسته بود كه به امام حسين عليه السّلام برساند، به دست امام رسيد. «3» هنوز چندى نرفته بودند كه خبر شهادت قيس بن مسهر «4» و عبد الله بن يقطر، برادر رضاعى امام حسين عليه السّلام، نيز به دست امام رسيد.

اين اخبار نشان مى داد كه اوضاع كوفه دگرگون گشته و شرايط، با زمانى كه از زبان مسلم گزارش شده بود، كاملا فرق كرده است. در اين هنگام، امام، افرادى را

كه همراه او بودند گرد آورد و به آنها فرمود: «أيها الناس قد خذلتنا شيعتنا فمن أراد منكم الانصراف فلينصرف». «5» اى مردم! شيعيان ما، ما را تنها گذاشتند. هر كدام از شما مى خواهد برگردد، از همين جا بازگردد. در اينجا بود كه شمارى از كسانى كه در نيمه راه به امام پيوسته بودند، بازگشته و ياران خاص امام باقى ماندند. «6» اينها كسانى بودند كه از مكه امام را همراهى كرده «7» و يا حتى قبل از آن، از مدينه همراهيش كرده بودند. «8» كسانى كه از او جدا شدند، اعرابى بودند كه فكر كرده بودند همراه حسين بن على عليه السّلام به شهرى در مى آيند كه همه آنها تابعيت او را گردن نهاده اند. «9» حال كه معلوم شده بود تصورشان نادرست بوده، از همان جا بازگشتند.

پس از اين مرحله نيز امام به حركت خود ادامه داد. در اينجا كاملا براى امام روشن شده بود كه ديگر رفتن به كوفه با توجه به ارزيابيهاى سياسى درست نيست و

______________________________

(1). الفتوح، ج 5، ص 120

(2). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 300

(3). اين پيام اين بود كه هر چه زودتر امام حسين به حجاز بازگردد و به كوفه نيايد.

(4). اخبار الطوال، ص 247، 248

(5). انساب الاشراف، ج 3، ص 169

(6). اخبار الطوال، ص 248

(7). انساب الاشراف، ج 3، ص 169

(8). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 300، 301

(9). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 300

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:191

طبعا وراى سياست و مسائل سياسى مطلب ديگرى نيز بوده كه مى بايست حسابش را از ارزيابيهاى سياسى جدا كنيم. امام به سوى منطقه شراة حركت كرده و شب را

در آنجا ماند. فرداى آن روز باز حركت كرد. نيمه هاى روز بود كه از دور سپاه ابن زياد به طلايه دارى حر بن يزيد رياحى پديدار شده و راه را بر امام سد كرد.

نبودند.

______________________________

(1). نك: بحث شناخت مردم كوفه در آغاز مبحث خلافت امام حسن عليه السّلام

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:192

تعداد شيعيان در آن زمان چندان گسترده نبود. گفته اند: زمانى كه حجر بن عدى در مسجد به مخالفت با گفته هاى زياد پرداخت، نيمى از كسانى كه در مسجد بودند يا يك سوم آنها با او هم آواز شدند. با توجّه به روحيه شيعى شهر و با دانستن اين كه به هر روى، شمارى از مردم بر پايه نوعى تشيّع سياسى، كه فقط در مسائل سياسى، همراهى نسبى با اولاد على مى پذيرفتند، بايد جريان شيعى شهر را حد اقل در حد يك چهارم جمعيت شهر دانست.

هيچ شكّى وجود ندارد كه مردم كوفه، امام حسين عليه السّلام را دعوت كردند و او را يارى نكردند و بعدا در كشتن او نيز مباشرت كردند. در عين حال بايد ديد كه اين مردم چه كسانى بودند؟ چه گروهى نامه نوشتند و چه مقدار از مردم كوفه، در جنگ با امام حسين عليه السّلام شركت كردند. در آغاز ذكر اين نكته لازم است كه بعدها كوفه به صورت مركزى براى شيعيان علوى مذهب در آمد و حتّى در مقابل بنى عبّاس به خاطر غصب حاكميّت آل على مخالفتهايى نشان داد. از اين رو علاوه بر اين كه مورّخين و محدّثين وابسته به امويها از مردم كوفه نفرت داشتند، وابستگان به بنى عبّاس نيز دچار همين كينه ها بودند. مظلوميّت شيعه تنها در حدّ ظلم سياسى نبود، بلكه از لحاظ فرهنگى نيز اين ظلم وجود داشت. به هر حال با حاكميّت جريان فرهنگى وابسته به بنى عبّاس، چنين امرى طبيعى و بديهى است. بنابراين

لازم است توّجه داشته باشيم كه سير نقل وقايع را از چنين عينكى كه رنگ آن نفرت از مردم كوفه به دليل تشيع آنهاست، ملاحظه مى كنيم.

با عنايت به نكته فوق بايد اشاره كنيم كه چنين مورّخينى سعى دارند شيعه را به گونه اى نشان دهند كه اهل وفاى به عهد نيستند. به سخن ديگر، دشمنان شيعه بر آن هستند تا گناه عدم حمايت مردم كوفه را بر عهده شيعيان بگذارند. در حالى كه توضيحات ذيل تا حدودى نشان خواهد داد كه تنها بخشى از مردم كوفه در آن شرايط، شيعه بودند و آنها نيز در شرايطى قرار گرفتند كه نتوانستند از امام حسين عليه السّلام دفاع كنند، گرچه اگر در حدّ ايثار، قصد فداكارى داشتند، مى توانستند چنين كنند. اين سخنى است كه بايد درباره آن به اختصار شواهدى ارائه دهيم.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:193

تصويرى كه از شرايط كوفه در آن زمان مى توان به دست داد چنين است: يزيد كسى بود كه گرچه براى مردم شام تحمّلش آسان بود، امّا براى مردمى چون مردم عراق تحمّلش قدرى مشكل مى نمود. هنگامى كه روى كار آمد، شيعيان كوفه مخالفت را آغاز كردند. بسيارى از مردم كوفه نيز كه جانشين مناسبى براى جايگزينى يزيد نداشتند، بر اثر جوّ عمومى، حسين بن على عليه السّلام را برگزيدند. به علاوه كه عراق در شرايط طبيعى مايل به پذيرش حكومت شام نبود. وقتى كه دعوت از ناحيه شيعيان آغاز شد، نه تنها عوام مردم- با روحيه خاص خود- پشتيبانى خود را اظهار كردند، بلكه كسانى نيز كه موقعيّت خود را در خطر مى ديدند و يا تحت تأثير روحيّه ديگر مردم، اظهار

حمايت از حسين بن على عليه السّلام كردند «1» نتيجه آن پيدايش جوّ كاذب اما عمومى در حمايت از امام حسين عليه السّلام بود. جوّى كه به خاطر خلأ سياسى پس از مرگ معاويه، بنى اميّه نيز براى مدتى نتوانستند جاى آن را پر كنند. بويژه، با حاكميّت نعمان بن بشير كه فردى سهلگير بود، اين جوّ گسترش يافت و تا وقتى كه ابن زياد به كوفه نيامده بود بسرعت رو به فزونى بود.

با توجّه به حديثى از امام حسين عليه السّلام، مى توان احتمال ديگرى را نيز براى دعوت از ناحيه بزرگان پذيرفت و آن اين كه آنها عمدا به اين جوّ دامن زده بودند تا امام را به عراق كشانده و در آنجا به شهادت برسانند. فرمايش امام عليه السّلام چنين است: «و ما كانت كتب إليّ إلا مكيدة لى و تقربا إلى ابن معاويه». «2» در هر حال مسلّم است كه قسمت اعظم اين جوّ جلوه مثبت داشت و زمانى كه مسلم بدان ديار رفت فضا را چنان ديد كه بايد هر چه زودتر از امام بخواهد تا به كوفه بيايد.

ائمه، جعفريان ،ص:194

حاكم كوفه بود، مردم با سهلگيرى او، به راحتى اظهار تشيّع كردند و زمانى كه مسلم به كوفه آمد، بشدّت از او حمايت كردند. عوض شدن حاكم و جايگزينى ابن زياد به جاى ابن بشير، اوضاع را بكلّى عوض كرد. خشونت ابن زياد، بسيارى از مردم را به هراس انداخت و كسانى كه زود رنج بوده و عجولانه تصميم گيرى مى كردند، نه تنها از ناحيه ابن زياد خود را در معرض تهديد ديدند، بلكه در اثر تبليغات ابن زياد داير بر آمدن قريب الوقوع سپاه شام، به كلى خود را باختند.

هنوز چند روزى نگذشته بود كه عقب نشينى هواداران مسلم شدّت يافت.

اشراف شهر كه اكنون اطمينان به حكومت كوفه داشته و تثبيت امويان را آشكار مى ديدند به روشنى به حمايت از امويان پرداختند. اين افراد در طول اين مدت ساكت مانده بودند. به طور طبيعى بسيارى از مردم نيز مخالفت با رؤساى قبايل را چندان به مصلحت خود نمى دانستند. وقتى كه مسلم به قصر ابن زياد حمله كرد، همين اشراف با تهديد و تطميع، ياران او را به حد اقل رساندند و قدرت خود را بر مهار مردم خويش نشان دادند. «1»

در برابر استبداد ابن زياد، حتّى اگر يكى از رؤسا مخالفتى مى كرد، افراد قبيله اش جرأت حمايت از او را نداشتند، اين وضع كوفه در شرايط جديد بود.

هنگامى كه هانى بن عروه را دستگير كردند، او رئيس بنى مراد بود و به گفته مورّخين «چهار هزار اسب سوار و هشت هزار پياده» حامى او بودند. اگر هم پيمانان و هم قسمان بنى مراد از كنده به آنها اضافه مى شدند، جمعا سى هزار نفر بودند. با اين

حال زمانى كه او را دستگير كرده و در بازار به روى زمينش مى كشيدند، در برابر فرياد استغاثه او، كمتر دادرسى براى او يافت مى شد. «2» اندكى بعد او را به شهادت رساندند و كسى مخالفت نكرد!

زمانى كه امام حسين عليه السّلام در كربلا متوقّف گرديد، ابن زياد ضمن سخنانى براى مردم كوفه از آنها خواست تا راهى كربلا شوند. او با تهديد چنين گفت: «فأيّما رجل

______________________________

(1). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 277، ابن اعثم، نوشتن نامه حيله عليه من و براى تقرب به يزيد بود.

(2). مروج الذهب، ج 3، ص 59

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:195

وجدناه بعد يومنا هذا متخلّفا عن العسكر برئت منه الذّمّة»، «1» هر مردى كه از امروز تخلّف از سپاه كند، ذمه و عهده او برى ء است. اين بدان معنى بود كه جزاى او قتل است. ابن زياد، به قعقاع بن سويد دستور داد تا در شهر كوفه گردش كرده و ببيند كه آيا كسى از سپاه تخلّف كرده است يا خير. قعقاع در جستجوى خود، شخصى را از قبيله همدان يافت كه در طلب ميراث پدرش، به كوفه آمده بود. او را نزد ابن زياد برد و ابن زياد نيز فرمان كشتن وى را صادر كرد. پس از آن: «فلم يبق محتلم بكوفه إلا خرج الى العسكر بالنخيله»، «2» هيچ بالغى در كوفه يافت نشد، مگر آنكه به لشكرگاه كوفه، يعنى نخيله، رفت.

در اين زمان بود كه همه شمشيرها بر ضد امام حسين عليه السّلام به حركت درآمد، در حالى كه مى توان مطمئن بود اگر رضاى خود مردم در كار بود، آنها دست به چنين اقدامى نمى زدند و

شمارى فراوان چنين بودند. «3» اكنون كلام فرزدق را در توصيف مردم كوفه بهتر مى فهميم كه به امام گفت: «قلوبهم معك و سيوفهم عليك». «4» و يا گفت:

«أنت أحب الناس إلى الناس و القضاء فى السماء و السيوف مع بنى اميه». «5» دلهاى مردم با توست، امّا شمشيرها عليه تو، تو دوست داشتنى ترين مردم در نزد مردم هستى، امّا قضا در آسمان است و شمشيرها نيز در كنار بنى اميّه. در توضيح اين جمله به گفته مجمّع بن عبد الله العائذى، يكى از كوفيانى كه به امام ملحق شد، مى توان استناد كرد كه گفت: اشراف همگى بر ضد تو هستند، امّا بقيّه مردم قلوبشان با توست، هر چند فردا روى تو شمشير خواهند كشيد. «6» مردم نمى توانستند در آن شرايط به كربلا نروند،

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، ص 178؛ اخبار الطوال، ص 254، 255

(2). انساب الاشراف، ج 3، ص 179

(3). در جنگ عراق عليه ايران نيز ديديم كه چگونه مردم عراق را وادار مى كنند تا با ملت مسلمان ايران بجنگند. امّا آن مردم البتّه مقصرند. ما نمى خواهيم تقصير را از مردم كوفه برداريم. اما فرق است بين مردمى كه آزادانه بروند يا به اجبار. هر چند بسيارى از رؤسا و اشراف و وابستگان به امويها، كسانى كه بعدا زينب و ام كلثوم آنها را بسيار سرزنش كردند، از روى دلخواه خويش به كربلا آمدند.

(4). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 290؛ الفتوح، ج 5، ص 120، 124؛ اخبار الطوال، ص 245، انساب الاشراف، ج 3، ص 165

(5). ترجمة الامام الحسين، ابن سعد، ص 171؛ ترجمة الحسين، ابن عساكر، ص 206

(6). الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 48

حيات

فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:196

چون نرفتن مصادف با كشته شدن بود. براى شيعيان و كسانى كه نمى خواستند چنين كنند، دو راه بود: يا به امام ملحق شوند، يا از كوفه و كربلا بگريزند.

از برخى اخبار چنين به دست مى آيد كه آن دسته از مردم كوفه كه بزور براى جنگ با امام حسين عليه السّلام به كربلا فرستاده مى شدند، از نيمه راه گريخته و بسيارى از آنان در كربلا حاضر نشدند. ارقامى كه معمولا از سپاه ابن زياد در كربلا ارائه شده، آمارى است كه در موقع فرستادن آنها به كربلا تهيه شده است، اين در حالى است كه بسيارى از آنها از نيمه راه گريختند. طبعا مى بايد چيزى حدود ده هزار نفر و يا حتّى كمتر در كربلا باشند، كه اين نسبت به جمعيت كوفه بسيار اندك است. گفته اند كه مسجد كوفه چهل هزار نفر را در خود جاى مى داده است. «1» پس معلوم مى شود كه بسيارى از مردم يا در كوفه مخفى شده و يا در نيمه راه فرار كرده اند.

«بلاذرى» نوشته است: «و كان الرجل يبعث فى ألف فلا يصل إلا فى ثلاث مائة أو أربع مائة و أقل من ذلك كراهة منهم لهذا الوجه». «2» فرمانده اى با هزار نفر فرستاده مى شد، امّا وقتى به كربلا مى رسيد، همراه او سيصد يا چهار صد و يا حتّى كمتر بود، اين به علت كراهت مردم در رفتن بدان سمت بود.

دينورى مى نويسد: وقتى ابن زياد فرماندهى را همراه جمع زيادى به كربلا مى فرستاد، «يصلون إلى كربلا و لم يبق منهم إلّا القليل كانوا يكرهون قتال الحسين فيرتدعون فيتخلّفون»، «3» جمع كوچكى از سپاه به كربلا مى رسيدند

و اين به سبب كراهت آنها از جنگ با حسين بود، لذا بازگشته و از سپاه جدا مى شدند.

علاوه بر فرار، گروهى نيز براى حمايت از امام حسين عليه السّلام سعى داشتند به امام ملحق شوند. هنگامى كه امام به كربلا رسيد تا روز شهادت هشت روز مانده بود.

بسيارى از مردم گمان جنگ و شهادت امام حسين عليه السّلام را به ذهن خويش راه نمى دادند.

ديديم كه حرّ بن يزيد، تنها صبح عاشورا بود كه وضع را جدّى ديد و به امام پيوست.

شايد بسيارى از مردم همان تصوّر حرّ را در ذهن داشتند. او به امام گفت: «بابى أنت و

______________________________

(1). تشيع در مسير تاريخ، ص 160

(2). انساب الاشراف، ج 3، ص 179

(3). اخبار الطوال، ص 254

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:197

أمى! ما ظننت الامر فينتهى بهؤلاء القوم إلى ما أرى و ظننت أنهم سيقبلون منك إحدى الخصال التى عرضتها عليهم فقلت فى نفسى لا أبالى أن أطيع القوم فى بعض أمورهم». «1» پدر و مادرم به فدايت! من فكر نمى كردم كار اين مردم منتهى بدينجا بشود كه مى بينم. گفتم يكى از چند چيزى كه بر آنها عرضه كردى مى پذيرند. پيش خود گفتم آنها را در بعضى از امور اطاعت كنم ايرادى ندارد، اما اكنون ...

تنها حرّ بود كه همراه عده اندكى به سوى امام آمد. ديگران اگر اين فكر را هم مى كردند، نتوانستند تصميمى بگيرند. از اين رو شيعيان اگر هم مى خواستند حمايت كنند، شتاب نكردند و تنها افراد خاصّى به فكر افتاده و در همان آغاز كه توانستند به امام ملحق شدند. نافع بن هلال مرادى، عمر بن خالد صيداوى، سعد از موالى عمر بن

خالد، و مجمع بن عبد الله العائذى از قبيله مذحج به امام پيوستند. «2»

نزديكيهاى روز عاشورا نيز مسلم بن عوسجه و حبيب بن مظاهر توانستند خود را به امام برسانند. ابن سعد نيز نوشته است كه صبح عاشورا حدود بيست نفر به امام ملحق شدند. «3» ابن قتيبه تعداد آنها را سى نفر نقل كرده است. «4» مورّخين اسامى ديگرى را نيز ذكر كرده اند. «5»

اين گريزها و پيوستن ها، ابن زياد را مجبور كرد تا جلوى مردم را بگيرد. از اين رو دست به كار شد. ابن سعد، يكى از راويان بسيار قديمى، نوشته است: «و جعل الرجل و الرجلان و الثلاثة يتسللون إلى حسين من الكوفه»، مردم تك تك يا دو سه نفرى به سمت حسين مى رفتند، وقتى خبر به ابن زياد رسيد، دستور داد تا لشكرگاه را آماده كرده و عمرو بن حريث را مأمور كرد تا مردم را وادار كند به نخيله بروند. او همچنين دستور داد تا مراقب پل باشند تا كسى از منطقه نگريزد. «6»

به حصين بن نمير نيز گفت تا منطقه بين قادسيه و قطقطانه را مراقبت كند و اجازه ندهد كسى از آنجا به سمت حجاز برود، چرا كه به اين بهانه، ممكن بود كسانى

______________________________

(1). تجارب الامم، ج 2، ص 70

(2). انساب الاشراف، ج 3، ص 172

(3). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 178

(4). الامامة و السياسة، ج 2، ص 7

(5). الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 73

(6). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 178- 179

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:198

به امام بپيوندند. «1» ابن زياد به والى خود در بصره نوشت تا ديده بانى

را بگذارد و تمامى راهها را كنترل كند و اگر كسى عبور كرد، او را دستگير نمايند. «2»

واضح است كه منظور افرادى بودند كه احتمالا براى كمك به امام مى آمدند. به همين صورت ابن زياد دستور داده بود راههاى بين واقصه به طرف جادّه شام تا جادّه بصره را كنترل كنند «و لا يدعون أحد يلج و لا يخرج» «3» و اجازه ندهند كسى تكان خورده و از آن طريق خارج شود.

يك بار حبيب بن مظاهر، قوم بنى اسد را كه در همان نزديكى بودند، تحريك به همكارى كرد، امّا سپاه عبيد الله ميان هفتاد نفر از آنها و سپاه امام جدايى انداخت و اجازه نداد به امام بپيوندند. «4» در آن موقع بسيارى در زندان بودند كه نمونه آنها مختار بن ابى عبيده بود. ابن زياد او را دستگير كرده و شلاق به او زده بود. همين شلاق سبب شد تا يك چشم مختار براى هميشه بينائيش را از دست بدهد. «5» اين كنترل شديد، عامل بسيار مؤثرى در عدم حمايت مردم كوفه از امام به حساب مى آمد.

علاوه بر تهديد، تطميع نيز مورد استفاده ابن زياد بود. ابن زياد قبل از رفتن مردم بدانها گفت: يزيد براى من چهار هزار دينار و دويست هزار درهم فرستاده است تا بين شما تقسيم كرده و شما را براى جنگ با دشمنش بيرون برم. «6» وابستگى مردم به بخششهاى مالى مى توانست بخشى از آنها را در كربلا عليه امام عليه السّلام تحريك كند.

هنگامى كه امام ديد واقعا مردم قصد كشتن او را دارند، فرمود: «يا هؤلاء! اسمعوا يرحمكم الله، مالنا و لكم، ما هذا بكم يا أهل

الكوفة؟ قالوا خفنا العطاء»، امام فرمود: بشنويد! چه چيز بين ما و شماست، چه شده است شما را اى اهل كوفه؟ آنها گفتند: ما در مورد «عطا» مى ترسيم. امام پاسخ داد: «ما عند الله من العطاء خير لكم». «7» امّا كسى به سخن امام

______________________________

(1). اخبار الطوال، ص 243

(2). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 263؛ قبلا امام ضمن نامه اى به برخى از بزرگان شيعه در بصره از آنها درخواست كمك كرده بودند، ج 4، ص 23

(3). انساب الاشراف، ج 3، ص 173، 179؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 295

(4). انساب الاشراف، ج 3، ص 180؛ الفتوح، ج 5، ص 159، 160

(5). المحبر، ص 303

(6). الفتوح، ج 5، ص 157

(7). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 178

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:199

توجّه نكرد.

مجموع اين شواهد براى ارائه اين نكته است كه در حقيقت بخشى از مردم، شامل بزرگان و وابستگانشان، جنايتكارانى بودند كه لايق تمام دشنامها و تنديهاى افرادى بودند كه آنها را سرزنش مى كردند؛ امّا در اين ميان، افزون بر در نظر گرفتن اين كه ديكتاتورى و استبداد خاصّى حاكم بوده، بسيارى نيز قصد پيوستن به امام را داشتند، امّا نتوانستند.

نكته جالب اين است كه بلاذرى مى نويسد: سعد بن عبيده مى گفت: بسيارى از شيوخ ما از اهل كوفه بر تپّه اى ايستاده و دعا مى كردند: «اللهم أنزل عليه نصرك»، خدايا نصرت خود را بر حسين عليه السّلام نازل بفرما. سعد مى گويد: به آنها گفتم: «يا أعداء! الله أ لا تنزلون فتنصرونه»، اى دشمنان خدا چرا پايين نمى آييد تا او را يارى كنيد؟ «1»

به هر حال اين جاى انكار نيست كه كوفيان امام را به

شهادت رساندند، در حالى كه تنها يك نفر شامى در ميان آنها بود. «2» با اين حال نبايد اهل كوفه را از يك گروه واحد دانست.

برابر معاويه داده بودند. به دنبال مخالفت امام عليه السّلام با مسأله بيعت، و زمانى كه آن حضرت راهى مكّه شد، احتمال مسافرت به عراق نيز مطرح بود. لذا بنا به روايت بعضى، عبد الله بن مطيع در همان نيمه راه مدينه به مكّه، امام را از رفتن به كوفه پرهيز داد. «2»

وقتى كه امام وارد مكّه شد، معترضين به سفر امام به كوفه فراوان بودند. عبد الله بن عبّاس پيشنهاد كرد تا امام از رفتن به عراق صرف نظر كند و به جبال يمن برود؛ چرا كه هم منطقه كوهستانى است و هم شيعيان پدرش در آن منطقه بسيارند و ايمنى خاصّى دارد. «3» ابن اعثم اين مطلب را از قول ابن حنفيّه نقل مى كند. «4» عمرو بن عبد الرحمن بن هشام مى گفت: مردم بنده دينار و درهم اند. اين دو نيز در دست حكّام است، مبادا به عراق بروى. «5» عبد اللّه بن عمر، اعتراض كنان، از خونريزى هراس داشت. «6» عبد الله بن جعفر نيز با اشاره به كشته شدن او در عراق نوشت: كه اگر كشته شوى: «إنى أخاف أن يطفئ نور الأرض و أنت روح الهدى و أمير المؤمنين، فلا تعجل إلى العراق فإنى آخذ لك الأمان من يزيد» «7»، من هراس آن دارم كه نور زمين با كشته شدن تو خاموش شود. تو روح هدايت و امير المؤمنين هستى. براى رفتن به عراق تعجيل نكن. من از يزيد براى تو امان مى گيرم. از ابو سعيد خدرى نيز نقل شده است كه گفت:

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن عساكر، ص 197؛ اخبار الطوال، ص 224/ 222

(2). الفتوح، ج 5، ص

36، 37؛ اخبار الطوال، ص 228، 246؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 19، در ص 41 ملاقات امام با ابن مطيع در مسير از مكه به كوفه ذكر شده است.

(3). اخبار الطوال، ص 224؛ الفتوح، ج 5، ص 113؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 287؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 161؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 39

(4). ابن اعثم، ج 5، ص 32

(5). انساب الاشراف، ج 3، ص 161؛ الفتوح، ج 5، ص 110؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 287

(6). انساب الاشراف، ج 3، ص 163؛ الفتوح، ج 5، ص 39؛ ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 166

(7). ابن اعثم، ج 5، ص 116؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 291، ابن اثير، ج 4، ص 40

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:201

لا تخرج على إمامك». «1» مسور بن مخرمه نيز از معترضين بود. او به امام نوشته بود: فريب مردم عراق را مخور. «2» ابو واقد ليثى هم شبيه همين سخن را گفته بود. «3» فرزدق نيز كه از عراق به حجاز مى رفت، از جمله مخالفين با اين مسافرت بود. «4»

منابع تاريخى اين اعتراضات و بعضى ديگر را ذكر كرده اند و احتمالا بسيارى از راويان مغرض سعى در تكثير آنها كرده اند تا نشان دهند امام واقعا فريب خورده و بى جهت جهت روانه عراق شده است. قبل از آنكه پاسخ خود امام را در مورد لزوم رفتن به عراق ذكر كنيم، جا دارد تا مقدّمه اى بيان كرده و زمينه پاسخ امام را بهتر روشن كنيم.

تاريخ سياست نشان مى دهد كه كمتر زمانى بوده كه كار سياسى براى يك فرد انقلابى، با احتمال به

موفقيت قطعى انجام شده و دسترسى به اهداف، بدون وجود هيچ خطرى امكان پذير باشد. كسانى كه براى گرفتن قدرت، با هدف خوب يا بد، فعاليت مى كنند، هميشه با احتمالات سر و كار دارند. در عالم سياست، حتّى موفّقترين افراد و مردميترين آنها، نيز هميشه در معرض احتمالات دشواريها و حتى از دست دادن همه چيز هستند. از اين رو نبايست در اين باره چنين گمان كنيم كه تنها مى بايست با يقين صد در صد حركت مى كرد. چنين كارى دور از واقعيات تاريخى بوده و ناشى از ساده انديشى در ماهيّت فعاليتهاى سياسى است.

در اينجا نيز نمى بايست اينگونه انديشيد كه ناگزير امام مى بايست صد در صد در مورد پيروزى اين سفر، اطمينان داشته باشد. كسى كه رفتن امام را به صلاح نمى داند، نبايد به شواهدى بنگرد كه احتمال شكست را مطرح مى كند. مثل اين كه مردم كوفه، يك بار پيش از اين، آزمايش شده بودند. كسى هم كه رفتن را قبول دارد نبايد گمان كند كه هيچ احتمال شكست در كار نبوده است. با توجّه به چنين امرى، مى بايد موقعيّت امام حسين عليه السّلام را در آن شرايط سنجيد و پس از آن با توجّه به شواهد تاريخى و نيز سخنان امام، مسأله رفتن به عراق را ارزيابى كرد. «5»

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 167

(2). همان، ص 167

(3). همان، ص 166

(4). انساب الاشراف، ج 3، ص 165

(5). همان گونه كه در آغاز بحث نيز آمد، اين موضوع خارج از بحث كلامى علم امامت است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:202

امام نمى خواست به هيچ وجه موافقتى با يزيد و حاكميّت او داشته باشد؛ حتّى

اگر اين مخالفت منجر به شهادت او بشود. در عين حال در پى چاره بود تا در صورت امكان، انقلابى را عليه يزيد برپا كرده و خود حاكميّت بر جامعه پيدا كند. اين چهار چوب، خواست امام بود. در اين چهار چوب مى بايست از ميان احتمالات موجود يكى را انتخاب مى كرد و طبعا در برابر پيشنهادها و اعتراضها، عكس العمل نشان مى داد. اين طرح به هيچ شكل قابل تغيير نبود و لذا هر پيشنهادى كه به نحوى آن را خدشه دار مى كرد، از نظر امام محكوم و غير قابل پذيرش بود.

جهان اسلام از نظر سياسى در آن شرايط ويژگيهاى خاصى داشت. امام مى بايست به گونه اى عمل مى كرد كه بتواند با توجه به آن شرايط به اهداف خويش در جهت دفاع از اسلام و اقامه حكومتى عادلانه با موفقيت دست يابد. طبيعى است كه امام به تناسب، اهدافى در چند سطح را در نظر داشت. دستيابى به حكومت مى توانست بالاترين موفقيتى باشد كه امام به آن مى انديشد. اگر چنين چيزى دست يافتنى نمى شد، به هر روى امام به عنوان آمر به معروف و ناهى از منكر، رسالت خود را انجام داده بود. به فرض كه در اين حد نيز موفقيتى به دست نمى آورد، مى توانست مطمئن باشد كه با ريخته شدن خونش، درخت اسلام را آبيارى كرده و مردم را نسبت به وضعيت ناهنجارى كه در آن به سر مى برند، آگاه كرده است.

چهارچوب واقعيّت موجود چنين بود كه يزيد اجازه نمى داد كسى چون امام حسين عليه السّلام با عدم بيعت با او، راحت به زندگى مشغول شود، چون امام حسين عليه السّلام كسى نبود كه به آرامى زندگى

كند، در اين صورت تنها انتخاب يزيد در صورت عدم بيعت، كشتن امام بود. از طرفى، گذشته از شام، مدينه و مكّه و به طور كلّى حجاز در شرايطى نبود كه در برابر خواست يزيد مبنى بر كشتن امام، مقاومتى از خود نشان دهد.

امام مى بايست به جاى ديگرى مى انديشيد. رفتن به مكه به صورت موقت پسنديده بود؛ زيرا به هر روى، اين شهر حرم تلقى مى شد و براى مدتى مى توانست امنيت داشته باشد. اما همين شهر نيز نمى توانست به عنوان سنگرى دائمى مورد

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:203

توجه قرار گيرد. به علاوه كه مكه، هوادارى خاصى از امام نمى كرد، و حتى در جريان بيعت با امير المؤمنين عليه السّلام هم، مكه با تأنى بيعت كرده بود. در اين صورت تنها عراق كه كانون شيعيان امام بود مى توانست مورد توجه قرار گيرد. اين منطقه از جهات ديگرى نيز از شام متنفر بود. درخواست كوفه از امام اين احتمال را تقويت كرد و با اوج گرفتن اين دعوت، در صد احتمال پيروزى رو به فزونى نهاد.

معناى اين تحليل اين نيست كه هيچ خطرى در عراق نبوده است، اما سؤال اين است كه اگر امام بنا داشت در جايى مستقر شود، كجا را بايد بر مى گزيد؟ آيا امام حسين عليه السّلام كسى بود كه بيعت كند؟ آيا يزيد كسى بود كه اجازه دهد امام بدون بيعت، زنده بماند؟ اگر امام به عراق نمى رفت، در آن صورت همه كتب تاريخى نمى نوشتند: اگر به عراق رفته بود پيروز مى شد؟ آيا نمى نوشتند: چرا به نامه هاى مردم پاسخ مثبت نداد؟ چرا اجازه داد كه در حجاز به دست عمّال يزيد به

شهادت برسد و هيچ اقدامى نكند؟ اين سؤالات و نمونه آنها، مواردى است كه در صورت عدم انتخاب و مسافرت به كوفه در ذهن هر عاقلى مطرح مى شد.

بايد توجه داشت كه نتيجه سخن معترضانى كه خواستار «عدم خروج» امام بودند، پذيرش حكومت يزيد و لو به طور موقت بود و اين براى امام امكان نداشت.

حتّى گفته عبد الله بن جعفر چنين دلالت مى كرد، چون گرفتن امان از يزيد طبعا مشروط به بيعت امام بود كه اين خود قابل قبول براى امام نبود. حال ببينيم پاسخ خود امام و شواهد تاريخى چگونه اين مطلب را نشان مى دهد.

از نكاتى كه امام در موارد متعدد بدان اشاره فرموده، اين است كه يزيد و عمّالش اجازه ادامه حيات را در مكّه به او نخواهند داد و به هر صورت او را به قتل خواهند رساند. امام عليه السّلام، در برابر اعتراض ابن عباس، فرمود: «لان أقتل خارجا منها بشبرين أحب الىّ من أن أقتل خارجا منها بشبر» «1»، اين كه دو وجب دورتر از مكّه كشته شوم، بهتر از آن است كه يك وجب دورتر كشته شوم. اين نكته علاوه بر اشاره به حفظ

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، ص 164؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 289، الفتوح، ج 5، ص 113 ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن عساكر پيشين، ص 190؛ المعرفة و التاريخ، ج 1، ص 541، مجمع الزوايد، ج 1، ص 192، مروج الذهب، ج 3، ص 55؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 38

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:204

حرمت مكّه به اين نكته نيز توجه مى داد كه جان امام در خطر است و حضرت بايد

در اين باره اقدامى بكند.

امام در برابر اعتراض ابن عمر فرمود: «إنّ القوم لا يتركونى ... فلا يزالون حتى أبايع و إنى كاره فيقتلوننى» «1»، اين گروه مرا رها نخواهند كرد ... آنها اصرار دارند تا من بيعت كنم و من نمى خواهم چنين كنم، بنابراين آنها مرا خواهند كشت. اين جمله بخوبى وضعيّت امام و واقعيّت موجود را نشان مى دهد. امام در مورد ديگرى فرمود: «و لو كنت فى جحر هامّة من هوام الارض لاستخرجونى و يقتلوننى»، «2» اگر در سوراخ جانوران بيابان نيز پنهان شوم مرا بيرون آورده و به قتل خواهند رساند. زمانى كه از امام پرسيدند كه چرا براى رفتن عجله مى كند، امام فرمود: «لو لم أعجل لأخذت» «3»، اگر تعجيل نكنم مرا دستگير خواهند كرد. و بار ديگر فرمود: «إن بنى اميه أخذوا مالى فصبرت، و شتموا عرضى فصبرت و طلبوا دمى فهربت»، «4» بنى اميّه مالم را گرفتند، صبر كردم، به آبرويم تعرّض كردند، صبر كردم، خواستند خونم را بريزند، گريختم.

اين نقلها شاهد صدق اين گفته است كه به هر حال آنها تصميم بر قتل او داشتند و اميدى به زنده بودن، بصورتى كه بيعتى نيز صورت نگيرد، نمى توانسته وجود داشته باشد. طرف ديگر قضيه رفتن به سمت عراق است. وقتى قرار شد آن حضرت از مكّه خارج شود، كدامين نقطه مى بايست انتخاب مى شد؟

در فاصله ماه شعبان تا ذى حجه كه امام در مكه بود، نامه هاى مكرّرى از عراق به دست او رسيد. اين نامه ها به شكلى بود كه بعدها به صورت دليل عمده امام براى رفتن به عراق شد. در بسيارى از موارد وقتى اعتراض به رفتن مى شد، امام

مسأله نامه ها را مطرح مى كرد. «5» هنگامى كه امام در برابر حرّ رسيد، همين نامه ها را دليل آمدن خود ذكر كرد. زمانى كه عمر بن سعد علّت آمدن امام را به عراق جويا شد، پاسخ همان نامه ها بود.

______________________________

(1). همان

(2). الفتوح، ج 5، ص 116؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 38

(3). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 290

(4). الفتوح، ج 5، ص 124

(5). انساب الاشراف، ج 3، ص 163- 165

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:205

وقتى بجير بن شداد از علّت رفتن پرسيد، امام فرمود: «هذه كتب وجوه أهل المصر» «1»، اينها نامه هاى بزرگان اين شهر است. صبح عاشورا نيز علّت آمدن را نامه ها ذكر كرد. «2» به عبد الله بن عمر نيز نامه ها را نشان داد «3» و همه جا در برابر اعتراضات مى فرمود: «خلفى مملوءة بالكتب» «4» يعنى خورجين اسبم پر از نامه هاى آنان است.

اين دعوت گسترده جدّى به نظر مى آمد؛ بويژه كه علاوه بر توده هاى مردم، بيشتر نامه ها از بزرگان كوفه بود، كسانى كه مردم تابع آنها بودند. اين افراد علاوه بر شيعيان، شامل بسيارى از ديگر بزرگان بود. چه بسا اگر صرفا شيعيان بودند توجهى نمى شد؛ زيرا تعدادشان قابل توّجه نبود. امّا همين گستردگى بود كه جدّى بودن دعوت را تثبيت كرد.

در مقابل اين دعوتها، دو مرحله آزمون كوفيان بود كه در زمان امام على عليه السّلام و امام حسن عليه السّلام داده بودند، و در هر دو مرحله مردود شده بودند. اكنون امام مى بايست كدام يك را انتخاب مى كرد: سابقه بد مردم را و يا وضعيّت فعلى آنها را؟ با توجّه به گفته هاى قبلى، حتّى اگر فرض كنيم احتمال پيروزى كمتر

از پنجاه درصد هم بود، آيا براى امام راه ديگرى وجود نداشت؟ به نظر مى رسد در شرايط عادى سياسى هيچ راهى احتمالش به اندازه احتمال پيروزى در كوفه نبود. حتّى احتمال رفتن به يمن نيز موفّقيت آميز نبود؛ زيرا به يقين تشيّع در يمن به اندازه كوفه نبود؛ اضافه بر آنكه آنجا نيز در دسترس معاويه بود. حتى زمانى كه والى امام على عليه السّلام در آنجا بود، سپاه شام به يمن يورش برد و شمار زيادى از شيعيان به قتل رساند.

نخستين دليل احتمال پيروزى، وجود نامه ها بود كه نشان مى داد عده زيادى نه تنها او را حفاظت خواهند كرد، بلكه با دشمنش خواهند جنگيد. در مقابل، از هيچ نقطه ديگرى از او دعوت به عمل نيامد. افرادى كه نامه نوشتند در مرحله اوّل شيعيانى چون سليمان بن صرد، مسيب بن نجبة، حبيب بن مظاهر رفاعة بن شداد و عده اى ديگر بودند. امام با فرصت كمى كه در اختيار داشت، راه معقولى را برگزيد. آن

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 173

(2). همان، ص 181

(3). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن عساكر، ص 192

(4). همان، صص 209، 210

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:206

حضرت در اين مرحله به نامه ها پاسخى نداد، پس از آن مكرّر نامه ها به سوى مكّه سرازير شد. علاوه بر آن نمايندگان اين گروهها به مكّه رفته و درخواست خود را حضورى مطرح كردند. هر نامه اى كه به مكّه مى آمد، تعداد زيادى امضا و اسم پاى آن بود. در برخى از روايات تعداد نامه ها صد و پنجاه ذكر شده است. با اين حال امام تا اواخر هيچ پاسخى به اين درخواستها

نداد «1» و پس از آن نيز فقط حاضر شد تا مسلم را بفرستد.

امام براى اين كه ميزان حمايت مردم را بهتر بشناسد، نماينده مستقيم خود، يعنى مسلم بن عقيل، را كه فردى كاملا مطمئن بود به كوفه فرستاد. آن حضرت در نامه اى به مردم كوفه نوشتند: «إنى بعثت إليكم أخى و ابن عمى و ثقتى من أهل بيتى مسلم بن عقيل و قد أمرته أن يكتب إليّ بحالكم و رأيكم فقدموا مع ابن عمّى و بايعوه و انصروه» «2»، من برادرم، پسر عمّم و فرد مورد اعتماد خودم را از اهل بيتم، يعنى مسلم، را به سوى شما فرستاده و به او گفتم تا وضعيّت شما را برايم بنويسد. او را همراهى كرده و با او بيعت كنيد و او را يارى نماييد.

زمانى مسلم به كوفه رفت، مردم، گروه گروه با او بيعت كردند. او نيز اسامى آنها را مى نوشت و از آنها تعهّد مى گرفت تا غدر و خيانت نكرده و از امام حمايت كنند.

تعداد كه او نوشت، بيست و چند هزار نفر بود. «3» مسلم كه اين وضع را ديد، در نامه اى به امام حسين عليه السّلام نوشت: «فانى أخبرك أنه قد بايعك من الكوفة نيف و عشرون ألفا فاذا بلغك كتابى هذا فالعجل» «4»، بيش از بيست هزار نفر با تو بيعت كرده اند، وقتى نامه به دست تو رسيد، بشتاب: مى گويند وقتى امام عليه السّلام حركت كرد، اسامى هجده هزار نفر از مردم كوفه كه با مسلم بيعت كرده بودند، به دست او رسيد. «5»

______________________________

(1). نك: الفتوح، ج 5، صص 46، 49، 50، 51؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 262

(2). نك: الفتوح،

ج 5، ص 52؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 262

(3). نك: الفتوح، ج 5، ص 68؛ و نك: تاريخ الطبرى، ج 4، ص 259؛ ترجمة الامام الحسين، ابن عساكر، ص 207، مروج الذهب، ج 3، ص 54 (تعداد را 12 هزار نوشته اند)؛ و نك: الامامة و السياسة، ج 2، ص 5 (تعداد را سى هزار نفر نوشته است).

(4). ترجمة الامام الحسين، ابن سعد، ص 174؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 281؛ الفتوح، ج 5، ص 77

(5). همان، ص 174

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:207

امام در برابر اين نامه چه مى توانست بكند؟ او تا مسلم را نفرستاده بود اطمينان كافى نداشت، امّا اكنون نامه نماينده اش رسيده بود كه بهترين دليل بر بيعت مردم كوفه با امام عليه السّلام بود. از اين رو در برابر اعتراض ابن عباس در آخرين مرحله، امام به او فرمود: من مى دانم كه تو اهل نصيحت كردن هستى، امّا «و لكن مسلم بن عقيل كتب إلىّ باجتماع أهل المصر على بيعتى و نصرتى و قد أجمعت على المسير اليه» «1»، مسلم به من نامه نوشته كه مردم بر بيعت و يارى من اجتماع كرده و من نيز تصميم به رفتن گرفته ام. در روايت ديگرى آمده كه مسلم به امام نوشته بود: «و الناس كلّهم معك ليس لهم فى آل معاويه رأى و لا هوى». «2» يعنى مردم همگى با تو هستند و تمايل و علاقه اى به آل معاويه ندارند. اين چيزى بود كه مسلم به چشم خود ديده و با اطمينان كامل آن را گزارش كرده بود. او بى علاقگى مردم كوفه را به معاويه و گرايش آنان را به آل على

عليه السّلام ديده و يقين كرده بود، امّا آمدن ابن زياد و سايه استبدادى حكومتش، جريان را عوض كرد. تهديد كوفه براى بنى اميّه، جدّى تلقى شد. جاسوسان در نامه اى براى يزيد نوشتند: «قد بايع مسلم الترابية». «3» يعنى ترابيه- كه نامى براى شيعه به مناسبت نام ابو تراب براى على عليه السّلام بود- با مسلم بيعت كرده و از او خواسته اند تا زودتر به فرياد كوفه برسد. فرستادن عبيد الله به همين دليل بود، چون براى آنها مسلّم شده بود كه اگر دير بجنبند، كوفه از دست خواهد رفت. بخصوص كه نعمان بن بشير علاوه بر بى تفاوتى بنا به نقلى، گفته بود: «لابن بنت رسول الله أحبّ إلينا من ابن بجدل». «4» فرزند رسول اللّه براى ما دوست داشتنى تر از فرزند ابن بجدل «5» است.

ابن اعثم نقل كرده كه در جريان آمدن مسلم به كوفه، نعمان تنها در قصر مانده بود. كسى در نماز جمعه حاضر نمى شد و خراج نيز بدو پرداخت نمى كردند. هر كس را فرا مى خواند، اجابت نمى كرد و هر چه فرمان مى داد، متابعت نمى كردند. «6» اينها شواهدى است بر اين كه تا قبل از آمدن ابن زياد، مشكل كوفه براى بنى اميّه جدّى بوده است. بنابراين مناسب بود كه امام حسين عليه السّلام راهى كوفه شود.

______________________________

(1). مروج الذهب، ج 3، صص 54، 55

(2). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 281

(3). الفتوح، ج 5، ص 60

(4). الامامة و السياسة، ج 2، ص 5

(5). ابن بجدل اشاره به يزيد است.

(6). الفتوح، ج 5، ص 48

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:208

يزيد رياحى بود. در آن موقع، حرّ در حد يك فرمانده جزء، خود را كارگزار ابن زياد مى دانست و چندان در مسائل سياسى قضيه دخالت نمى كرد. لذا وقتى امام حسين عليه السّلام به نماز ايستاد، حرّ همراه با سپاهيانش، با اعتقادى كه به امام داشتند، بدو اقتدا كردند.

وظيفه حر اين بود تا امام را به كوفه ببرد و بخصوص اجازه بازگشت به او ندهد. امام در خطابه اى كه براى جمع نمازگزار ايراد كرد، فرمود: من قصد آمدن بدين نقطه را نداشتم تا اين كه نامه هاى شما و پيام آوران شما به سوى من آمدند؛ اكنون اگر تعهد مى دهيد كه به من تعرضى نشود، داخل شهر شما بشوم؛ در غير اين صورت به همان نقطه اى كه آمده ام بازمى گردم. «1»

اشاره كرديم كه امام پس از دريافت نامه مسلم بسرعت از مكّه خارج شد و به طرف كوفه به راه افتاد. اين حركت تا قبل از رسيدن خبر شهادت مسلم همچنان ادامه داشت؛ امّا هنگامى كه خبر شهادت مسلم رسيد، «2» حركت كاروان سست شد و صحبتهايى بين امام و اهل بيت و ياران حضرت مطرح گرديد. گفته اند كه امام قصد بازگشت داشت، اما برادران مسلم حاضر نشدند و گفتند كه براى گرفتن انتقام خون برادر بايد مسير را ادامه دهند. «3»

بر فرض كه چنين گفته باشند، قطعا اميد «پيروزى» داشته اند و شايد اين دليلى بوده تا امام هم به حسب ظاهر قانع شده او به مسير ادامه دهد. عاقلانه نيست كه بپذيريم آنها با يقين به شكست باز در فكر انتقام خون برادر بوده اند. اضافه بر پيروزى سياسى، امر ديگرى نيز بود و آن اين كه بالاخره مى بايد

امام حسين عليه السّلام موضعى در برابر يزيد اتخاذ مى كرد، و لو آن موضع شهادت باشد؛ شهادتى كه از نظر او محكوميّت

______________________________

(1). اخبار الطوال، و نك: انساب الاشراف، ج 3، ص 170؛ الفتوح، ج 5، ص 135

(2). اخبار الطوال، ص 247 نوشته دو نفر از بنى اسد كه از كوفه مى آمدند خبر را آوردند. اين كه نوشته اند فرزدق خبر شهادت مسلم را آورده و يا حر خبر را داده، قطعا نادرست است. نك: مروج الذهب، ج 3، ص 61؛ الفتوح، ج 5، ص 125

(3). انساب الاشراف، ج 3، ص 168؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 292؛ ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 176؛ الامامة و السياسة، ج 2، ص 6

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:209

يزيد را نشان دهد. شايد ديگران نيز گفتارهايى در تأييد احتمال پيروزى مطرح كرده اند. نقل شده كه عدّه اى گفتند: شما همچون مسلم بن عقيل نيستند، اگر مردم كوفه شما را ببينند، همه به سوى شما خواهند آمد. «1» منظورشان اين بود كه شايد مسلم به هر دليل نتوانسته مردم را جذب كند، امّا شخصيّت شما جذبه ديگرى دارد. اين كلام در موقعيّتى كه امام قرار داشت، با توجّه به نامه ها و درخواستهاى ده ساله مردم كوفه، بعيد نمى نمود. از اين رو امام پذيرفت كه به راه ادامه دهد.

از روايت فتوح نيز چنين برمى آيد نامه اى كه امام توسط قيس بن مسهّر، مبنى بر دعوت مردم كوفه به رعايت تعهداتشان بود، «2» فرستاد. احتمالا بعد از رسيدن خبر شهادت مسلم بن عقيل بوده است. با اين كه زمينه شك به صورت قابل توجّهى در مورد كوفه ميان سپاه امام به

وجود آمده بود، امّا اثر آن در بازگشت تنها زمانى هويدا گرديد كه امام با سپاه حرّ برخورد كرد. آمدن حرّ و سپاهيان او، با شنيدن خبر آمدن چهار هزار نفر از سپاه دشمن به قادسيه و اخبار قبلى كوفه- خصوصا پيام آوردن فرستاده ابن سعد كه مسلم به او وصيت كرده بود- امام را بر آن داشت كه از رفتن به كوفه صرف نظر كند. مسلم كه با دستگيرى خود و مشاهده تفرقه مردم از اطراف خويش به اين حقيقت پى برده بود، سعى كرد همان گونه كه امام را تحريض بر آمدن كرده بود، اينك با پيامى او را از آمدن منصرف سازد. لذا در وقت شهادت به عمر بن سعد- كه قريشى بود- وصيت كرد تا كسى را بفرستد و اين پيام را به امام حسين عليه السّلام برساند.

اندك زمانى پس از رسيدن پيام در آغاز محرّم، كاروان امام عليه السّلام در سرزمين عراق با سپاه حرّ تلاقى كرد. با اين حال امام تصميم به بازگشت گرفت، امّا حرّ مانع شد.

وظيفه او بردن سپاه امام به سمت كوفه بود. امام كه اينك به اوضاع كوفه آگاه بود، درخواست او را نپذيرفت. حرّ براى جلوگيرى از درگيرى، كه به آن تكليفى نداشت، حاضر شد سپاه به طرف كربلا برود، به سوى سرزمينى خشك نه بازگشت به حجاز و

______________________________

(1). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 300؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 42

(2). الفتوح، ج 5، ص 304

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:210

نه كوفه. «1» صرف نظر از اين كه در عمل چه گذشت، امام پيشنهاد بازگشت را در زمان برخورد با حرّ مطرح

نمود و از او خواست تا اجازه دهد بازگردد. «2» بعد از آن در برابر ابن سعد نيز همين پيشنهاد را مطرح كرد «3» و بارها فرمود: «يا أيها الناس إذا كرهتمونى فدعونى أنصرف عنكم إلى مأمنى الأرض»، اگر به حمايت من علاقه اى نداريد، اجازه دهيد به سرزمين امن (يعنى مكه) بازگردم. «4» عده اى از مورّخين نوشته اند كه امام سه پيشنهاد كرد: يكى بازگشت به حجاز، ديگرى شام و سومى رفتن به شرق اسلامى، در يكى از سرحدّات سرزمين مسلمانان. در روايتى كه در چند سطر قبل گذشت و هم تصريحات ديگر، تأكيد شده كه امام بازگشت به شام را مطرح نكرد و فقط خواستار بازگشت به حجاز (مكه يا مدينه) بوده است. بلاذرى بصراحت نقل كرده كه او در برابر عمر بن سعد تنها بازگشت به مدينه را مطرح كرد. «5» همچنين به طور مستند، از عقبة بن سمعان نقل شده كه گفت من در همه مراحل به همراه حسين بن على عليه السّلام بودم.

بر خلاف آنچه عده اى مى گويند، در هيچ مرحله اى آن حضرت نخواست تا اجازه دهند نزد يزيد برود او دستش را در دست او گذارد. آن حضرت فقط گفت: «دعونى أرجع إلى مكان الذي أقبلت منه، أو دعونى أذهب فى هذه الأرض فى هذه الأرض العريضة حتى ننظر إلى ما يصير إليه أمر الناس» «6»، اجازه دهيد به محلّى كه از آنجا آمدم بازگردم، يا اجازه دهيد در سرزمين وسيع خداوند بگردم و ببينم كار اين مردم به كجا خاتمه خواهد يافت. بلاذرى نوشته است كه امام مى خواست به طرف شام برود، همچنين از سپاه حر خواسته بود تا اجازه دهند

به شام رفته و دستش را در دست يزيد بگذارد. «7»

طبيعى است كه امام همه اين آوارگيها را به علت عدم بيعت با يزيد تحمل مى كرد و حتّى اگر روايت درست باشد، نمى توان چنين درخواستى را حد اقل به معناى رضايت دادن به خلافت يزيد تفسير كرد؛ بلكه به احتمال قوى، قصد دور شدن

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 2، ص 170؛ الفتوح، ج 5، ص 139؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، صص 47، 48

(2). انساب الاشراف، ج 3، ص 170؛ الفتوح، ج 5، ص 135؛ اخبار الطوال، ص 250

(3). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 311؛ الفتوح، ج 5، ص 155

(4). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 323

(5). تاريخ الطبرى، ج 2، ص 182

(6). الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 54

(7). همان، ص 173؛ در پاورقى اين روايت توسط مصحح تكذيب شده است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:211

از حوزه حكومتى ابن زياد را، كه فاسقى جسور بود، داشته است. امام مطمئن بود كه حتى در صورت عدم بيعت، خود يزيد نيز او را خواهد كشت و منطقى نيست كه عمدا قصد رفتن به شام را داشته باشند. يزيد خود به وليد نوشته بود: «و ليكن جوابك إلىّ رأس الحسين». «1» هر چند وليد نمى خواست به دست خود امام را به قتل رساند، و لذا بعدا هم از كشتن امام اظهار ناراحتى كرد. «2» بنابراين نمى توان پذيرفت كه حتى اگر امام چنين سخنى را گفته، قصد بيعت داشته و يا اصلا قصد رفتن به شام را داشته است.

زمانى كه امام براى حر توضيح داد كه فقط بعد از رسيدن نامه هاى كوفيان بوده است كه به اين سمت آمده،

حرّ پاسخ داد كه از نامه ها اطلاعى ندارد. وقتى نامه ها را در مقابل او نهادند، او باز اشاره كرد كه وظيفه او بردن به سمت كوفه است. امام حاضر به رفتن به سمت كوفه نشد و راه حجاز را در پيش گرفت. «3» در اين وقت سپاه حرّ مانع گرديد. آنها توافق كردند راه ميانه اى انتخاب كنند؛ راهى كه نه به سمت كوفه و نه حجاز باشد، لذا راهى منطقه العذيب شدند. «4»

در همين نقطه طرماح بن عدى از امام خواست تا راهى جبال طىّ شوند. اما سايه سپاه حرّ و تعهد امام در مورد رفتن به سمت عذيب، مانع از پذيرش خواست ابن عدى شد. «5» در طول مسير امام مى كوشيد تا راه خود را به سمت باديه كج كند و خود را از كوفه هر چه دورتر نگه دارد؛ اما حر مانع از چنين كارى مى شد تا اين كه به قصر بنى مقاتل رسيدند و از آنجا تا نينوى پيش رفتند. «6» در اين منطقه بود كه از سوى ابن زياد دستور توقف به دست حرّ رسيد: «و لا تحلّه إلا بالعراء على غير خضر و لا ماء» «7»، او را تنها در بيابان خشك و بى آب و علف نگه دار. در اين نقطه چند تن از شيعيان كوفه

______________________________

(1). الفتوح، ج 5، ص 26 جوابت براى من سر حسين بن على باشد.

(2). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 192

(3). همان، ص 250

(4). همان، ص 250؛ الفتوح، ج 5، ص 141، 130، ج 2، ص 170

(5). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 307، بلاذرى، پيشين، ج 2، ص 173، قبيله بنى طى، قبيله

حاتم طايى است كه فرزندش عدى، از اصحاب رسول الله، و بعد على عليه السّلام بود كه اينك فرزندش طرماح به خاطر تشيعش چنين پيشنهاد مى كرد.

(6). اخبار الطوال، ص 250، 251

(7). انساب الاشراف، ج 3، ص 176؛ اخبار الطوال، ص 251

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:212

توانستند خود را به امام برسانند و على رغم مخالفت حر، در كنار امام قرار گيرند. «1»

در مدتى كه امام همراه حرّ بود، زهير بن قين از امام خواست تا به آنها حمله كنند. چرا كه نفرات آنها در آن موقع كم بود. ولى امام نپذيرفت و فرمود: «إنى اكره أن أبدئهم بالقتال». «2» يعنى من كراهت دارم كه شروع كننده جنگ با آنها باشم. رسيدن به كربلا مصادف با دومين روز ماه محرم بود (چهارشنبه يا پنجشنبه). دينورى، چهارشنبه اول محرم را روز رسيدن به كربلا ذكر كرده است. «3»

مسعودى نوشته است: هنگامى كه امام به سرزمين كربلا رسيد، پانصد نفر سواره و صد نفر پياده همراه او بودند. «4» اين افراد در مدت هشت روز و بخصوص شب عاشورا كه فرداى آن روز جنگ حتمى بوده، از كنار امام دور شدند. هر چند احتمال مى رود كه در آن شب، شمار آنها كمتر از رقمى بوده باشد كه مسعودى ذكر كرده، امّا بى شبهه تعدادى نيز در اين فاصله امام را تنها گذاشتند.

فرداى روز ورود امام به كربلا، سپاهيان ابن زياد بتدريج در اين سرزمين اجتماع كردند. ابن زياد اصرار داشت تا تمامى مردم كوفه در اين جريان حضور داشته باشند. لذا همه قبايل گروه گروه عازم شدند. چنين سياستى براى آن بود كه در آينده از متهم شدن

بعضى از قبايل جلوگيرى كرده و دست همه را به خون حسين عليه السّلام آغشته سازد. اين مى توانست مانعى در شركت كوفيان در حمايت از قيامهايى به نفع علويان باشد. بر طبق روايت ابن اعثم، حدود بيست و دو هزار نفر فرستاده شدند. «5» هر چند از روايتهاى بلاذرى، «6» دينورى «7» و نيز ابن سعد چنين بر مى آيد كه گروهى در نيمه راه گريخته اند.

ابن زياد اعلام كرده بود: «أيّما رجل وجدناه بعد يومنا هذا متخلفا عن العسكر برئت منه الذمّة». «8» يعنى هر كس بعد از امروز از آمدن در لشكر تخلف كند، من ذمّه خود را

______________________________

(1). انساب الاشراف، ج 3، ص 172

(2). اخبار الطوال، ص 252

(3). همان، ص 253

(4). مروج الذهب، ج 2، ص 61

(5). حر با هزار نفر، حصين بن نمير 4 هزار نفر، شبث بن ربعى يك هزار نفر، شمر بن ذى الجوشن 4 هزار نفر ...؛ الفتوح، ج 5، ص 159

(6). انساب الاشراف، ج 3، ص 179

(7). اخبار الطوال، ص 254

(8). انساب الاشراف، ج 3، ص 178

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:213

از او بر خواهم داشت». با اين تهديد بود كه اين جمعيت روانه كربلا گرديد.

عمر بن سعد بن وقاص، كه عازم رى بود و قرار بود تا با ديلمان مشرك نبرد كند، قرار شد در آغاز داستان كربلا را خاتمه دهد و بعد به رى برود. در نهايت او به عنوان فرماندهى نيروهاى كوفه (على رغم كراهت خود و بنى زهره «1») حاكميت بر رى را به قيمت ريختن خون پسر رسول الله برگزيد و عازم كربلا شد. «2»

در آغاز پسر سعد، نماينده اى نزد امام فرستاد و دليل

آمدن او را پرسش كرد.

پاسخ امام، ارائه نامه هايى بود كه مردم كوفه براى او فرستاده بودند. آن حضرت در ادامه فرمود: در صورتى كه مايل نيستند، او به همان جايى كه از آن آمده است بازخواهدگشت. عمر بن سعد كه خود به دنبال مفرّى بود، اين پيشنهاد را براى ابن زياد فرستاد و نوشت: حسين عليه السّلام به من تعهد داده كه بر گردد و يا به يكى از سرحدات كشور اسلامى رفته و مانند يك فردى عادى باشد و اين موجب رضايت تو و مصلحت اين امت است: «هذا لك رضا و للأمة صلاح»، «3» اما شمر مانع گرديد و ابن زياد را كه تمايل به پذيرش اين پيشنهاد داشت، از قصدش منصرف كرد. او گفت:

«اگر حسين برود، ديگر نمى توان او را به دست آورد». ابن زياد در نامه اى به ابن سعد نوشت: تو را نفرستاده ام تا مماشات كنى، بلكه هر چه زودتر بيعت با يزيد را با او مطرح كن، اگر نپذيرفت او را از بين ببر. «4» وقتى اين پيام به دست امام رسيد، فرمود: «لا أجيب ابن زياد، لا ذلك ابدا، فهل هو إلا الموت فمرحبا به»، «5» پاسخ مثبت به ابن زياد نخواهم داد. آيا نتيجه آن جز مرگ است، پس مرحبا بر مرگ».

چند روز قبل از عاشورا، دستور اكيدى از ابن زياد رسيده بود كه مانع از دسترسى امام حسين عليه السّلام به آب شوند: «حل بين الحسين و الماء فلا يذوقوا منه قطرة كما»

______________________________

(1). شرف الامام الحسين عليه السّلام، ص 178

(2). امام نماينده اى نزد ابن سعد فرستاد تا او را نهى كند، اما پاسخى كه نماينده آورد اين

بود: «رضى ابن سعد أن يقتلك بملك الرى»؛ الفتوح، ج 5، ص 173

(3). ارشاد، ص 229

(4). «فانظر فان نزل الحسين و اصحابه على الكم فابعث بهم الىّ سلما و إن ابو فازحف إليهم حتى تقتلهم و تمثل بهم فانهم مستحقون لذلك» الفتوح، ج 5، ص 166، انساب الاشراف، ج 3، ص 183

(5). اخبار الطوال، پيشين، ص 254

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:214

صنع بالتّقى الزّكى عثمان»، «1» بين او و آب جدايى بيندازيد؛ به طورى كه نتواند قطره اى آب بردارد؛ كما اين كه آنها همين رفتار را با عثمان كردند. او همچنين در نامه اى به ابن سعد نوشته: «شنيده ام كه حسين و اصحابش دسترسى به آب داشته و چاههايى كنده اند. هنگامى كه نامه به دستت رسيد، آنها را حتى الامكان از كندن چاه محروم كرده و با سختگيرى تمام اجازه بهره بردارى از آب فرات را به آنان نده». «2»

در طى روزهاى آخر، امام چند ملاقات محرمانه با ابن سعد داشت و سعى كرد تا او را منصرف كند. اما ابن سعد بر طبق روايات تاريخى نتوانست از حكومت رى چشم پوشى كند.

رابطه نسبى شمر با مادر عباس بن على عليه السّلام موجب شد تا امان نامه اى از ابن زياد براى او و ديگر برادرانش بگيرد. اما آنها حاضر نشدند تا امام حسين عليه السّلام را تنها بگذارند. «3» در مواردى ديگر، امانى براى على اكبر ذكر شده كه او نيز در ارتباط با مادرش بوده است. اما على اكبر گفت: «أما و الله لقرابة رسول الله صلّى اللّه عليه و آله كانت أولى أن ترعى من قرابة أبى سفيان» «4»، رعايت قرابت با پيامبر صلّى اللّه

عليه و آله برتر از قرابت با ابو سفيان است. سپاه ابن زياد همان عصر تاسوعا قصد حمله داشت؛ اما با درخواست امام داير بر موكول كردن درگيرى به فرداى آن روز موافقت شد. در آن شب امام براى اصحاب خويش سخن گفته و به آنها فرمود كه او بيعت خود را از عهده آنها بر داشته و مى توانند بروند و حتى بعضى از افراد خانواده او را نيز همراه خويش ببرند؛ اما اصحاب

______________________________

(1). اين دستور بعد از گذشت سه روز از ورود امام بوده است، نك: اخبار الطوال، ص 255؛ انساب الاشراف، ج 4، ص 180، آنچه ابن زياد در مورد عثمان آورده است، صحيح نيست؛ زيرا در مقابل فشارى كه مخالفين عثمان بر او وارد كردند، اين امام على عليه السّلام بود كه آب براى او فرستاد. پيش از اين در اين باره سخن گفتيم.

(2). الفتوح، ج 5، ص 162؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص 311، اشاره به چاه مى تواند پاسخ به اعتراض گروهى باشد كه گفته بودند سرزمين كربلا با كندن دو يا سه متر آب دارد و نيازى به فرات نيست. لذا تشنگى هم نبوده است. واضح است كه حتى سپاه ابن زياد تا اين اندازه سختگير بودند كه اجازه كندن چاه را نمى دادند. در عين حال اين درست است كه تا يكى- دو روز قبل از عاشورا سپاه امام چند مرتبه با نبرد توانستند از فرات آب ببرند.

(3). انساب الاشراف، ج 3، ص 184؛ الفتوح، ج 5، ص 168

(4). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ص 182

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:215

ايستادگى خود را اعلام كردند. «1»

شب عاشورا، امام دستور

داد تا اطراف خيمه ها را، جز يك طرف، خندق كندند تا دشمن نتواند از همه طرف بدانها حمله كند. از صبح عاشورا دو سپاه در مقابل يكديگر صف آرايى كردند و كوچكترين سستى در سپاه امام ديده نشد. آوردن اهل بيت توسط امام حسين عليه السّلام، صرف نظر از توجّه به واقعيّات و به تقديرات خداوند و يا مزاياى سياسى آن پس از شهادت امام حسين عليه السّلام، بيانگر قصد و عمدى است كه امام براى گرفتن حاكميّت از دست يزيد داشته است. حتّى انتقال آنها از مكّه به سمت كوفه، در ظاهر امر، ناشى از يك اطمينان سياسى بود كه حكايت از انقياد مردم كوفه در برابر امام داشت. از اين رو نگاه داشتن آنها در حجاز، از نظر سياسى به مصلحت امام نبود؛ زيرا بر فرض پيروزى در عراق، چه بسا حجاز دست امويها باقى مى ماند و مى توان حدس زد كه آنها با اهل بيت امام عليه السّلام چگونه رفتار مى كردند.

امام در شب عاشورا به اصحابش فرمود: فردا جز شهادت چيز ديگرى نخواهد بود:

فأنتم فى حلّ منّى و هذا الليل قد غشيكم، فمن كانت له منكم قوة فليضم رجلا من أهل بيتى إليه و تفرقوا فى سوادكم، فعسى الله أن يأتى بالفتح أو أمر من عنده فيصبحوا على ما اسرّوا فى أنفسهم نادمين، «2»

شما از ناحيه من آزاديد. اين شب است كه شما در آن ايمنيد، هر كس از شما نيرومند است مردى از اهل بيت را نيز به همراه خويش برداشته و در اين سرزمين به راه افتد، تا اين كه خداوند پيروزى را نصيب ما كند يا امر ديگرى از طرف خداوند

تحقق يابد و اين افراد را از آن قصدى كه در درونشان دارند، پشيمان گرداند.

در اينجا اشاره به اين نكته شده كه ممكن است پيروزى نصيب آنها شود و يا دشمن از قصد خويش منصرف شود. بنابراين از نظر سياسى احتمال ضعيف پيروزى و يا تحوّلى در دشمن وجود داشته است. البته در اين شرايط چنين احتمالى بسيار

______________________________

(1). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام ابن سعد، ص 178؛ الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 58، 59

(2). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، صص 179، 180

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:216

ضعيف بود و آنان راهى جز شهادت در پيش روى آنها قرار ندارد.

پيوستن حرّ، به همراه سى تن به امام عليه السّلام، «1» با توجه به روشنگرى سياسى امام در صبح عاشورا نشانگر آن است كه احتمال چنين تحوّلى بوده است. امّا خباثت عمر بن سعد كه پدرش در سلك قاعدين بود، «2» همراه با خبث ذاتى خوارج صفتانى چون شمر بن ذى الجوشن «3» و فشار ابن زياد، سبب شد تا يكى از هولناكترين جنايات در عالم اسلام به وقوع بپيوندد.

ابن سعد نوشته است كه همراهان امام پنجاه مرد بودند كه بيست نفر ديگر از سپاه بدانها ملحق شدند. «4» قبل از درگيرى، امام سخنانى را براى سپاه دشمن مطرح كرد: دليل آمدن من خواسته شما و مانند شما بود. نوشته بوديد كه سنت از بين رفته، نفاق طلوع كرده و از من خواسته بوديد براى اصلاح امت جدم به اينجا بيايم. حال اگر كراهت داريد، اجازه دهيد از همين جا بازگردم. شما به درونتان مراجعه كنيد. آيا ريختن خون فرزند رسول الله را جايز

مى دانيد؟ فرزند پسر عم پيامبر، اولين مؤمن بود. كسى كه حمزه و عباس و جعفر، عموهاى او هستند. آيا كلام پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را درباره من و برادرم شنيده ايد كه فرمود: «سيدا شباب أهل الجنّة» اگر از من نمى پذيريد از جابر انصارى، ابو سعيد خدرى و زيد بن ارقم بپرسيد. «5» بن حضير نيز مشابه همين استدلالها را مطرح كرد. «6» كما اين كه زهير بن قين شخصيت معروفى بود نيز بر مردم اتمام حجت نمود. «7»

حر بن يزيد كه تا آن موقع گمان مى كرد كار به خونريزى، آن هم در مورد فرزند رسول الله صلّى اللّه عليه و آله نخواهد انجاميد، يك مرتبه متوجه قضيه شد. نزد ابن سعد رفت و گفت: آيا هيچ كدام از اين سخنان شما را قانع نمى كند؟ عمر بن سعد گفت: اگر دست من بود او را نمى كشتم! اما اكنون چاره اى نيست. حر كه اين سخنان را شنيد بلافاصله

______________________________

(1). همان، صص 178، 181؛ الامامة و السياسة، ج 2، ص 7

(2). كسانى كه به تعبير زيباى على عليه السّلام «خذلوا الحق و لم ينصروا الباطل» حق را رها كردند و باطل را هم يارى نكردند.

(3). شهرت سابقه خارجى بودن داشته است.

(4). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 178

(5). ترجمة الامام الحسن عليه السّلام، ابن سعد ص 181؛ و نك: الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 61، 60

(6). الفتوح، ج 5، ص 182

(7). الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 63

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:217

نزد امام آمد و توبه كرد و به دفاع از او ايستاد و پس از كشتن دو نفر به شهادت رسيد.

«1»

يزيد بن ابى زياد نيز از كسانى بود كه در همان لحظه به سمت امام آمد و در كنارش به شهادت رسيد. «2»

سيره امام على عليه السّلام اين بود كه جنگ را آغاز نمى كرد. امام نيز در كربلا جنگ را آغاز نكرد، بلكه عمر بن سعد بود كه اولين تير را در كمان خويش نهاد و به سوى لشكر امام پرتاب كرد. او پس از اين اقدام خود گفت: نزد ابن زياد شهادت دهند كه او اولين تير را رها كرده است. «3»

در آغاز، درگيرى افراد سپاه امام، تك تك روانه نبرد شدند. مدتى كه گذشت، تعداد كشته هاى دشمن زيادتر از شهدا بود. لذا عمرو بن حجاج با اشاره به اين كه شما داريد با قهرمانان عرب مى جنگيد، گفت: اگر آنها را تير باران نكنيد به دست آنها كشته خواهيد شد. «4»

پس از آن با تير باران شديدى كه انجام شد و در طى چند درگيرى، ابتدا اصحاب و بعد به ترتيب افراد خانواده امام به شهادت رسيدند. ابن سعد در طبقات و ديگران، جزئيات اين حملات را ثبت كرده اند. واقعه كربلا با شهادت امام و بيش از هفتاد تن از يارانش و نيز كشته شدن نزديك به هشتاد و هشت نفر از سپاه دشمن خاتمه يافت. «5»

ج 4، ص 326؛ الفتوح، ج 5، ص 183

(4). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 331؛ الكامل، ج 4، ص 67

(5). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، ص 184؛ و نك: مروج الذهب، ج 3، ص 63 نقل درست تاريخى همين بوده و مطابق اوضاع و احوال جارى در آن زمان و نحوه برخورد دو طرف مى باشد.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:218

روايات بسيارى وجود دارد كه در بيشتر آنها آمده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از شهادت امام حسين عليه السّلام خبر داده بودند. علامه امينى بخشى از اين نقلها را در كتاب سيرتنا و و سنتنا و فراهم آورده اند. كتابهاى اهل سنت مملو از اين اخبار و آثار است. «1»

علاوه «2» بر اين روايات، كه خود جنبه تاريخى دارد، اخبارى نقل شده كه بصراحت يا اشارت، وقوع حادثه كربلا را قبل از اتفاق افتادن آن، خبر داده است. اين اخبار در كتب تاريخى نقل شده كه در ذيل به بخشى از آنها اشاره مى كنيم.

در روايتى آمده است كه امام عليه السّلام در شبى قبل از آنكه از مدينه به سوى مكّه هجرت كند، بر سر قبر رسول الله صلّى اللّه عليه و آله آمد. پس از آنكه كنار قبر خوابش برد، در خواب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و جمعى از ملائكه را ديد. پيامبر صلّى اللّه عليه و آله او را در آغوش گرفته و بدو فرمود: يا حسين! كأنك عن قريب أراك مقتولا مذبوحا بارض كرب و بلا من عصابة من أمتى و أنت فى ذلك عطشان لا تستقى ... يا حسين أن أباك و أمك

قد قدّموا علىّ و هم إليك مشتاقون و أن لك فى الجنّة درجات لن تنالها إلا بالشهادة، اى حسين! مى بينم كه بزودى به دست گروهى از امّت من در كربلا تشنه كشته خواهى شد ... اى حسين! پدر و مادرت بر من وارد شده و مشتاق ديدار تو هستند. تو در بهشت مقامى دارى كه جز با شهادت بدان دسترسى پيدا نمى كنى.

در خبر ديگرى آمده است كه امام حسين عليه السّلام در مكّه فرمود: «إنّى رأيت جدى صلّى اللّه عليه و آله فى منامى و قد أمرونى بأمر و أنا ماض لأمره، «3» من جدّم را در خواب ديدم. به من دستورى داد كه براى اجراى آن مى روم. امام در نامه اى براى سعيد بن عاص، با استناد به همين خواب، نوشت: «و أعلمك أنّى رأيت جدى فى منامى مخبرنى بأمر و أنا ماض له، «4» تو را از نكته آگاه كنم كه من جد خود را خواب ديده ام. او به من خبرى داده كه من به دنبال آن هستم.

______________________________

(1). بيشتر اين اخبار را با مصادر و منابع جديدتر، علامه شيخ محمد باقر محمودى، در مجلد نخست كتاب عبرات المصطفين آورده اند.

(2). نك: ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن سعد، صص 161- 154، و پاورقى همان صفحات.

(3). همان، ج 5، ص 51.

(4). همان، ج 5، ص 116؛ و نك: تاريخ الطبرى، ج 4، ص 291 همين مطلب را به عبد الله بن جعفر نيز نوشته است. نك: ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، و نك: ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ص 202

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:219

در منطقه خزيميه، زينب عليها السّلام نزد امام عليه السّلام آمد

و عرض كرد: در نيمه هاى شب فريادى شنيدم. امام عليه السّلام فرمود چه شنيدى؟ زينب عليها السّلام گفت: هاتفى فرياد مى زد:

ألا يا عين فاحتفلى بجهدو من يبكى على الشهداء بعدى

و على القوم تسوقهم المنايابمقدار إلى إنجاز و عدى يعنى اى چشم با جهد تمام جشن بگير، چه كسى بعد از من بر شهيدان مى گريد، مرگ به سوى اين قوم حركت مى كند، به مقدارى كه وعده مرا منجز كند. امام عليه السّلام فرمود:

آنچه قضاى الهى باشد، همان محقّق خواهد شد. «1»

از موارد ديگر هنگامى است كه امام عليه السّلام به كربلا رسيد. وقتى نام آن منطقه را پرسيد و به او گفتند، فرمود: لقد مرّ أبى بهذا المكان عنده مسيرة إلى صفين و أنا معه فوقف فسأل عنه فاخبر باسمه فقال هاهنا محطّ ركابهم و هاهنا مهراق دمائهم، فسئل عن ذلك، فقال:

ثقل لآل البيت محمد ينزلون هاهنا، «2» پدرم در حين رفتن به صفّين از اينجا عبور كرد كه من با او بودم. اسم اين محل را پرسيد و به او گفتند، فرمود: اينجا محل فرود آنها و ريختن خونشان است. در اين باره از او پرسش كردند، گفت: جمعى از اهل بيت در اينجا فرود خواهند آمد.

امام در منطقه ثعلبيه پس از ظهر، سرش را بر زمين نهاد و به خواب رفت. پس از بيدار شدن، شروع به گريه كرد. على اكبر از علّت آن پرسيد، امام فرمود: إنّى رأيت فارسا على فرس حتى وقف علىّ فقال: يا حسين! إنّكم تسرعون المسير و المنايا لكم تسرع إلى الجنّة فعلمت أن أنفسنا قد نعيت الينا، «3» سوارى را ديدم كه آمد و نزد ما توقف كرد،

گفت:

اى حسين! شما در اين سير به سرعت مى رويد و مرگ براى شما به سرعت به سوى بهشت مى رود. من دانستم كه نفوس ما در حال وداع با ما هستند.

صبح عاشورا امام عليه السّلام به خواهرش فرمود: يا أختاه! إنى رأيت جدى فى المنام و أبى عليا و فاطمه أمى و أخى الحسن عليهم السلام فقالوا: إنّك رائح إلينا عن قريب و قد و الله يا أختاه دنا الامر فى ذلك لا شك، «4» اى خواهر! ديشب جدّم پيامبر صلّى اللّه عليه و آله، پدرم على، مادرم

______________________________

(1). الفتوح، ج 5، ص 122

(2). اخبار الطوال، ص 253

(3). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ص 177؛ الفتوح، ج 5، ص 123

(4). الفتوح، ج 5، صص 175- 176

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:220

فاطمه و برادرم حسن را در خواب ديدم كه مى گفتند تو بزودى به سوى ما خواهى آمد. اى خواهر بدون شك و به خدا قسم كه وقت آن نزديك است.

همچنين درباره شب عاشورا نقل شده كه امام فرمود: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را ديدم كه گروهى از اصحاب همراهش بودند و به من فرمود:

يا بنى! أنت شهيد آل محمد و قد استبشرت بك السماوات و أهل الصفح الأعلى فليكن إفطارك عندي الليلة تعجل و لا تؤخر، «1» فرزندم! تو شهيد آل محمد هستى. آسمانها و اهالى آسمانهاى اعلى به تو بشارت داده اند. تو بايد امشب نزد من افطار كنى، عجله كرده و تأخير نكن.

در يك مورد ديگر از امير المؤمنين على عليه السّلام نقل شده كه بنا به نقل مجاهد در كوفه بر سر منبر فرمود: كيف أنتم إذا أتاكم أهل بيت نبيكم يحمل

قويهم ضعيفهم، چگونه خواهيد بود، وقتى كه اهل بيت پيامبرتان بر شما وارد شوند در حالى كه قويتر آنها ضعيفتر را بر دوش مى كشد؟ مردم گفتند، چه و چه خواهيم كرد. امام سرش را تكان داد و فرمود: توردون ثم تعرّدون ثم تطيعون البراءة و لا براءة لكم. «2»

اينها نمونه هايى بود از آنچه دلالت بر آگاهى امام از واقعه كربلا قبل از شهادت داشت، امّا طبيعى است كه نه تنها امام حسين عليه السّلام، بلكه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نيز در زندگى سياسى خويش، از عنصر غيب استفاده نمى كرد، جز در مقام اثبات نبوّت يا امامت، رفتار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و ائمه مطابق ارزيابى سياسى موجود بود. اين آگاهى از غيب مواردى است كه خداوند به طريقى آنها را آگاه مى گردانيد- به وسيله جبرئيل يا خواب و امثال آن- چرا كه اصل غيب جز در اختيار خداوند نيست. پيشگامى و اسوه بودن پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و امام عليه السّلام مبتنى بر وضع موجود و ارزيابى ظاهرى است، نه بر غيب. اين مشى تمامى انبيا و ائمه در شرايط طبيعى زندگيشان بوده است.

در اينجا بحثهاى تاريخى و كلامى فراوانى شده است كه اين كتاب گنجايش آن بحثها را ندارد و بايد در مقالى مستقل به آنها پرداخته شود. با اين حال، به اجمال برخى از ابعاد آن را مرور مى كنيم.

______________________________

(1). همان، ج 5، ص 181

(2). انساب الاشراف، ج 4، ص 82

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:221

آله تغييرات فراوانى يافته بود. درست است كه سير پيدايش انحراف تدريجى بود، امّا پايه هاى آن در ديد بسيارى از محققين از همان سالهاى اوليّه بعد از رحلت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به وجود آمده بود. انحرافات مزبور در زمينه هايى بود كه اهل سياست مى توانستند به راحتى از آنها بهره گيرى كرده و در تحميق مردم و نيز توجيه استبداد و زورگويى خود از آنها استفاده كنند. بنى اميّه در پيدايش و گسترش اين انحرافات، نقشى عظيم داشتند. بويژه روى كار آمدن يزيد نشان داد كه بنى اميه هيچ اصالتى براى اسلام قائل نبوده و اعتقاد بدان تنها پوششى براى توجيه و پذيرش حاكميت آنها، توسط مردم بود.

امام حسين عليه السّلام علاوه بر اين كه بنى اميّه را متهم به ظلم و عداوت مى كرد، «1» آنها را كسانى مى دانست كه «طاعت شيطان را پذيرفته، طاعت خداوند را ترك گفته، فساد را ظاهر ساخته، حدود الهى را تعطيل و به بيت المال تجاوز كرده اند». «2» آنها علاوه بر ايجاد فساد و تعطيل حدود، بسيارى از مفاهيم دينى را تحريف كرده و يا در مجارى غير مشروع از آنها بهره گيرى مى كردند. در اينجا نمونه هايى از اين مفاهيم را كه در جريان كربلا و ايجاد آن مؤثّر بوده است، همراه با شواهد تاريخى، بيان مى كنيم.

سه مفهوم «اطاعت از ائمه، لزوم جماعت، حرمت نقض بيعت» از رايج ترين اصطلاحاتى سياسى بود كه خلفا به كار مى بردند. شايد بتوان گفت سه مفهوم مزبور، پايه خلافت و نيز دوام آن را تضمين مى كرد. اين سه واژه، اصول درستى بود كه به هر روى در شمار مفاهيم دينى- سياسى، اسلامى بود، چنان

كه از نظر عقل نيز براى دوام جامعه و حفظ اجتماعى رعايت آنها لازم مى بود. اطاعت از امام به معناى پيروى از

______________________________

(1). الفتوح، ج 5، ص 137

(2). انساب الاشراف، ج 3، ص 171؛ الفتوح، ج 5، ص 144- 145، تاريخ الطبرى، ج 4، ص 304، در عبارات ديگرى نيز امام فرمود «أ لا ترون أن الحق لا يعمل به و أن الباطل لا يتناهى عنه» تاريخ الطبرى، ج 4، ص 305، ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن عساكر، ص 214. همچنين امام فرموده بود «فإن السنة قد أميتت و إن البدعة قد أحييت»، تاريخ الطبرى، ج 4، ص 266

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:222

نظام حاكم است. سؤال مهم اين است كه تا كجا بايد از حاكم پيروى كرد. آيا تنها اطاعت از امام عادل لازم است يا آن كه از سلطان جائر نيز بايد اطاعت كرد. پيش از اين در ضمن بحث از خلافت عثمان به تفصيل به بيان اين نكته پرداختيم. به همانجا مراجعه شود.

حفظ جماعت يعنى عدم اغتشاش و شورش، دست نزدن به اقداماتى كه وحدت را از بين ببرد و زمينه ايجاد تزلزل را در جامعه اسلامى فراهم مى كند. سؤال مهم اين است كه در مقابل سلطنت استبدادى و حاكم فاسق، در هر شرايطى بايد سكوت كرد و آيا هر صداى مخالفى را به اعتبار اين كه مخلّ «جماعت» و سبب «تفرقه» است مى توان محكوم كرد.؟

حرمت نقض بيعت به عنوان رعايت عهد، در اسلام تمجيد شده است. نقض عهد و بيعت بسيار مورد مذمّت قرار گرفته و واضح است كه چه اندازه در مسائل سياسى نقش مثبت دارد. امّا آيا در

برابر خليفه اى مثل يزيد اگر بيعت نشد و يا نقض بيعت شد و جماعت به هم خورد، باز بايد مسأله را به صورت حرمت نقض عهد مطرح ساخت؟ يا اساسا بايد اين موارد را استثناء كنيم؟ همان گونه كه گذشت، خلفاى بنى اميّه و بعدها بنى عبّاس با به كارگيرى اين مفاهيم در شكل تحريف شده آن، كه هيچ قيد و شرطى نداشت، مردم را وادار به پذيرش حكومت خود مى كردند.

هنگامى كه معاويه براى فرزندش يزيد بيعت گرفت، به مدينه آمد تا مخالفين را وادار كند با يزيد بيعت كنند. عايشه در شمار مخالفين بود. چرا كه به هر حال برادرش، محمّد فرزند أبو بكر، به دست معاويه به شهادت رسيده بود. زمانى كه سخن از بيعت به ميان آمد، معاويه به عايشه گفت: من براى يزيد از تمامى مسلمين بيعت گرفته ام، آيا تو اجازه مى دهى كه «أن يخلع الناس عهودهم» مردم را از تعهدى كه بسته اند رها كنم؟ عايشه گفت: «إنى لا أرى ذلك و لكن عليك بالرفق و التأنى»، من چنين چيزى را روا نمى دانم، امّا شما نيز با مدارا و ملايمت با مردم برخورد كنيد. «1»

اين نمونه نشان مى دهد كه چگونه در پرتو آن مفهوم، عايشه راضى گرديد.

______________________________

(1). الفتوح، ج 4، ص 237؛ الامامة و السياسة، ج 1، ص 183

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:223

حال به نمونه اى ديگرى از اين موضوع بنگريد: كان شمر يصلّى معنا ثم يقول: اللهم إنك تعلم أنى شريف فاغفر لي. قلت: كيف يغفر الله لك و قد أعنت على قتل ابن رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم. قال: و يحك فكيف نصنع، إن هؤلاء أمرونا

بأمر فلم نخالفهم، و لو خالفناهم كنّا شرا من هذه الحمر السقاة. قلت: إن هذا لعذر قبيح فانّما الطاعة فى المعروف.

ابى اسحاق مى گويد: شمر بن ذى الجوشن ابتدا با ما نماز مى خواند، پس از نماز دستهاى خود را بلند مى كرد و گفت: خدايا تو مى دانى كه من مردى شريف هستم، مرا مورد بخشش قرار ده. من بدو گفتم چگونه خداوند تو را ببخشد، در حالى كه در قتل فرزند پيامبر صلّى اللّه عليه و آله معاونت كرده اى؟ شمر گفت: «ما چه كرديم؟ امراى ما به ما دستور دادند كه چنين كنيم. ما نيز نمى بايست با آنها مخالفت كنيم. چرا كه اگر مخالفت مى كرديم، از الاغهاى آبكش بدتر بوديم. من به او گفتم: اين عذر زشتى است. اطاعت تنها در كارهاى درست و معروف است. «1» ابن زياد هم، پس از دستگيرى مسلم بن عقيل به او گفت: «يا شاق! خرجت على إمامك و شققت عصا المسلمين» «2» اى عصيانگر! بر امام خود خروج كرده و اتحاد مسلمين را از بين بردى. البتّه مسلم كه تسليم چنين انحرافى نبود، به حق پاسخ داد كه معاويه خلافت را به اجماع امّت به دست نياورده، بلكه با حيله گرى عليه وصىّ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله، غلبه يافته و خلافت را غصب كرده است.

نمايندگان عمرو بن سعيد بن عاص، حاكم مكّه، در زمان خروج امام حسين عليه السّلام از مكّه خارج مى شد، گفتند: «أ لا تتقى الله تخرج عن الجماعة و تفرّق بين هذه الأمّة»، «3» آيا از خدا نمى ترسى كه از جماعت مسلمين خارج شده و تفرقه بين امّت ايجاد مى كنى؟

عمرو بن حجاج، يكى از فرماندهان ابن

زياد، با افتخار مى گفت: ما، طاعت از

______________________________

(1). لسان الميزان، ج 3، ص 151 (چاپ جديد: ج 3، ص 504)؛ در ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، (ص 197) عبارت چنين است: كان شمر بن ذى الجوشن الضبابى لا يكاد اولا يحضر الصلاة معنا، فيجي ء بعد الصلاة فيصلّى ثم يقول: اللهم اغفر لى، فانّى كريم لم تلدين اللئام. قال: فقلت له: انك لسيّئ الرأى يوم تسارع الى قتل ابن بنت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم. قال: دعنا منك يا أبا اسحاق فلو كنا كما تقول و اصحابك كنّا شرّا من الحمير السقّاءات.

(2). الفتوح، ج 5، ص 98

(3). تاريخ الطبرى، ج 4، ص 289؛ همين تبليغات بود كه بسيارى از مردم، بخصوص مردم شام، امام حسين عليه السّلام را خارجى (خروج بر امام) دانسته و تكفير مى كردند.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:224

امام را كنار نگذاشته و از جماعت كناره گيرى نكرديم «1» و به سپاه ابن زياد نيز نصيحت مى كرد: «ألزموا طاعتكم و جماعتكم و لا ترتابوا فى قتل من مرق عن الدين و خاف الإمام» «2»، طاعت و جماعت را حفظ كرده و در كشتن كسى كه از دين خارج گشته و مخالفت با امام ورزيده، ترديد نكنيد.

افرادى چون عبد الله بن عمر، كه از فقهاى اهل سنّت و محدّثين روايات به حساب مى آمد، فكر مى كرد كه اگر مردم حتّى بيعت يزيد را پذيرفتند، او نيز خواهد پذيرفت و به معاويه نيز قول داد: «فإذا اجتمع النّاس على ابنك يزيد لم أخالف»، «3» زمانى كه همه مردم با فرزند تو يزيد بيعت كردند، من با او مخالفت نخواهم كرد. او به امام هم

مى گفت: جماعت مسلمين را متفرّق نكن. «4» افرادى چون عمره، دختر عبد الرحمن بن عوف، نيز به امام حسين عليه السّلام نوشتند كه حرمت «طاعت» را رعايت كرده و جماعت و حفظ آن را بر خود لازم شمرد. «5»

يكى ديگر از انحرافات دينى در جامعه اسلامى «اعتقاد به جبر» بود. اين عقيده پيش از رخداد كربلا نيز مورد بهره بردارى بوده است. امّا در صدر اسلام، معاويه مجدّد آن بوده و طبق گفته ابو هلال عسكرى، معاويه بانى آن بوده است. «6» قاضى عبد الجبار نيز با اشاره به اين كه معاويه پايه گذار «مجبره» است، جملات جالبى در تأييد اين مسأله از قول معاويه آورده است. «7»

معاويه در مورد بيعت يزيد مى گفت: «إن أمر يزيد قضاء من القضاء و ليس للقضاء الخيرة من أمرهم»، «8» مسأله يزيد قضايى از قضاهاى الهى است و در اين مورد كسى از خود اختيارى ندارد.

عبيد الله بن زياد نيز به امام سجّاد عليه السّلام گفت: «أ و لم يقتل الله عليا»؟ آيا خدا على

______________________________

(1). همان، ص 275.

(2). همان، ص 331

(3). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ص 167، ابن عمر طبق گفته خود معاويه شخصى ترسو بود (ابن اعثم، ج 4، ص 260) او به امام حسين عليه السّلام نيز گفت: خروج نكن و صبور باش و داخل در صلحى شود كه همه مردم در آن داخل شدند. نك: الفتوح، ج 5، ص 39؛ ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ص 166

(4). الكامل فى التاريخ، ج 4، ص 17

(5). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ص 167

(6). الاوائل، عسكرى، ج 2، ص 125

(7). فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص 143

(8). الامامة و السياسة،

ج 1، ص 183، 187

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:225

اكبر را نكشت؟ امام فرمود: «كان لى أخ يقال له على، أكبر منى قتله الناس»، برادر بزرگترى داشتم كه مردم او را كشتند. «1» وقتى عمر بن سعد مورد اعتراض قرار گرفت كه چرا به سبب حكومت رى، امام حسين عليه السّلام را كشت؟ گفت: اين كار از جانب خدا مقدّر شده بود. «2»

كعب الاحبار نيز تا زنده بود، غيبگويى مى كرد كه حكومت به بنى هاشم نخواهد رسيد. (گرچه بعدها، هم عباسيان و هم علويان- مثلا در طبرستان- به حكومت رسيدند.) همين امر را از قول عبد الله بن عمر نيز نقل كرده اند كه گفته بود:

«فاذا رأيت الهاشمى قد ملك الزمان فقد هلك الزمان»، «3» هنگامى كه ديدى فرد هاشمى به حاكميت رسيد، بدان كه روزگار بسر آمده است. نتيجه اين انحرافات براى آينده نيز اين بود كه هيچ گاه حركت امام حسين عليه السّلام براى اهل سنّت، يك قيام عليه فساد قلمداد نشده و تنها آن را يك «شورش» غير قانونى شناختند. «4»

در جريان به خلافت رسيدن يزيد وضوح بيشترى يافت. در جريان حادثه كربلا جدايى تاريخى شيعه از ساير گروههايى كه تحت تأثير اسلام مورد حمايت امويان بودند، قطعى شد. از آن پس تشخيص و تشخص شيعه از ديگر گروهها- گروهى كه پيروى از سنّت و سيره على و جانشينان او مى كردند- كاملا حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان 225 آثار سياسى رخداد كربلا در شيعه ..... ص : 225

____________________________________________________________

(1). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ص 188

(2). طبقات الكبرى، ج 5، ص 148

(3). ترجمة الامام الحسين عليه السّلام، ابن عساكر ص 193

(4). تاريخ اسلام، دانشگاه كمبريج، ج 1، ص 81 (متن انگليسى) و نك: الاختلاف فى اللفظ 49- 47

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:226

ممكن بود.

در ميان شيعيان، گروهى از هر حيث تابع ائمه بوده و آنها را وصى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و منتخب او مى دانستند. از سوى ديگر گروههايى از مردم عراق و بعضى از مناطق ديگر تنها برترى علويان را بر امويان در نظر داشته و تشيّع آنها در همين حد بود. «1» افرادى كه در كربلا در كنار امام حسين عليه السّلام به شهادت رسيدند، از شيعيانى بودند كه امامت را تنها حقّ على عليه السّلام و فرزندانش مى دانستند. خود امام عليه السّلام در موارد متعدّدى از مردم خواست تا حق را به اهلش بسپارند و او را يارى كنند؛ زيرا امويان غاصب اين حق هستند. «2» در موردى فرمود: «أيها الناس أنا ابن بنت رسول الله و نحن أولى بولاية هذه الأمور عليكم من هؤلاء المدعين ما ليس لهم. «3» و در جاى ديگر فرمود: «و انا أحقّ من

غيرى لقرابتى من رسول الله.» «4»

علاوه بر امام، يارانش در فرصتهاى مختلفى اين اعتقاد را با نثر و نظم بيان كردند.

مسلم به ابن زياد گفت: به خدا سوگند، معاويه خليفه به حق نيست؛ بلكه با حيله گرى بر وصى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله غلبه كرده و خلافت را غصب كرده است. «5» عبد الرحمن بن عبد الله يزنى، اصحاب امام حسين در كربلا، مى گفت:

أنا بن عبد الله من آل يزن دينى على دين حسين و حسن «6» من فرزند عبد الله از آل يزن بوده و دينم همان دين حسين و حسن است. همچنين حجاج بن مسروق خطاب به امام حسين عليه السّلام مى گفت:

ثم أباك ذى الندى عليّاذلك الذي نعرفه وصيّا «7» هلال بن نافع بجلى در شعرى مى گفت:

أنا الغلام اليمني البجلى دينى على دين حسين و على «8» من از بنى تميم و بجلى هستم و دينم همان دين حسين و- پدرش- على است.

______________________________

(1). ما در كتاب تاريخ تشيّع در ايران به اندازه كافى در اين باره سخن گفته ايم.

(2). انساب الاشراف، ج 3، ص 170؛ الفتوح، ج 5، ص 135

(3). الفتوح، ج 5، ص 137

(4). همان، ج 5، صص 144- 145

(5). همان، ج 5، ص 98

(6). همان، ج 5، ص 194

(7). همان، ج 5، ص 199

(8). همان، ج 5، ص 201

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:227

عثمان بن على بن ابى طالب- رحمهم الله- نيز در شعرى مى گفت:

إنى أنا عثمان ذو المفاخرشيخى على ذو الفعال الطاهر

و ابن عم النبى الطاهرأخو حسين خيرة الأخائر

و سيد الكبار و الاصاغربعد الرسول و الوصىّ الناصر «1» من عثمان صاحب مفاخر هستم. آقايم على، صاحب كارهاى پاك و طاهر است،

من پسر عمّ پيامبر طاهر هستم. برادر حسين كه برگزيده ترين برگزيدگان است. سيد بزرگان و كوچكان بعد از پيامبر و وصى هستم.

نافع بن هلال مى گفت: أنا الجملى أنا على دين على. شخصى از سپاه دشمن در برابرش گفت: أنا على دين عثمان. «2» از اين اشعار و نيز اشعارى كه از عباس بن على عليه السّلام و ديگران نقل شده، بخوبى مى توان اعتقاد شيعى ياران امام را، نه در حد طرفدارى سياسى، بلكه بعد اعتقادى آن را، بخوبى درك كرد.

خدا صلّى اللّه عليه و آله از دست رفته مى ديد، اما به دلايلى سكوت كرد. پس از عمر، انتظار آن را داشت تا حق به حقدار بازگردد. در اين باره خود و شيعيانش نظير مقداد و عمار تلاش كردند، اما اين تلاشها به جايى نرسيد. پس از آن در دوره عثمان، امام چنين احساس كرد كه در شرايط جديد، رهبرى جامعه چشم انداز موفقى ندارد. با اين حال اصرار مردم او را اميدوار كرد. اين اميد در طى چهار سال و نه ماه اقدامات سخت امام براى رهبرى صحيح بر باد رفت. تلاش محدود و نوميدانه امام حسن عليه السّلام هم بسرعت در هم شكسته شد. اكنون بايد انتظار بيست ساله اى تا مرگ معاويه مطرح مى شد. امام حسين عليه السّلام اين مدت را صبر كرد گرچه در اين مدت اعتراضاتى بر معاويه در زمينه هاى سياسى بويژه قتل برخى شيعيان داشت.

در سالهاى آخر حيات ننگين معاويه سخن از ولايتعهدى يزيد به ميان آمد.

امام حسين عليه السّلام مخالفت كرد، اما چندان اميدى نبود. با اين حال امام در مقام امامت نمى توانست تحمل كند.

با روى كار آمدن يزيد، امام از روى اعتراض به مكه آمد. در اينجا بود كه روزنه اميدى از سمت شرق گشوده شد. عراق چند بار تجربه ناميمونى را پشت سر گذاشته بود. اما چه مى شد كرد. اگر قرار بود اقدامى صورت گيرد، نه در شام و حجاز بلكه فقط در عراق ممكن بود. آيا ممكن بود تا يك بار ديگر به كمك مسلمانان عراق كه شيعيان در آن بودند حكومت اموى را سرنگون كرد و دولت علوى را سر پا نمود؟ ظاهر امر، يعنى حمايتهاى

گسترده اى كه خبر آنها به امام رسيد اين امر را تا اندازه اى تأييد مى كرد. امام فرصت را از دست نداد، امام وقتى به كوفه نزديك شد، اوضاع دگرگون شده بود. او در برابر سپاه ابن زياد قرار گرفت. سخن از تسليم شدن و بيعت با يزيد بود، امام نپذيرفت. نتيجه آن شد كه همراه ياران محدودش در سرزمين كربلا به شهادت رسيد.

اين توضيح در شرح سخنى است كه چند سطر قبل به آن اشاره كرديم و آن اين كه كربلا آخرين تلاش سياسى ممكن براى دستيابى به دولتى علوى در جامعه اى بود

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:229

كه به عنوان جامعه مسلمانان! شناخته مى شد.

در كربلا برجستگان خاندان طالبيان به شهادت رسيدند. از مردان برجسته اين خاندان در آن شرايط جز محمد بن حنفيه و على بن الحسين عليه السّلام و عبد الله بن جعفر كسى زنده نماند. بنابراين، بايد گفت تا چه اندازه اين اقدام براى از بين بردن تمامى خاندان پيامبر عليهم السّلام خطرناك بوده است. اكنون باقى مانده اين خاندان، چه مى بايد مى كرد؟ اگر كسى با زندگى امام سجاد عليه السّلام آشنا باشد مى تواند به راحتى بگويد كه امام با سياست نظامى به طور كامل خداحافظى كرد. اقدام به حركتى سياسى- نظامى، در آن شرايط خاتمه يافته فرض شد. امام نه در انديشه سامان دادن قيام شيعى ديگرى بود و نه در اين مدت با جنبشهاى سياسى- نظامى مخالف اموى و حتى هوادار علويان همكارى كرد، گرچه شايد همدردى داشت. اصرار امام در اين باره تا اندازه اى بود كه در مدينه توانست در حد شخصيتى مقبول به كار علمى پرداخته و همه را از

سفره پربركت علمى خويش بهره مند سازد. به نظر مى رسد اگر اندكى بوى سياست از اقدامات امام بر مى آمد، اكنون آن همه تعريف و تمجيد، از امام را در كلام ابن شهاب زهرى و امثال او نداشتيم. با وجود اين برخورد، امام همچنان براى شيعيان به عنوان امام باقى ماند. فقه امام، دعاى امام و شخصيت امام در شيعه به عنوان يك الگوى امامت شيعى پذيرفته شد.

پس از رحلت امام سجاد عليه السّلام حركت شيعى دو بخش شد. بخشى كه همان مشى پدر را دنبال مى كرد و بخشى كه اعتقاد به مشى انقلابى داشت. رهبرى بخش نخست در دست فرزند ارشد امام سجاد عليه السّلام يعنى امام باقر عليه السّلام (رحلت در سال 114 يا 117) قرار گرفت و بخش ديگر در دست فرزند كوچكتر زيد بن على (رحلت در سال 122) كه در وقت شهادت اندكى بيش از چهل سال داشت. زيد احترام برادر را داشت، اما اعتقاد جدى به حركت انقلابى نيز داشت. در زمانى كه او حركت نظامى خود را آغاز كرد، برادرش رحلت كرده و رهبرى شاگردان پدر را با همان سياست، فرزند برادرش امام صادق عليه السّلام عهده دار بود. فضاى شيعى كوفه دو قسمت شد، بخشى به طرفدارى زيد، معتقد به مشى انقلابى بود و بخشى به تبعيت امام صادق عليه السّلام همان سياست امام

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:230

سجاد عليه السّلام و امام باقر عليه السّلام را دنبال مى كردند. حركت دوم با همه احترامى كه براى زيد قايل بود و از نظر شخصيتى او را مى ستود، و حتى انگيزه او را در اين قيام انگيزه اى خالص تلقى مى كرد، اعتقادى

به مشى انقلابى نداشت. اين حركت از نظر امام صادق عليه السّلام كه اكنون سامان ده شيعيان امامى شده بود، به راهى جز شهادت خاتمه نمى يافت.

نكته جالب آن است كه زيد كه عدم همراهى بخشى از شيعيان را ديد، و يا به دليل اندكى ياران، از همه گروهها دعوت به همكارى كرد. شواهد فراوانى وجود دارد كه از همه فرقه ها، در قيام او حضور داشته و با او احساس همدردى كرده اند.

اين مسأله، يعنى همراهى غير شيعيان خروج از چهارچوبى بود كه شيعه براى خود ايجاد كرده بود. شيعه، از پس از كربلا اعتمادش را به پديده اى به نام جامعه عمومى مسلمانان از دست داده بود. به سخن ديگر آنها را خارج شده كامل از خطى مى دانست كه خط اصيل اسلامى بود. اكنون زيد از اين چهار چوب خارج شده بود و حتى كسانى از خوارج در قيامش مشاركت مى كردند. اگر شيعيان امامى نيز بناى آن داشتند تا «اصحاب سيف» باشند، راهى جز آنچه زيد انتخاب كرد نداشتند. جمعيت محدود شيعه توان بر پايى جنبشى فراگير را نداشت.

در اين ميان مشكل آن بود كه اگر قرار بود تا جنبشى با همكارى همه فرقه ها برپا شود، علاوه بر آنكه پايدارى آن در معرض ترديد بود، ضرورت داشت تا تشيع از چهار چوبه اعتقادى و فقهى خويش فاصله بگيرد. افزون بر اينها، اگر چنين، جنبشى موفق مى شد، در فرداى پيروزى راهى جز آنچه بنى عباس رفتند نداشت. مى دانيم كه بنى عباس جنبشى شيعى را سامان دادند. وقتى بر سر كار آمدند، نمى توانستند در يك جامعه سنّى حكومتى شيعى داشته باشند. تنها ممكن بود با اقدامى بسيار خشونت بار جامعه

را به جبر به راه ديگرى بازگرداند.

با اين مقدمه، اكنون سؤال اين است كه با مشى كه شيعه امامى در پيش گرفته و نه به عنوان «اصحاب السيف» بلكه به عنوان «اصحاب الامامه» شناخته شد، جنبش كربلا تحت چه عنوانى و با چه تحليلى در شيعه باقى ماند؟ به سخن ديگر، كربلا براى

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:231

زيديان، سر فصل جنبشى انقلابى از نوع نظامى آن بود كه با حركت زيد و فرزندش يحيى دنبال شد، كربلا براى شيعه امامى چگونه تحليلى يافت؟

ما فرض را بر اين گذاشته ايم كه اصولا دو نگرش در برخورد با حادثه كربلا بوده، و ميانه اين دو نگرش، ديدگاههاى ديگرى كه به اين سو يا آن سو متمايل است.

يكى حادثه كربلا را صرفا حادثه اى اختصاصى براى امام حسين عليه السّلام با اهداف خاصى دانسته است. نگرش دوم جنبش كربلا را جنبشى سياسى دانستهاست كه عملا براى سرنگونى حكومت يا هر هدف سياسى ديگر برپا شده بوده است. قصد ما در اينجا بر آن است تا نشان دهيم زمينه هاى رشد برداشتهاى صوفيانه چه بوده است. عجالتا اين نكته را بايد بپذيريم كه هر زمان به دليل دشواريهاى كه شيعه در برابر مسائل درونى يا بيرونى خود با آن درگير بوده، يكى از اين بينشها غلبه داشته است. در اينجا ما روش تاريخى را در بررسى اين تحول كنار گذاشته بيشتر به مسائل فكرى مى پردازيم.

بر قلب جامعه شيعه ايجاد كرد. حادثه از هر جهت جدى و قابل ملاحظه بود. اثر عاطفى آن بلافاصله در شيعه پديدار شد. توّابين نخستين گروهى بودند كه تحت تأثير اين بعد قضيه قرار گرفته و از آنجا كه خود را مقصر مى ديدند، بدون آنكه انديشه سياسى روشنى داشته باشند، خود را در معرض شهادت قرار دادند. مى دانيم كه آنان قبل از رفتن به سوى شام، از كوفه بر سر مزار امام حسين عليه السّلام آمدند و طى چند روز به گريه و زارى پرداختند. چنين امرى در جامعه آن روز، پديده اى غريب بوده است. به هر روى شهادت شانزده تن از اهل بيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به آن صورت استثنايى امرى سخت بوده و اندوه ناشى از آن در قلوب شيعه به صورت امرى پايدار در آمد. با نگاهى به آنچه در احاديث امامان عليهم السّلام درباره اقامه عزاء و زيارت مرقد امام حسين عليه السّلام وارد شده مى توان دريافت كه به سرعت بعد عاطفى

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:232

كربلا جاى خود را در جامعه شيعه باز كرده و حتى گروههاى از سنيان را نيز به خود جذب كرد. به مرور عزادارى سالانه آغاز شد. ادبيات شيعى نيز تحت تأثير اين قضيه و ساير رخدادهاى خونينى كه براى شيعيان (اعم از زيدى با امامى) پيش آمد، ادبياتى مبتنى بر «مرثيه» شد.

بدين ترتيب بايد در جامعه شيعه آثار اين حركت عاطفى- ادبى را دنبال كرد. از آن پس نام امام حسين عليه السّلام همراه با گريه بوده و عاشورا مهمترين حادثه غمگينانه (تراژدى) در تاريخ به شمار مى آمد. گريه براى امام

ثوابى بى اندازه و رفتن به زيارت مرقد امام حسين عليه السّلام پاداشى فزون از حد داشت. اين بعد عاطفى كم كم توسعه بيشترى يافت و ايام وفيات ساير امامان نيز به عنوان ايام عزاء مطرح شد. جالب است بدانيم كه بعدها كاشفى اين روضه خوانى را به تمامى انبيا تسرى داد.

پرداختن به جنبه هاى عاطفى كربلا مى تواند ما را در بحث مورد نظر كمك كند.

سؤال ما اين بود كه منشأ برداشت سياسى و برداشت صوفيانه در حادثه كربلا چه بوده و كدام يك از اين دو در ميان شيعه قوت بيشترى داشته است. اين نكته مسلم است كه پرداختن به جنبه هاى عاطفى مى تواند به طور غير مستقيم خاطره يك حادثه را زنده كند و به نحوى بار سياسى آن را انتقال دهد، اما بايد توجه داشت كه با چنين پرداختى، برداشت مستقيم سياسى نمى توان داشت. مقصود ما از برداشت سياسى مستقيم آن است كه حركت امام حسين عليه السّلام به صورت يك الگوى قابل تكرار در آمده باشد. چنين برداشتى با ويژه كردن يك حركت به لحاظ ماهيت و آثار، به جز در حد كلمات- يعنى ارزش كلى يك اقدام ضد ظلم يا امثال آن- چندان سازگار يا به تعبير بهتر لااقل همراه نيست.

جامعه اسلامى در دو مقطع صلح امام حسن عليه السّلام و قيام امام حسين عليه السّلام مطرح شده بپذيريم، در اين صورت حد اقل قضيه آن است كه دو دستور العمل متفاوت را در دو شرايط خواهيم داشت. اين امر، فى حد نفسه، كارى منطقى و معقول است. اما يك پرسش هست و آن اين كه در دوره هاى بعد، كدام يك از اين دو الگو در زندگى ساير امامان تكرار شد؟ همان گونه كه در آغاز بحث اشاره كرديم، امامان شيعه عليه السّلام از نقطه نظر مبارزات انقلابى با الگوى كربلا راه مسالمت جويانه اى را در پيش گرفتند، اين در حالى است كه امامان زيدى، بر پايه همان الگوى نظامى پيش رفتند. سخن بر سر ارزيابى نتايج اين دو حركت نيست، بلكه بر سر آن است امامان، حركت خويش را نه بر پايه مشى انقلابى بلكه بنا به ضرورتى كه تشخيص دادند، بر پايه روشى به ظاهر آرام و مسالمت جويانه قرار دادند. بى شبهه اين اصلى است كه تاريخ آن را تأييد مى كند. بايد توجه داشت كه اين به معناى پذيرش مشروعيت حكومت وقت نبود، حتى به اين معنا نبود كه امامان حقانيت خود را براى پست امامت رسمى و سياسى جامعه انكار مى كردند، بلكه صرفا به اين معنا بود كه اقدام نظامى و انقلابى خاصى ندارند. همين تجربه را در زندگى فقها و علماى شيعه در دوره هاى مختلف داريم. براى بررسى يك تجربه تاريخى به مذاكرات شيخ ابراهيم قطيفى با محقق كركى بر سر همراهى و همكارى با دولت جديد التأسيس صفوى بايد توجه كرد. در آنجا پايه استدلال محقق كركى كه از همكاران دولت صفوى

بود، بر تجربه تاريخى امام حسن عليه السّلام است. «1»

با اين توضيحات مى توان به نكته ديگرى در باب «برداشت سياسى» و «برداشت صوفيانه» از حادثه كربلا رسيد و آن اين كه چنين روشى مى توانست بار برداشت سياسى از حادثه كربلا را كم كرده و بر بار برداشت صوفيانه آن بيفزايد.

در اينجا بايد بلافاصله بر اين نكته تأكيد كنيم كه بناى ما بر بيان ويژگيهاى اقدامات امامان نيست. اگر بنا بود چنين چيزى را شرح دهم حركت امامان را پس از حادثه كربلا در دو دوره «اقدامات علمى» براى تبيين مكتب، تا عهد امام صادق عليه السّلام و

______________________________

(1). دين و سياست در دوره صفوى، رسول جعفريان، قم، 1370، صص 36- 35

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:234

دوره ايجاد سيستم «وكالت» از دوره امام كاظم به بعد تقسيم مى كرديم. پيش از آن بنى عباس سيستم ارسال «داعى» را داشتند، به موازات آنها، شيعه امامى و به تبع آن، اسماعيليان نيز اين تجربه را دنبال كردند. اما مى دانيم كه اين دو حركت همانند زيديه، هيچ دوره اى را به عنوان دوره «اقدامات علمى» پشت سر نگذاشتند.

به مداخله در كار سياست نداشت. به مرور از باب تقيّه و حتى بر اساس شيوه اى كه خود شيعيان در نفوذ در دستگاه خلافت از زمان امامان داشته و هر روز بر شدت آن افزوده شده بود، خود را به حكام نزديكتر كردند. نتيجه آن شد كه شيعه، على رغم داشتن زمينه هاى سياسى مهم، كم كم رنگ عرفانى به خود گرفت، و يا حد اقل فقهش از سياست تهى شد. در چنين وضعيتى شهادت امام حسين عليه السّلام چه تحليلى مى يافت؟ آيا راهى جز به سوى تقويت برداشتهاى صوفيانه وجود داشت؟ حميد عنايت مى نويسد: (و بايد اين نوشته را با احتياط پذيرفت)

با گرايش روزافزون شيعه به شيوه تسليم طلبانه تقيّه و تن در دادن به نظام حاكم، مسأله شهادت امام حسين عليه السّلام به عنوان خود را فداى امت ساختن، با تحكيم هدف مبارزه جويانه شيعه شد (!) در عين حال گريه كردن، و نه ارشاد يا آگاهى يابى سياسى، به عنوان تنها هدف از كل ياد و خاطره مجاهدت امام حسين عليه السّلام شناخته شد. اين نكته در درجه اول از نام اغلب مقتلها و تذكره هاى مربوط به واقعه كربلا بر مى آيد: مفتاح البكاء، طوفان البكاء، محيط البكاء (محيط يعنى دريا و اقيانوس)، مثير الاحزان (برانگيزاننده غمها)، لهوف (سوگهاى سوزان). يا بسيار به ندرت به روايتى

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:235

كه بوى انتقام جويى و كينه خواهى سلحشورانه بدهد، بر مى خوريم. گرايش غالب همانا به دست دادن روايت سوگمندانه و مرثيه وار وقايع كربلاست. «1»

گفتنى است كه در همه دوره هاى تاريخى شيعه بوده اند كسانى كه بر نگرش سياسى تأكيد كرده اند، آنچه اهميت دارد آن است كه

نگرش غالب چه بوده است.

السلطانيه» است. شايد در اين زمينه مهمترين شاهد آن باشد كه بحث از امامت در شيعه، به حوزه

______________________________

(1). انديشه سياسى در اسلام معاصر، حميد عنايت، ترجمه بهاء الدين خرمشاهى، تهران، 1362، ص 312

(2). النبى اولى بالمؤمنين من انفسهم.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:236

كلام سپرده شده و به سخن ديگر در ضمن اصول عقايد درآمد. در حالى كه اگر جنبه هاى عملى در آن قوى بود، به حوزه فقه سپرده مى شد. در چنين وضعيتى مى توان تصور كرد كه چگونه حادثه اى چونان كربلا كه آشكارا رنگ سياسى و نظامى داشته، در روند حركت تصوف گرايانه در امامت، حل شود.

كه برخى از بزرگان علم حديث در تضعيف برخى از راويان غالى اصرار داشته اند، و يا آثارى چون بصائر را از ديده اعتبار ساقط دانسته اند، شاهدى است بر اين كه محور بحث صرفا در محدوده الوهيت گرايى نبوده است. در نگرش غالى، امام چيزى كمتر از رسول الله نيست. بياد داشته باشيم كه در ميان غاليان بودند كسانى كه مدعى بودند جبرئيل درباره انتخاب رسول (نعوذ بالله) به خطا رفته و مى بايست امام على بن ابى طالب عليه السّلام را بر مى گزيد. اعطاى ويژگيهاى نبوتى و حتى بالاتر از آنها، به اين معنا بود تا اگر امام در حوزه سياست اجرايى امامتش مشهود نيست در عالم بالا اين امامت

______________________________

(1). اختيار معرفة الرجال، ابو جعفر طوسى، تحقيق: مصطفوى، مشهد، ص 300

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:237

از هر چيز محكمتر و دامنه اش وسيعتر است. سخن بر سر نفى اين امور يا اثبات آنها نيست، سخن بر سر آن است كه اصولا عناوينى كه در «بصائر» و يا موارد مشابه آمده نشان از آن دارد كه حوزه ولايت در فضاى مجرد بسيار بيش از حوزه ولايت در فضاى سياست مورد توجه قرار گرفته است.

اكنون جاى آن است كه بدانيم اصولا غاليان درباره امام حسين عليه السّلام چگونه مى انديشيدند و جنبه سياسى اين نهضت را كه در ظاهر شكست بود، چگونه تحليل مى كردند. نكته عجيبى كه در اين باره رخ داد و البته با انديشه غلات كاملا سازگار بود آنكه امام حسين عليه السّلام در اين حادثه موقعيتى شبيه به عيسى بن مريم عليه السّلام يافت. سؤال آنها اين بود كه چگونه ممكن است از گير چنين شكستى براى

«ولى خدا» بدر آييم؟ بهتر آن است كه وضعيت او را با وضعيت عيسى مسيح عليه السّلام در روز به دار آويخته شدن او شبيه بدانيم. يهوديان بجاى مسيح شخص ديگرى را به صليب كشيدند. در كربلا نيز كوفيان حنظلة بن اسعد شامى را بجاى امام حسين عليه السّلام به قتل رساندند! در اين باره بهتر است روايت مورد نظر را بياوريم: علامه مجلسى ترجمه حديث را به اين گونه آورده است:

ابن بابويه به سند معتبر روايت كرده است كه ابو صلت هروى به خدمت حضرت امام رضا عليه السّلام عرض كرد كه، گروهى در كوفه هستند كه دعوى مى كنند كه حسين بن على عليهما السّلام كشته نشد و حق تعالى شباهت او را بر حنظلة بن اسعد شامى افكند و آن حضرت را به آسمان بالا برد، چنانكه عيسى را به آسمان بالا برد و اين آيه را حجت مى سازند: «وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا»، (نساء/ 141).

حضرت فرمود: دروغ مى گويند، بر ايشان باد غضب و لعنت خدا، و كافر شده اند ايشان به تكذيب كردن پيغمبر خدا صلّى اللّه عليه و آله كه خبر داد كه آن حضرت كشته خواهد شد. به خدا سوگند كه كشته شد حسين و كشته شد كسى كه بهتر بود از حسين، يعنى امير المؤمنين و امام حسن عليهما السّلام. و هيچ يك از اهل بيت رسالت نيست مگر آنكه كشته مى شويم و مرا به زهر شهيد خواهند كرد به مكر و حيله. و اين خبر رسيده است به من از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و خبر داده است آن حضرت را جبرئيل از

جانب خداوند عالميان. و

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:238

مراد حق تعالى در آن آيه، آن است كه كافر را حجتى بر مؤمن نيست و چگونه اين معنا تواند مراد بود؟ و حال آنكه حق تعالى در قرآن خبر داده است كه كافران بسيارى از پيغمبران را به ناحق كشته اند و ليكن با وجود كشتن ايشان حجّت پيغمبران بر ايشان غالب بود و حقيّت ايشان ظاهر بود. «1»

در خبر ديگرى نيز آمده است كه: فرمانى به خط حضرت صاحب الامر بيرون آمد كه قول آنان كه دعوى آن دارند كه امام حسين عليه السّلام كشته نشده كفر است و تكذيب رسول و ائمه است و ضلالت و گمراهى است. «2» تشبيه امام حسين را به عيسى بن مريم عليه السّلام در حديث ديگرى نيز آمده و از قول امام صادق عليه السّلام افزوده شده است: خدا لعنت كند غاليان را كه در حق اهل بيت غلو مى كنند و از حد به در مى روند. «3» در منابع غاليان شيعى نيز اين قبيل توجيه ها درباره شهادت امام حسين عليه السّلام وجود دارد. در كتاب «الهفت الشريف من فضائل مولانا جعفر الصادق» بحثى تحت عنوان «فى معرفة قتل الحسين على الباطن فى زمن بنى امية» آمده كه شامل هذيان گويى غاليان از اين مسأله است. «4»

همان گونه كه گذشت، اصولا غلو نسبت به همه امامان سبب شده است تا بار سياسى مفهوم امامت در شيعه كم شود. در اين باره بويژه موضع غاليان نسبت به امام حسين عليه السّلام كه اقدام سياسى او آشكارا در مرئى و منظر همه بوده، در محدود كردن آن در فضاى لاهوتى مؤثر

بوده است. اگر بدانيم كه به صليب كشيده شدن عيسى عليه السّلام در ميان مسيحيان نه مفهوم سياسى بلكه صرفا از زاويه بعد لاهوتى آن قابل توجه بوده، مى توانيم اهميت تأثير اين تشبيه را نسبت به امام حسين عليه السّلام دريابيم. استاد مطهرى در ضمن بحثى درباره مقايسه عيسى مسيح عليه السّلام و امام حسين عليه السّلام به اين نكته كه برخى به اشتباه، اعتقاد عيسويان را به تفديه مسيح درباره امام حسين عليه السّلام نيز مطرح كرده اند،

______________________________

(1). عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 203، ج 5؛ بحار الانوار، ج 44، ص 271، ح 4

(2). بحار الانوار، ج 44، ص 271، ح 3

(3). علل الشرايع، صص 227- 225، بحار الانوار، ج 44، صص 271- 269

(4). الهفت الشريف (تحقيق مصطفى غالب، بيروت، دار الاندلس) ص 96

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:239

توجه داده اند. «1» به اين معنا كه مانند مسيح كه با رضايت دادن به آويخته شدن به صليب خواست گناه پيروان خود را ببخشد، امام حسين عليه السّلام نيز اين چنين به شهادت تن داد.

اين اقدام چه هدفى مى توانسته داشته باشد؟ به عبارت ديگر، خداوند در آفرينش اين حادثه براى ولىّ خود، چه منظور و هدفى را داشته است؟ اين امر يك پاسخ مى توانست داشته باشد و آن اين كه اساسا خداوند امام حسين عليه السّلام و يارانش را به اين مصايب گرفتار كرد تا در بهشت جايگاه والاترى داشته باشند. اين پاسخ راه را براى دور شدن از حوزه سياست فراهم مى كند گرچه ذاتا ممكن است در دو حوزه مختلف از نتايج كربلا ارزيابى به عمل آيد. تعبير إنّ الله شاء أن يراك قتيلا مى تواند كسانى را به اين هدايت كرده باشد كه امام حسين عليه السّلام و يارانش براى خودشان شهيد شدند. يعنى چون عزيز بودند و خداوند آنها را دوست داشت، آنان را به سوى خود طلبيد.

هر كه در اين بزم مقرب تر است جام بلا بيشترش مى دهند

و آنكه ز دلبر نظر خاص يافت داغ عنا بر جگرش مى نهند اشاره كرديم كه ممكن است در حقيقت اين مسأله منافات با اهداف سياسى نداشته باشد، اما در ظاهر مروج آن است كه كربلا نه يك حادثه سياسى بلكه يك رخداد معنوى و شخصى بوده است. با اين پاسخ، جاى سؤال ديگرى بود، و آن اين كه اقدام امام به عنوان امام، چه نتيجه اى براى پيروان خود داشت؟ در اينجا بود كه نه به عنوان

______________________________

(1). حماسه حسينى، مرتضى مطهرى، قم، صدرا، 1365، ج 3، صص 237- 224، در ص 226

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:240

يك نتيجه منطقى از آن پاسخ، بلكه در فضاى آن ممكن بود اين تصور بوجود آيد كه او به شهادت رسيد تا ديگران به نحوى با

سوگوارى براى او بتوانند از وجود او در آخرت براى خود بهره ببرند. مكرر اشاره شده است كه اين نتايج به معناى آن نيست كه مقدمات و يا حتى برخى از نتايج آن- مثلا در مورد ثواب گريه كردن- نادرست است بلكه صرفا اشاره به آن است كه اين پاسخها و فضاسازيها راه را براى رواج برداشت صوفيانه و نه سياسى از كربلا فراهم كرده است. مرحوم علامه مجلسى در عين آنكه به نحوى از ماجراى كربلا برداشت سياسى كرده و در جاى خود اشاره خواهيم كرد، در زمينه اين برداشت شخصى در ارتباط با بهره امام حسين عليه السّلام براى پيروانشان چنين مى نويسد:

و بايد دانست كه اين مذلتهاى دنيا موجب مزيد عزّت ايشان است و دوست خدا به اينها ذليل نمى گردد. آنها كه مى خواستند كه ايشان را ذليل گردانند، اكنون نام ايشان به غير لعن و نفرين در زمين مذكور نمى شود و نسلهاى ايشان منقرض شدند و نشانى از قبرهاى ايشان نيست و حق تعالى نام آن بزرگواران را بلند گردانيده و علوم و كمالات ايشان عالم را فرا گرفته و دوست و دشمن بر ايشان در نماز و غير نماز صلوات مى فرستند و به شفاعت ايشان در درگاه خدا حاجت مى طلبند، و رءوس منابر و مناير را و وجوه دنانير و دراهم را به نام نامى ايشان مزيّن مى گردانند، و پادشاهان روى زمين و سلاطين با تمكين به طوع و رغبت از روى اخلاص روى بر خاك آستان ايشان مى مالند، و هر روز چندين هزار كس به بركت زيارت ايشان مغفور مى گردند

و چندين هزار كس به بركت لعنت بر دشمنان ايشان مستحق بهشت

مى گردند

و چندين هزار كس از بركت گريستن بر ايشان و محزون گرديدن از مصاب ايشان صحيفه سيئات خود را از لوث گناه مى شويند

و چندين هزار كس به بركت اخبار و نشر آثار ايشان به سعادات ابدى فايز مى گردند

و چندين هزار كس به بركت احاديث ايشان به درجه معرفت و يقين مى رسند

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:241

و چندين هزار كس به متابعت آثار ايشان و اقتداى به سنت ايشان به مكارم اخلاق و محاسن آداب محلى مى گردند

و چندين هزار كور ظاهر و باطن در روضات مقدسات ايشان شفا مى يابند و آلاف و الوف از مبتلاى به بلاهاى جسمانى و روحانى از دار الشفاى بيوت رفيعه و علوم منيعه ايشان صحت مى يابند. «1»

شرح حال دوازده امام را مى بينيم. اين بار ولايت امامان اثنى عشر عليهم السّلام در كنار ولايت ديگر اقطاب صوفيه پذيرفته مى شود. البته بحث بر سر خاتم ولايت باقى مى ماند كه محيى الدين عربى، عيسى بن مريم عليه السّلام را مطرح مى كرد و سيد حيدر آملى، صوفى شيعى، از اين سخن او بر آشفته است كه خاتم اولياء نه او، بلكه امام على بن ابى طالب عليه السّلام است. «2»

اندك اندك تصوف عالم اسلام، بويژه حوزه شرق را تحت اشغال خود در آورد

______________________________

(1). مجموعه رسائل اعتقادى علامه محمد باقر مجلسى، به كوشش سيد مهدى رجايى، مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى، 1368، صص 199- 198

(2). جامع الاسرار و منبع الانوار، سيد حيدر آملى، تصحيح: پروفسور هانرى كربن، يحيى عثمان، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1368، ص 396 به بعد.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:242

به طورى كه سنى و شيعه اين ديار تحت تأثير آن قرار گرفتند. سنيان صوفى علاقه مند به امامان شده و در كتابهاى خود از آنان به عنوان امام ياد مى كنند. خواجه محمد پارسا، از رؤساى برجسته نقشبنديان، در «فصل الخطاب» خود، شرح حال دوازده امام را مى آورد. حافظ حسين كربلائى در «روضات الجنان و جنات الجنان» خود هم چنين مى كند. فضل الله بن روزبهان خنجى صوفى نيز كتاب «وسيلة الخادم الى المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم» را مى نگارد. اين اخرى رسما ولايت امامان را مى پذيرد اما با اين شرط كه از خلافت تفكيك شود. «1» در اينجاست كه امامان در اين انديشه، هويت غير سياسى مى يابند گرچه ولايت را دارند. در چنين فضايى صوفى مشهورى همچون ملا حسين كاشفى سبزوارى دست به

نگارش كتاب «روضة الشهداء» مى زند. اين كتاب مبناى روضه خوانى در دوره صفويه به بعد مى شود. «2»

اكنون پرسش اين است: آيا وى انديشه صوفيانه خود را در ترويج برداشت صوفيانه از حادثه كربلا و اصولا شخصيت امام حسين عليه السّلام در اين كتاب آورده است يا نه؟ پاسخ نمى تواند منفى باشد. مگر كسى مى تواند در تأليف چنين اثرى، انديشه هاى صوفى گرايانه خود را كنار بگذارد. بايد بدانيم كه از آن پس كتاب يك صوفى سنى مبناى تحليلهاى جارى درباره كربلا مى شود و اين تأثير مهمى در تبديل حادثه كربلا از يك حادثه سياسى به يك حادثه غير سياسى اما معنوى و عاطفى با ملاحظات صوفيانه مى شود. نبايد غفلت كرد كه صفويان نيز از تصوف برخاسته بودند و تا سالها دولت آنها صوفى زده بود. فضاى جامعه نيز چنين بود. اين فضا على رغم مبارزات علمى فقها، تا مدتها پابرجا بود و هيچ گاه به طور كامل از بين نرفت.

پى پيروزى بر دشمن است. اين پيروزى صرفا به يك مبارزه منتهى به پيروزى ختم نمى شود، بلكه در نهايت به مسأله تشكيل حكومت نيز مى انجامد. سؤال اين است كه اگر بنا باشد كه امام حسين عليه السّلام آگاهى پيشين از اين رخداد داشته باشد، در آن صورت فرض پيروزى سياسى و غلبه بر دشمن و تشكيل حكومت با اشكال مواجه خواهد شد. به سخن ديگر سؤال اين است كه چگونه ممكن است كسى از شهادت خود آگاه باشد، و در عين حال هدفى سياسى مشخصى را دنبال كند؟

الف: يك نظر آن است كه از اساس اين آگاهى پيشين را انكار كرد. در اين صورت براى تحليل مشكل مورد بحث دشوارى خاصى نخواهد بود. مراجعه به منابع نشان مى دهد كه در ميان متكلمين شيعه اين عقيده به اين وسعت طرفدارى ندارد، بر عكس اخبار تاريخى و حديثى فراوانى بر خلاف آن در متون وجود دارد.

ب: پاسخ احتمالى ديگر كه از طرف برخى نيز ابراز شده اين است كه امام حسين عليه السّلام از پيش نسبت به شهادت خود آگاه بوده اما تا زمانى كه به زمين كربلا نرسيده بود، نمى دانست كه آن شهادت در همين سفر براى وى رخ خواهد داد. به سخن ديگر او به صورت كلى از شهادت خود خبر داشت، اما جزئيات قضيه از نظر زمانى و مكانى دانسته نبود. با اين فرض مى توان نوعى هدف سياسى مشخص را تا قبل از رسيدن به زمين كربلا و تطبيق آن اخبار كلى بر حادثه اى كه شرف انجام است، در نظر گرفت؛ اين هدف مى تواند به دست گرفتن حكومت باشد.

ج: پاسخ ديگر آن است كه

هدف را به گونه اى تعريف كنيم كه با اين نوع آگاهى پيشين سازش داشته باشد. اگر هدف تسخير حكومت باشد، به نظر مى رسد كه حد اقل در ظاهر اين تعارض در تصميم وجود داشته باشد. اما اگر هدف نوعى ايثار براى به راه انداختن يك جنبش انقلابى باشد، در آن صورت شهادت خود يك هدف سياسى خواهد بود. به اين معنا كه امام از شهادت خود به دقت آگاه بوده و صرفا براى نجات دين دست به اين اقدام زده است. اين سيره در ميان افراد انقلابى عالم مرسوم و معمول

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:244

است. اما مشكلى كه در اينجا وجود دارد آن است كه بايد اين برداشت سياسى را برداشت حد اقل دانست. به عبارت ديگر، قيام امام صرفا جنبه انكار وضع موجود دارد اما آيا چيزى در جهت اثبات موقعيتى جديد را هم اثبات مى كند؟ به عبارت ديگر با اين تعريف روشن نمى شود- بلكه اثبات نمى شود- كه امام در پى تسخير حكومت بوده است، بلكه تنها به دست مى آيد كه امام براى نشان دادن اوضاع بحرانى جامعه، فساد حاكم و افشاگرى دست به اين كار شهادت طلبانه زده است. با اين حال اين هدف، نبايد آن گونه برخى از متكلمان سنى از قديم به عنوان اعتراض به شيعه گفته اند، و برخى از نويسندگان جديد نيز مطرح كرده اند، نوعى انتحار تلقى شود.

همان طور كه گذشت چنين سيره اى در شرايط خاص خود، از نظر عقل و عقلا پذيرفته است. اين ديدگاه طرفداران فراوانى دارد.

د: پاسخ به اين كه هدف امام امر به معروف و نهى از منكر بوده، چيزى را نسبت به آنچه

درباره پاسخ فوق اشاره كرديم تغيير نمى دهد. جز آنكه اگر بخواهد مشكل انتهار را جواب دهد راهى جز انكار آگاهى پيشين به صورت جزئى ندارد. اگر ارتباطى با آن مشكل نداشته و صرفا در بيان تبيين هدف سياسى مشخص امام حسين عليه السّلام باشد، بايد گفت هنوز بايد براى اثبات آنكه هدف امام حسين عليه السّلام گرفتن حكومت بوده چاره اى انديشيد. شامل كردن هدف «امر به معروف و نهى از منكر» به گرفتن حكومت، نمى تواند گريزگاه امنى براى سؤالات مورد بحث باشد؛ زيرا در آن صورت با اين سخن فرقى نخواهد داشت كه امام در پى حكومت بوده، در اين صورت سؤال آغازين هنوز باقى است كه چگونه با آگاهى به شهادت مى توان تصور به دست گرفتن حكومت را داشت؟

اكنون كه بحث به برداشت سياسى از كربلا در حد اصل امر به معروف و نهى از منكر شد، مناسب است اشاره كنيم كه با پذيرفتن امر به معروف و نهى از منكر به عنوان يك هدف سياسى براى قيام امام، قدم بلندى به سوى برداشت سياسى برداشته ايم. اين هدف ما را به اين جهت رهنمون مى كند كه كربلا را صرفا به عنوان يك قضيه شخصى در نظر نگيريم. به سخن در ديگر اگر قرار شد كه تمام ماجرا در

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:245

يك آگاهى پيشين با يك دستور ويژه در رفتن به سوى شهادت خاتمه يابد، گرچه ممكن است به ظاهر منزلت امام از لحاظ معنوى بالاتر رفته باشد، اما به همان مقدار بعد سياسى قضيه محدود مى شود. بهتر است به نقل توضيحات استاد مطهرى كه خود از طرفداران نظريه امر به معروف

و نهى از منكر است بپردازيم، خواهيم ديد كه نگرانى عمده استاد مطهرى افراط در برداشت صوفيانه و شخصى است:

يكى از امورى كه موجب مى گردد داستان كربلا از مسير خود منحرف گردد و از حيّز استفاده و بهره بردارى عامه مردم خارج شود و به بالاخره آن هدف كلى كه از امر عزادارى آن حضرت در نظر است منحف گردد اين است كه مى گويند حركت سيد الشهدا معلول يك دستور خصوصى و محرمانه به نحو قضيه شخصيه بوده است و دستورى خصوصى در خواب يا بيدارى به آن حضرت داده شده است؛ زيرا اگر بنا شود كه آن حضرت يك دستور خصوصى داشته كه حركت كرده، ديگران نمى توانند او را مقتدا و امام خود در نظير اين عمل قرار دهند [دقت كنيد حساسيت بر سر برداشت سياسى از كربلا براى پيروان است] و نمى توان براى امام حسين عليه السّلام مكتب قايل شد، بر خلاف اين كه بگوييم حركت امام حسين عليه السّلام از دستورهاى كلى اسلام استنباط و استنتاج شد ... معمولا گويندگان براى اين كه به خيال خودشان مقام امام حسين عليه السّلام را با ببرند، مى گويند دستور خصوصى براى شخص امام حسين عليه السّلام براى مبارزه با شخص يزيد و ابن زياد بود و در اين زمينه از خواب و بيدارى هزارها چيز مى گويند ... هر اندازه در اين زمينه خيال بافى بيشتر بشود از جن و ملك و بيدارى و دستورهاى خصوصى زياد گفته شود، اين نهضت را بى مصرف تر مى كند ... ما شرقيها مقام را به اين مى دانيم كه گفته شود فلان شخص اهل مكاشفه است، اهل كرامت و معجزه است، جن در تسخير

دارد، با فرشتگان تماس دارد. شك نيست كه امام حسين عليه السّلام داراى مقام ملكوتى است، اما او داراى مقام جمع الجمعى است، انسان كامل است، مقام انسان از فرشته بالاتر است ... «1»

______________________________

(1). حماسه حسينى، ج 3، صص 86- 84؛ آقاى مطهرى در همانجا ص 388 نيز نوشته اند كه اقدام امام حسين عليه السّلام بر اساس دستور خصوصى نبوده بلكه منطق شهدا و فداكاران بوده است.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:246

تحريف معنوى دومى كه از نظر تفسير و توجيه حادثه كربلا رخ داده، اين است كه مى گويند، مى دانيد چرا امام حسين نهضت كرد و كشته شد؟ مى گوييم چرا؟

مى گويند: يك دستور خصوصى فقط براى او بود. به او گفتند برو و خودت را به كشتن بده. پس به ما و شما ارتباط پيدا نمى كند، يعنى قابل پيروى نيست! به دستور اسلام كه دستورات كلى و عمومى است، مربوط نيست ... آيا خيانتى از اين بالاتر هم در دنيا وجود دارد؟. «1» اين كه مى گويند: عارفا بحقه، معرفت امام لازم است، براى اين است كه فلسفه امامت و پيشوايى و نمونه بودن و سرمشق بودن است. امام انسان مافوق است نه مافوق انسان و به همين دليل مى تواند سرمشق بشود، اگر مافوق انسان مى بود، به هيچ وجه سرمشق نبود، لهذا به هر نسبت كه ما شخصيت ها و حادثه ها را جنبه اعجازآميز و مافوق انسانى بدهيم، از مكتب بودن و از رهبر بودن خارج كرده ايم. «2»

ه: پاسخ ديگر آن است كه اصولا درباره انبيا و امام معصوم ظاهر و باطن را از يكديگر تفكيك كرد. آنها مكلّف به ظاهر بوده و وظايف اجتماعى خود را بر

اساس اين تكليف انجام مى داده اند. در باطن نيز از قضايا بر اساس آنچه خداوند در اختيار آنها قرار داده بود، آگاهى داشتند. در اين پاسخ، آنچه به بحث ما مربوط مى شود آن است كه حتى اگر فرض كنيم كه هدف امام حسين عليه السّلام بر پايه اقداماتى كه انجام شده، سرنگونى حكومت اموى و تأسيس دولت جديدى به رهبرى خود بوده، بر اساس ظاهر، اين مى توانسته معقول باشد. در مثل اين بحث را به گم شدن شتر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تشبيه مى كنند كه على رغم آگاهى از آن، اصحاب را در پى بى آن فرستاده و تا وقتى ضرورت پيش نيامد، اين آگاهى خويش را افشا نكرد. اگر از نظر كلامى كسى در اين بحث ترديد نكند، توان گفت كه با برداشت سياسى مى تواند همراه باشد. علامه مجلسى به اين تحليل اعتقاد دارد و در حد خود، كوشيده است تا برخورد سياسى- البته نه در حد گرفتن حكومت- داشته باشد. در واقع او به همان اندازه كه برداشت معنوى دارد، برداشت سياسى نيز دارد. ابتدا سخن او را در تحليل و تفكيك ظاهر و

______________________________

(1). حماسه حسينى، ج 1، صص 67- 66

(2). حماسه حسينى، ج 3، ص 292

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:247

باطن نقل كنيم:

و بايد كه ايشان [انبيا و امامان] به علم واقع مكلّف نباشند، و در تكاليف ظاهره با ساير ناس شريك باشند، چنانچه ايشان در باب طهارت و نجاست اشياء و ايمان و كفر عباد به ظاهر مكلف بودند و اگر به علم واقع مكلف مى بودند، بايست كه با هيچ كس معاشرت نكنند، و همه چيز را نجس دانند و

حكم به كفر اكثر عالم بكنند، و اگر چنين مى بود حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله دختر به عثمان نمى داد و عايشه و حفصه را به حباله خود در نمى آورد. پس حضرت امام حسين عليه السّلام به حسب ظاهر مكلف بود كه با وجود اعوان و انصار با منافقان و كفار جهاد كند و با وجود بيعت زياده از بيست هزار كس و وصول زياده از دوازده هزار نامه از كوفيان بى وفا، اگر تقاعد مى ورزيد و اجابت ايشان نمى نمود، ايشان را به ظاهر بر حضرت، حجّت بود و حجّت الهى بر ايشان تمام نمى شد. «1»

تقسيم ظاهر و باطن و تفكيك آنها از يكديگر، امرى است كه بسيارى از متكلمان شيعه پذيرفته اند. استاد مطهرى- رحمة الله عليه- با اشاره به آنكه آگاهيهاى تاريخى تنها غير قابل اطمينان بودن اين سفر را اثبات مى كند، مى نويسند:

در عين حال اين جهت منافات ندارد با جهت ديگر و آن اين كه امام در يك سطح ديگرى كه سطح معنويت و امامت است مى دانسته كه عاقبت به كربلا نزول خواهد كرد و همانجا شهيد خواهد شد. «2»

اين مطلبى است كه براى آقاى صالحى قابل قبول نيست. به باور او اين سخن كه كسى بگويد: امام حسين عليه السّلام هم مى دانست قبل از رسيدن به كوفه در كربلا شهيد مى شود و هم در همان حال تصميم داشت در كوفه تشكيل حكومت بدهد» منجر به اين مطلب خواهد شد كه «تصميم رفتن به كوفه و عدم تصميم رفتن به كوفه در آن واحد در قلب امام حاصل شده است و اين همان اجتماع نقيضين است كه در هيچ سطحى ممكن نيست.»

______________________________

(1). مجموعه

رسائل اعتقادى علامه مجلسى، صص 201- 200

(2). حماسه حسينى، ج 3، ص 189

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:248

به طور طبيعى ايشان بايد توجه مى كرد كه تناقض دست كم هشت شرط دارد، يكى از آنها وحدت جهت است. اگر امام يا هر يك انبياى الهى در هر تصميمى بر اساس تكليف ظاهر و باطن مكلف باشند كه دو جور تصميم بگيرند، چگونه تناقضى بوجود خواهد آمد، در حالى كه جهت يكى ظاهر و جهت ديگر باطن است. مگر پدر با فرزند كوچكش درست نظير اين برخورد را ندارد. در دل از بسيارى چيزها آگاه است اما عملا در دو سطح عمل مى كند يكى خواست فرزند و در جهت تربيت او و ديگرى بر اساس آگاهى قبلى خود.

بازگرديم به بيان برداشت سياسى مرحوم مجلسى كه از معتقدان به تفكيك ظاهر و باطن است. او در اين برداشت بر افشاى ظلم و احياى دين در رخداد كربلا تكيه دارد. اشاره كرديم كه تكليف ظاهر و باطن مى تواند با برداشت سياسى سازگار باشد، گرچه همچنان به دلايل ديگر در معرض گرايش به برداشت صوفيانه است.

علامه مجلسى به عنوان يك عالم اخبارى (با اندكى اعتدال) در مرز گرايش معنوى و مادى به هر دو توجه دارد گرچه بايد پذيرفت كه در اخبار اين بحث روايات فراوانى وجود دارد كه بار گرايش معنوى را تقويت مى كند. ما پيش از اين اشاره به برداشت معنوى وى از كربلا داشتيم. اكنون مرورى بر برداشت سياسى او داريم:

و در حقيقت اگر نظر كنى، آن امام مظلوم جان شريف خود را فداى دين جد بزرگوار خود كرد، و اگر با يزيد صلح مى كرد و

انكار افعال قبيحه او نمى نمود در اندك وقتى شرايع دين و اصول و فروع ملت سيد المرسلين مندرس و مخفى مى شد، و معاويه چندان سعى در اخفاى آثار آن حضرت كرده بود كه قليلى باقى مانده بود و آن قليل نيز به اندك زمانى بر طرف مى شد و قبايح اعمال و افعال آن ملاعين در نظر مردم مستحسن مى شد و كفر عالم را مى گرفت. شهادت آن حضرت سبب آن شد كه مردم قدرى از خواب غفلت بيدار شدند و قبايح عقايد و اعمال ايشان را فهميدند و صاحب خروجها مانند مختار و غير او به هم رسيدند و در اركان دولت بنى اميه تزلزل انداختند و همان باعث انقراض و استيصال ايشان شد. «1»

______________________________

(1). مجموعه رسايل اعتقادى علامه محمد باقر مجلسى، ص 201

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:249

اجتماعى غرب و شرق، علماى شيعه را به مبارزه طلبيد، پس از مشاركت علما در مشروطه و شركت در تبيين و روشن كردن جنبه هاى سياسى اسلام در رساله هايى كه آن زمان تأليف شد، مدتى ركود پيش آمده بود. اين ركورد با تحول مجددى كه در دهه چهل به وجود آمد، شكسته شد و بار ديگر داعيه رهبرى اسلام كه رهبرى دينى را ترويج مى كرد، فزونى گرفت. مى توان گفت اگر چه در اين كتابها بحث ويژه اى درباره رهبرى نمى شد يا اگر مى شد كلى بود، اما نوشته ها آكنده از بحث داعيه اسلام براى رهبرى بود. ضميمه شدن اين مبارزات فكرى با مبارزات سياسى، راه بهره گيرى از نهضت امام حسين عليه السّلام را باز كرد. ضرورت اين بحث از چند جهت روشن بود. سخن بر سر وجود نظام ظالمانه اى بود كه بايد سرنگون مى شد. سخن بر سر شهادت بود كه در اعدامهاى رژيم ستم شاهى پهلوى تبلور داشت. سخن بر سر بيرون آوردن جامعه شيعه از ركود بود، اين ركود تا اندازه اى در افراط در برداشتهاى صوفيانه از كربلا بود. در فضايى كه امام خمينى- رحمة الله عليه- كتاب ولايت فقيه را نگاشت و ولايت فقيه را به عنوان يك نظريه جامع حكومتى تبيين مى كرد، در ايران نوشته هايى منتشر مى شد همچون «راه حسين»، «الفباى قيام امام حسين عليه السّلام» «شهيد جاويد»، «تحريفات عاشورا» و «شهادت». اين كتابها بر پايه نگرشهاى مختلفى تأليف شده و گاه ميان نويسندگان آنها تعارضاتى

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:250

وجود داشت، اما همه به اين نتيجه رسيده بودند كه بايد از نهضت عاشورا برداشت سياسى جدى ترى كرد. از ميان اين كتابها بيشترين جدال را

كتاب شهيد جاويد بر انگيخت. صرف نظر از بحثهاى كلامى، و اشكالاتى كه از اين زاويه بر اين كتاب مى شد- و برخى صرفا بر اين قسمت كتاب نقد داشتند- كتاب مزبور به قصد سياسى كردن نهضت امام حسين عليه السّلام در حد تسخير حكومت بود. آقاى صالحى حتى نمى خواست اين نظر را بپذيرد كه هدف امام حسين عليه السّلام مى توانست نوعى شهادت باشد كه فى حد نفسه براى احياى اسلام لازم است. او به كمترين از اين نمى انديشيد كه امام براى تصاحب حكومت قيام كرده است. به نظر چنين مى رسد كه آقاى صالحى براى دستيابى به آنچه خواسته و اين نوعى افراط در سياسى كردن بوده مجبور به مخالفت با برخى از بديهيات شده است. اما نبايد فراموش كرد كه اثر مزبور جبهه مهمى را در برابر برداشتهاى افراطى صوفيانه گشود.

تحليل مرحوم دكتر حميد عنايت از اين بعد كتاب قابل توجه است. او مى نويسد:

چنان كه به آسانى مشهود است هدف اصلى «شهيد جاويد»، سياسى كردن جنبه اى از امام شناسى شيعه است كه تا ايام اخير كلا با تعابير عرفانى، شاعرانه و عاطفى برگزار مى شد. نتيجه اين كار، پيدايش گرايش محتاطانه ولى رو به افزايش، در ميان شيعيان مبارز بود كه با واقعه كربلا بسان فاجعه اى اساسا انسانى برخورد كنند و به تبع آن، عمل قهرمانى امام را واقعه اى بى همتا و تقليدناپذير در تاريخ تلقى نكنند و آن را فراتر از حد موجودات انسانى ندانند. «1»

به هدف دستيابى به حكومت چنين اقدامى را كرده است. بلكه از ديد برخى از همان نويسندگان، اساسا

______________________________

(1). انديشه سياسى در اسلام معاصر، صص 331- 330

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:251

اين مطلب مورد انكار قرار گرفته است. از ميان آنها كسانى چون دكتر شريعتى را مى توان نام برد كه برداشت سياسى خود را از دل مفهوم شهادت به دست مى آورد و در كنار آن رسما اين امر را كه امام حسين عليه السّلام براى تصاحب حكومت قيام كرده انكار مى كند. در اصل، برداشت سياسى مى توانست تحت اين عنوان باشد كه امام با اقدام فداكارانه اى كه انجام داد، كوشيد تا مردم را به مبارزه عليه حكومت وادارد. از اين زاويه، گريه و عزادارى نيز نه به عنوان يك برداشت صوفيانه، بلكه به عنوان يك اقدام سياسى مى توانست مورد استفاده قرار گيرد. پذيرفتن اين امر كه امام همانند بسيارى از رهبران فداكار عالم خواسته است تا خون خود را براى آبيارى اسلام بريزد، براى برخى از كسانى كه در برداشت سياسى راه افراط را پيموده اند، دشوار بوده است. اين سؤال كه «كشته شدن حسين بن على عليه السّلام چگونه ممكن است باعث ترويج دين و پيشرفت اسلام شود» سؤالى است كه براى آقاى صالحى به صورت مشكلى در آمده است كه به قول خودش «هنوز براى ما حل نشده است.» «1»

نامبرده نتايج مختلفى را كه مى توان بر كشته شدن امام حسين عليه السّلام از قبيل رسوايى بنى اميه و يا نظاير آن مطرح كرد غير قابل قبول عنوان كرده است، اما توضيح نداده است كه آيا اساسا ممكن است كه كسى به خاطر اين قبيل نتايج،

دست به چنين اقدام فداكارانه زده باشد. اگر در اصل اين مطلب ترديدى نباشد، كه نيست، ممكن است پذيرفت كه كسى كه خود چنين كرده، نتايجى را در نظر داشته، هر چند ممكن است از ديد ايشان آن نتايج محقق نشده باشد. اين نيز گفتنى است كه بسيارى از انقلابيونى كه در دهه هاى اخير درباره امام حسين كتاب نوشتند، به راحتى پذيرفتند كه امام حسين عليه السّلام خواست خونش ريخته شود تا اسلام زنده گردد. در اين جمله مى توان از شهيد هاشمى نژاد ياد كرد كه در كتاب درسى كه حسين به انسانها آموخت اين ديدگاه را پذيرفته است.

______________________________

(1). شهيد جاويد، نعمت الله صالحى نجف آبادى، تهران، كانون انتشار، ص 326 (بحث آيا: كشتن امام به سود اسلام بود؟)

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:252

كه بنى اميه را از بين برد و اگر اين حركت نبود، اسلام پايمال شده بود. «1»

و در جاى ديگرى فرموده اند:

سيد الشهداء آمده بود حكومت هم مى خواست بگيرد، اصلا براى اين معنا آمده بود و اين يك فخرى است و آنهايى كه خيال مى كنند كه حضرت سيد الشهداء براى حكومت نيامده خير، اينها براى حكومت آمدند براى اين كه بايد حكومت دست مثل سيد الشهداء باشد، مثل كسانى كه شيعه سيد الشهداء هستند باشد. «2»

______________________________

(1). صحيفه نور، ج 18، ص 140

(2). صحيفه نور، ج 20، ص 190

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:253

183؛ الدروس، ص 153؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 175؛ اعلام الورى، ص 256

(2). تواريخ النبى و الآل، ص 30 از: الاقبال، ص 621؛ مصباح المتهجد، ص 733. بيهقى در لباب الانساب سه قول را در تولد امام سجاد عليه السّلام آورده: 33، 36 و 38 هجرى.

(3). الاستغاثة، ص 116. مشكلى كه وجود داشته آن است كه برخى مانند همين كوفى خواسته اند تا امام سجاد عليه السّلام را فرزند بزرگ امام حسين عليه السّلام بدانند. گفته شده كه شيخ مفيد، شيخ طوسى در كتاب رجال، على و احمد فرزندان طاووس، علامه در خلاصة الرجال بر اين باورند. اين در حالى است كه اعاظم مورخان و محدثان، امام سجاد عليه السّلام را كوچكتر از على اكبر كه در عاشورا به شهادت رسيد مى دانند. در اين باره نك: تواريخ النبى و الآل، ص 31

(4). از جمله: مسار الشيعة، ص 31؛ مصباح المتهجد، ص 733؛ اعلام الورى، ص 256

(5). روضة الواعظين، ص 242

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:256

آن ماه دانسته اند. «1»

اگر تولد امام در سال 38 هجرى باشد، آشكار است كه امام، بخشى از حيات امام على عليه السّلام و نيز دوران امامت امام مجتبى و امام حسين عليه السّلام را درك كرده و ناظر تلاش معاويه براى تحت فشار گذاشتن شيعيان در عراق و ديگر نقاط بوده است. اما برخى از نويسندگان با توجه به اخبارى كه در جريان واقعه طف نقل شده، سن امام را كمتر از آنچه مشهور است، دانسته و تولد امام را در حدود سال 48 گفته اند. اين اخبار حاكى از آن است كه پس از شهادت امام حسين عليه

السّلام و يارانش، افرادى قصد به شهادت رساندن امام سجاد عليه السّلام را داشته اند، اما عدّه اى به سبب نابالغ بودن آن حضرت از قتل وى جلوگيرى كردند. حميد بن مسلم، كه خود در كربلا حضور داشته، مى گويد: شمر براى كشتن امام سجّاد آمد، اما من با استناد به اين كه او كودك است، از كشته شدن او جلوگيرى كردم. «2»

همچنين نقل شده كه وقتى عبيد الله تصميم به قتل امام سجاد عليه السّلام گرفت، از برخى خواست تا علايم بلوغ را در او جستجو كنند. وقتى آنها شهادت به بلوغ او دادند، حكم قتل او را صادر كرد. اما امام با گفتن اين سخن كه اگر تو مدعى «قرابت» با خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هستى (به عنوان نوه ابو سفيان!) مى بايد مردى را به همراهى اين زنان تا مدينه بفرستى، ابن زياد را در شرايطى قرار داد تا از تصميم كشتن وى منصرف شود. «3» در خبر ديگرى آمده است كه حضرت زينب عليها السّلام از كشته شدن امام سجاد عليه السّلام جلوگيرى كرد و فرمود: اگر قصد كشتن او را دارند، اول بايد او را بكشند. «4»

جاحظ نيز در بر شمردن خطاهاى امويان اشاره به بى حرمتى به امام سجّاد در جستجوى علايم بلوغ پس از واقعه كربلا كرده است. «5» اگر اين اخبار درست باشد، «6» مى بايد سن امام كمتر از آن چيزى باشد كه مشهور است؛ زيرا نهايت سن بلوغ پانزده سال است و بناچار طبق اين اخبار شرايط به گونه اى بوده كه سنى در همين حدود را

______________________________

(1). كشف الغمة، ج 2، ص 105

(2). تاريخ الطبرى، ج 5، ص 229

(ط مؤسسة عز الدين)

(3). همان، ج 5، ص 231

(4). همان، ج 5، ص 231

(5). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 15، ص 236

(6). على بن الحسين، سيد جعفر شهيدى، صص 32، 33

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:257

اقتضا مى كرده است.

گرچه اين اخبار در منابع متعددى نقل گرديده، اما شواهدى وجود دارد كه مانع از قبول آنهاست؛ اولا اين كه مشهور مورّخان و سيره نويسان تولد آن حضرت را در سال 38 ياد كرده اند كه بر مبناى آن، سن امام در جريان واقعه كربلا، 23 سال دانسته شده است. ثانيا اخبار پيشگفته از چشم مورّخان صاحب نظر به دور نبوده و در همان قرون نخست تعارض آنها با نقل مشهور، كه صحت آن براى آنها محرز بوده، روشن بوده و مورد نقد قرار گرفته است.

محمد بن عمر واقدى، از مبرزترين راويان اخبار تاريخى اهل سنّت، بعد از نقل اين كلام از امام صادق عليه السّلام كه فرمود «على بن الحسين عليه السّلام در 58 سالگى رحلت كرد، مى نويسد: اين گفتار بر آن دلالت دارد كه امام سجّاد عليه السّلام در حالى كه 23 يا 24 سال داشته در كنار پدرش در كربلا بوده است. از اين رو قول كسانى كه او را «صغير» دانسته و نابالغ معرفى كرده اند، درست نيست. حضرت در كربلا مريض بود و به همين علت در جنگ شركت نكرده است. در اين صورت چگونه مى توان پذيرفت كه او نابالغ بوده است، اين در حالى است كه فرزندش، ابو جعفر محمد بن على باقر، جابر بن عبد الله انصارى را زيارت و از او حديث نقل كرده است، در حالى كه جابر در

سال 78 هجرى رحلت كرده است. «1»

ثالثا از برخوردهايى كه امام سجّاد عليه السّلام با عبيد الله بن زياد و حتّى يزيد بن ابى سفيان داشته، چنين بر مى آيد كه سن آن حضرت بيش از مقدارى است كه در نظر اول بيان شده و آمده است كه در كربلا سخن از بلوغ يا عدم بلوغ او به ميان آمده باشد.

موقعيت و زمينه اى كه براى منبر رفتن آن حضرت فراهم شد، به نوبه خود مى تواند حاكى از سن و سالى باشد كه چنين شرايطى را ايجاب كرده است. براى كسى كه هنوز در بلوغ او ترديد است، نمى توان چنين موقعيتى را، كه از سوى يزيد در اختيار او نهاده شد، پذيرفت.

______________________________

(1). طبقات الكبرى، ج 5، ص 222؛ مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 256؛ كشف الغمّة، ج 2، ص 191. البتّه تنها استدلال به سال وفات جابر نمى تواند تولّد امام باقر را قبل از واقعه كربلا نشان دهد؛ گرچه احتمال تولد او را بعد از كربلا كم مى كند. استناد واقدى، به اصل خبر تولد امام باقر است، نه ملاقات با جابر.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:258

رابعا روايات متعدّدى كه در منابع تاريخى درباره تولّد امام باقر عليه السّلام آمده، حاكى از آن است كه امام در چهار سالگى در كربلا حضور داشته و كسى در اين روايات ترديدى نكرده است. در صورت پذيرش اين اخبار، چاره اى جز قبول قول مشهور، با تفاوت يكى دو سال كمتر يا بيشتر نداريم.

آخرين سخن آن كه كسانى چون بيهقى در لباب الانساب سه قول (سالهاى 33، 36، 38) براى سال تولد امام ذكر كرده اند كه هر سه آنها بى ارتباط

با قول پيشگفته است.

سال 33 را ابن عساكر ياد كرده است. «1» و زهرى نيز گفته است كه على بن الحسين در حالى كه 23 داشت، در كربلا كنار پدرش بود. «2»

رحلت امام سجاد در برخى نقلها سال 92 «3» و در نقلى ديگر 94 «4» و در منابعى ديگر سال 95 «5» دانسته شده است. رحلت آن حضرت در ماه محرم دانسته شده و روز آن در منابع به اختلاف 25، 22 و 18 ياد شده است. «6»

شبراوى نوشته است كه آن حضرت در سال 94 با سمّى كه از طرف وليد بن عبد الملك به او داده شد، به شهادت رسيد. «7»

از مسائل اختلافى ديگر كه تحقيق درباره آن چندان بى ثمر نيست، يافتن نام و نسب دقيق مادر امام سجّاد عليه السّلام است. متأسفانه با تحقيقات دامنه دارى كه بعضى از نويسندگان درباره اين موضوع كرده اند، هنوز نمى توان نظر دقيقى داد. تولد امام سجاد از مادرى از شاهزادگان ساسانى، در اين اواخر، بيشتر از آن رو مورد تكذيب قرار گرفته است كه مبادا دشمنان تشيّع، با استناد به آن، نشر تشيع در ايران را بسته به وابستگى خاندان ائمه با ساسانيان، از طريق دختر يزدگرد سوم، كه ادعا شده مادر امام سجّاد عليه السّلام است، عنوان كنند. استاد شهيدى در اثر پيشگفته، بخش عمده نقلهايى را كه

______________________________

(1). مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 230

(2). همان، ص 231

(3). كشف الغمه، ج 2، ص 101

(4). مسار الشيعة، ص 26؛ مصباح المتهجد، ص 729؛ فرق الشيعة، ص 66؛ تاريخ دمشق، ترجمة الامام زين العابدين، ص 12، حديث 5

(5). الكافى، ج 1، ص 468؛ اثبات الوصية، ص 171؛

التهذيب، ج 6، ص 77؛ مروج الذهب، ج 3، ص 160

(6). به ترتيب در الارشاد، ص 285؛ مصباح كفعمى، ص 509؛ كفاية الطالب، ص 454

(7). الاتحاف بحب الاشراف، ص 143

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:259

در اين باره وجود داشته، آورده و مورد نقادى قرار داده است. اضافه بر آن، اخبار محدودى نيز كه حاكى از «ام ولد» بودن مادر حضرت سجّاد عليه السّلام است، در دست است.

على رغم همه اختلافاتى كه در اين نقلها وجود داشته و يا ناسازگارى برخى از آنها با اخبار فتوحات و غيره، اين امر مسلم است كه اصل خبر، شهرت بسزايى داشته و در كهنترين متون شيعه، همچون وقعة صفين، «1» تاريخ يعقوبى، «2» بصائر الدرجات «3» و تاريخ قم «4» كه همگى در قرن سوم و چهارم تأليف شده، آمده است. در كافى نيز روايتى از امام صادق عليه السّلام نقل شده است. «5» همين طور، قاضى نعمان نيز در قرن چهارم اين خبر را گزارش كرده است. «6» در اين باره از امام به عنوان «ابن الخيرتين، فخيرته من العرب القريش، و من العجم الفارس و كانت امه ابنة كسرى» «7» ياد شده و شعرى هم به ابو الاسود دئلى (م 69 هجرى) منسوب شده كه درباره امام سجاد عليه السّلام گفته است:

و ان غلاما بين كسرى و هاشم لأكرم من نيطت عليه التمائم «8»

ما در جاى ديگر رابطه اين قضيه را با نشر تشيع بررسى كرده و با پذيرش اين كه ترديد در اصل ماجرا وجود دارد، توهّم ارتباط بين آنها را، به گونه مناسب بررسى كرده ايم. «9» به نظر مى رسد كه تنها مى توان پذيرفت كه مادر

امام سجاد، زنى وابسته به يكى از خاندانهاى مهم كه مى توانسته از خاندانهاى ساسانى باشد كه نوعا در تمامى مراكز استانها قدرت را به دست داشته اند باشد. اما اثبات اين كه دختر خود كسراى ايران بوده دشوار است.

بر طبق نصوصى كه محدثين شيعه در كتب روايى نقل كرده اند، امام سجاد عليه السّلام جانشين و وصى پدرش حسين بن على عليه السّلام است. اين نصوص را شيخ كلينى در كافى و شيخ حر عاملى در اثبات الهداة و ديگران روايت كرده اند. احاديثى نيز كه از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مورد اسامى ائمه شيعه روايت گرديده، مؤيد اين مطلب است. صرف نظر

______________________________

(1). وقعة صفين، ص 12

(2). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 335

(3). بصائر الدرجات، ص 96

(4). تاريخ قم، ص 196

(5). الكافى، ج 2، ص 369

(6). شرح الاخبار، ج 3، ص 266

(7). نثر الدر، ج 1، ص 339؛ زهر الفردوس، ج 1، ص 290

(8). الكافى، ج 1، ص 466؛ بحار الانوار، ج 46، ص 3 از ربيع الابرار زمخشرى.

(9). نك: تاريخ تشيع در ايران، ج 1، صص 145- 164

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:260

از آن، پذيرش امام سجّاد عليه السّلام در جامعه شيعيان و مقبول بودن امامت آن حضرت در طى تاريخ، خود شاهدى اصيل بر صدق اين وصايت است. تنها شبهه اى كه در آن برهه براى شمارى از هواداران اهل بيت عليه السّلام به وجود آمد، مسأله امامت محمد بن حنفيه بود كه پس از اين، به صورت مختصر بدان خواهيم پرداخت. همچنين بر طبق نصوص شيعه، وجود وسائلى چون شمشير و يا زره رسول الله صلّى اللّه عليه و آله مى بايست نزد

ائمه باشد كه وجود اينها در نزد امام سجّاد عليه السّلام، حتّى در منابع اهل سنّت بصراحت ذكر شده است. «1»

دوره اى كه امام سجّاد عليه السّلام در آن زندگى مى كرد، دورانى بود كه همه ارزشهاى دينى دستخوش تحريف و تغيير امويان قرار گرفته و مردم يكى از مهمترين شهرهاى مذهبى (مدينه)، مى بايست به عنوان برده يزيد با او بيعت كنند. احكام اسلامى بازيچه دست افرادى چون ابن زياد، حجاج و عبد الملك بن مروان بود. حجاج، عبد الملك را مهمتر و برتر از رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله مى شمرد! و بر خلاف نصوص دينى از مسلمانان جزيه مى گرفت و با اندك تهمت و افترايى مردم را به دست جلادان مى سپرد.

در سايه چنين حكومتى آشكار است كه تربيت دينى مردم تا چه اندازه تنزل كرده و ارزشهاى جاهلى چگونه احيا خواهد شده است. امام سجّاد عليه السّلام در اين شرايط، انسانى اهل عبادت بود كه مهمترين تأثير اجتماعيش در ايجاد پيوند مردم با خدا به وسيله دعا بود. شخصيتى كه همه مردم تحت تأثير روحيات و شيفته مرام و روش او بودند. بسيارى از طالبان علم راوى احاديث او بودند و از سرچشمه پرفيض او، كه بر گرفته از علوم پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و على عليه السّلام بود، بهره مى جستند. محمد بن سعد مورخ و عالم اهل سنّت، امام عليه السّلام را اين گونه توصيف كرده است: «كان على بن الحسين ثقة مأمونا كثير الحديث عاليا رفيعا ورعا». «2»

شافعى در رساله اى كه درباره حجيت خبر واحد نوشته، آورده است: «وجدت على بن الحسين- و هو أفقه أهل المدينة- يعوّل على خبر

الواحد» «3»، على بن حسين عليه السّلام كه

______________________________

(1). طبقات الكبرى، ج 1، صص 486، 488.

(2). طبقات الكبرى، ج 5، ص 222

(3). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 15، ص 274

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:261

فقيه ترين مردم مدينه است، بر خبر واحد تكيه مى كرد. ابن شهاب زهرى، على رغم وابستگيش به امويان و حتّى با وجود كينه اى كه بين امويان و شيعيان وجود داشت، از عالمان زمان امام سجّاد عليه السّلام است كه با ولع تمام از امام بهره گرفته و حضرت را با عبارات زيادى ستوده است. زهرى در نامه اى كه از سوى امام بدو نوشته شد، مورد نصيحت قرار گرفته تا موقعيت خود را به عنوان وسيله اى در دست حاكميّت امويان مورد تجديد نظر قرار دهد. «1» وى يك بار نيز از سوى امام سجّاد عليه السّلام به خاطر اهانت به على بن ابى طالب عليه السّلام مورد سرزنش قرار گرفت. «2» در عين حال، او همچنان راوى علوم امام سجّاد عليه السّلام بود؛ چنانكه در كتابهاى مختلف منقولات او را آورده اند. «3» اضافه بر اين، او شيفته عبادت امام سجّاد عليه السّلام و خلوص حضرت بود. نقل شده: «كان الزهرى إذا ذكر على بن الحسين يبكى و يقول: زين العابدين». «4» همچنين از او نقل كرده اند: «على بن الحسين أعظم الناس منّة علىّ». «5» و نيز مى گفت: «ما رأيت أحدا أفقه من على بن الحسين». «6» ستايش زهرى از امام سجّاد عليه السّلام تا اندازه اى بود كه برخى از مروانيان به او مى گفتند: يا زهرى! ما فعل نبيّك، يعنى على بن الحسين. «7»

از ميان ديگر محدثين، ابو حازم مى گفت: «ما رأيت

هاشميا أفضل من على بن الحسين و لا أفقه منه». «8» از جاحظ نيز نقل شده است كه مى گفت: «درباره شخصيت على بن حسين، شيعى، معتزلى، خارجى عامى و خاصى همه يكسان مى انديشند و هيچ كدام ترديدى در برترى و تقدّم او (بر سايرين) ندارند». «9»

چنانكه بعدا اشاره خواهد شد، از دلايل مهم شهرت امام و محبّت او در ميان مردم، انتشار جملات زيباى امام سجّاد عليه السّلام در قالب دعا بود كه همه را به خود جذب مى كرد. سعيد بن مسيب، از محدثين مشهور، درباره امام سجّاد عليه السّلام مى گفت: «ما رأيت

______________________________

(1). تحف العقول، ص 200

(2). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 4، ص 102

(3). به عنوان مثال: طبقات الكبرى، ج 8، ص 172؛ حلية الاولياء، ج 3، ص 86؛ كشف الغمة، ج 2، ص 103

(4). حلية الاولياء، ج 3، ص 135

(5). طبقات الكبرى، ج 5، ص 214

(6). زين العابدين، سيد الاهل، ص 43؛ كسى را فقيه تر از على بن حسين عليه السّلام نديده ام.

(7). شرح الاخبار، ج 3، ص 258

(8). تذكرة الخواص، ص 186؛ كشف الغمة، ج 2، ص 80

(9). عمدة الطالب، ص 193

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:262

أورع من على بن الحسين». «1» هيچ كس را باتقواتر از على بن حسين نديدم. امام در زمان خويش به نامهاى «علىّ الخير»، «علىّ الأغرّ» و «علىّ العابد» شهرت داشت. «2» مالك بن انس نيز بر اين باور بود كه (در آن زمان) در ميان اهل بيت رسول الله صلّى اللّه عليه و آله كسى همانند امام سجّاد عليه السّلام نبوده است. «3»

ابن ابى الحديد درباره اش مى گويد: «كان على بن الحسين غاية فى العبادة». «4»

آن حضرت را كه اهل سجده بود و آثار آن بر پيشانيش ظاهر بود، «ذى الثفنات» مى گفتند. «5» ابن حبان درباره امام سجّاد عليه السّلام مى گويد: و كان من أفاضل بنى هاشم من فقهاء المدينة و عبادهم ... يقال على بن الحسين سيد العابدين فى ذلك الزمان. «6» ابو زهره نيز مى نويسد: «فعلىّ زين العابدين كان إمام المدينة نبلا و علما». «7»

آورده اند كه وقتى آن حضرت وضو مى گرفت، رنگ چهره اش دگرگون مى شد.

وقتى علت را مى پرسيدند، فرمود: «أ تدرون بين يدى من أريد أن أقوم»، «8» آيا مى دانيد كه در برابر چه كسى مى خواهم بايستم؟ و گفته شده است كه در وقت نماز چهره امام دگرگون شده و رعشه بر اندامش بود. وقتى علت را پرسيدند فرمود: إنى أريد الوقوف بين يدى ملك عظيم. «9» در وقت نماز به هيچ چيز توجه نداشت. يك بار در وقت نماز، دست فرزند امام شكست، او از درد فرياد مى زد، شكسته بند آوردند و استخوان دست را جا انداخت و فرزند امام از درد فرياد مى كشيد. بعد از آن امام دست بچه را ديد كه به گردنش آويزان است، در آن وقت بود كه تازه متوجه شد كه دست بچه شكسته است. «10» زمخشرى مى گويد: زمانى على بن الحسين عليه السّلام به قصد وضو گرفتن دستش را در آب برد، در آن حال: ثم رفع رأسه إلى السماء و القمر و الكواكب، ثم جعل يفكّر فى خلقها

______________________________

(1). حلية الاولياء، ج 3، ص 141؛ كشف الغمه، ج 2، ص 80؛ مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 236؛ تهذيب التهذيب، ج 7، ص 305؛ سير أعلام النبلاء، ج 4، ص 391

(2). شرح

نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 15، ص 273

(3). تهذيب التهذيب، ج 7، ص 305

(4). همان، ج 1، ص 27

(5). نك: معجم الادباء، ج 11، ص 103

(6). الثقات، ج 5، ص 160

(7). الامام الصادق عليه السّلام، ص 22

(8). صفة الصفوة، ج 2، ص 55؛ نور الابصار، ص 127؛ طبقات الكبرى، ج 5، ص 216؛ الاتحاف، ص 136؛ الفصول المهمة، ص 201؛ العقد الفريد، ج 3، ص 114

(9). شرح الاخبار، ج 3، ص 258

(10). همان، ج 3، ص 263

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:263

حتى أصبح و أذن المؤذّن و يده فى الماء، امام سرش را به آسمان و ماه ستارگان بلند كرده و در آنها به تفكر پرداخت، تا آن كه صبح شده و در حالى كه مؤذن اذان مى گفت، هنوز دست امام در آب بود. «1» زمانى كه از خدمتكار او خواستند تا او را توصيف كند، گفت:

«من هيچ گاه در روز براى او طعامى نياوردم و در شب بسترى براى او نگستردم». «2» و آورده اند كه روزى به هنگام نماز، مارى به سمت آن حضرت حركت كرد، اما او تحرّكى به خود نداد. مار از ميان دو پاى امام عبور كرد و او از جايش تكان نخورد و رنگش عوض نشد. «3»

در دادن صدقه و رسيدگى به محرومين نيز زبانزد بوده و پس از شهادت او معلوم گرديد كه صد خانواده از انفاق و صدقات او زندگى مى كرده اند. «4» به نقل امام باقر عليه السّلام، امام سجاد عليه السّلام شبانه، نان بر پشت مباركش گذاشته و در تاريكى شب براى فقرا مى برد، و مى فرمود: صدقه در تاريكى شب، آتش غضب خداوند را خاموش مى كند.

«5»

مردم نيز علاقه بدو داشتند و لذا در روايات آمده كه قرّاء به سوى مكه راه نمى افتادند تا آن كه امام سجاد عليه السّلام خارج شود و آنگاه به دنبال او هزار سواره به راه مى افتاد. «6» زمانى امام، با لباس نيكويى از خانه خارج شد. پس از آن فورا به خانه برگشت و صدا زد:

همان لباس قبلى مرا بياوريد، گويى على بن حسين نيستم. «7»

وقتى كه سواره از كوچه هاى مدينه مى گذشت، هيچ گاه نمى فرمود: راه راه، تا كسى كنار رود. عقيده ايشان بر اين بود كه راه مشترك است و من حق ندارم ديگران را كنار بزنم و خود بروم. «8»

در مسافرت نسبش را از همراهان پنهان مى كرد. از ايشان سؤال شد كه: ما بالك

______________________________

(1). ربيع الابرار، ج 3، ص 160، 663

(2). المناقب، ابن شهر آشوب، ج 2، ص 255

(3). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 10، ص 159

(4). حلية الاولياء، ج 3، ص 136؛ كشف الغمّة، ج 2، صص 77، 87؛ مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 238

(5). مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 238

(6). رجال الكشى، ص 117

(7). مكارم الاخلاق، ص 58؛ وسائل الشيعة، ج 2، ص 364. البته نقل شده است كه حضرت، لباس نيكو در مواقعى مى پوشيد تا مبادا كسى گمان كند كه او بر خلاف خداوند كه فرمود: «قل من حرّم زينة اللّه التى أخرج لعباده»، عمل مى كند. نك: تفسير العياشى، ج 2، ص 15، حديث 32؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 203 و نك: مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 246

(8). مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 246

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:264

اذا سافرت كتمت نسبك اهل

الرفقة؟ آن حضرت فرمود: أكره أن آخذ برسول الله ما لا أعطى مثله، «1» دوست ندارم به نام رسول خدا چيزى را بگيرم كه نمى توانم مانند آن را به ديگرى بدهم. چنانكه جويرية بن اسماء مى گويد: ما أكل علىّ بن الحسين من قرابته من رسول الله درهما، او از بابت خويشى خود با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله درهمى استفاده نكرد. «2»

از فرزندش امام باقر عليه السّلام نقل شده است كه پدرم دو بار اموال خويش را در راه خدا تقسيم كرد. «3»

آن حضرت در وقت مرگ محمد بن اسامة بن زيد، بر بالين او بود. در آن لحظه محمد سخت مى گريست. امام علت گريه او را پرسيد. محمد گفت: پانزده هزار درهم بدهى دارم. امام فرمود: بر عهده من نگران مباش. «4»

اينها گوشه اى از فضايل امام سجّاد عليه السّلام بود.

شهادت رسيدند و تنها يك نفر از فرزندان ذكور امام حسين عليه السّلام، از نسل فاطمه عليها السّلام باقى مانده بود كه البته در آن شرايط شهرتى نداشت؛ بخصوص كه فرزند بزرگ امام حسين عليه السّلام، يعنى على اكبر، نيز

______________________________

(1). نثر الدر، ج 1، ص 341؛ ربيع الابرار، ج 3، ص 69

(2). سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 391

(3). همان، ج 17، ص 238

(4). همان، ج 17، ص 239؛ شرح الاخبار، ج 3، صص 262- 261 (در اين دومى نام آن شخص زيد بن اسامة بن زيد آمده است.)

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:265

به شهادت رسيده بود. زندگى امام سجاد عليه السّلام در مدينه و دور بودن از عراق فرصت هدايت جريانات شيعى كوفه را از امام گرفته بود.

در چنين شرايطى كه تصور نابودى اساس تشيع وجود داشت، امام سجّاد عليه السّلام مى بايست كار را از صفر شروع كند، مردم را به سمت اهل بيت بكشاند. امام در اين راه موفقيت زيادى كسب كرد. «1»

اين موفقيت در تاريخ تأييد شده است؛ زيرا امام سجاد عليه السّلام توانست شيعه را حياتى نو بخشد و زمينه را براى فعاليتهاى آينده امام باقر عليه السّلام و صادق عليه السّلام فراهم كند.

تاريخ گواه است كه امام سجاد عليه السّلام در طول سى و چهار سال فعاليت، شيعه را از يكى از سخت ترين دورانهاى حيات خويش عبور داد. دورانى كه جز سركوبى شيعه به وسيله زبيريان و امويان نشان روشنى ندارد. بيست سال حاكميت حجاج بر عراق و سلطه عبد الملك بن مروان بر كل قلمرو اسلامى، تنها جهت گيرى روشنش كوبيدن شيعيان، و در بخشهايى ديگر كوبيدن ساير مخالفان

امويان، اعم از خوارج يا شورشيانى چون عبد الرحمن بن محمد بن اشعث بود. حجاج كسى بود كه شنيدن لفظ كافر براى او بسيار آرام بخش تر از شنيدن لفظ شيعه بود. «2»

در اين سالها دو نهضت شيعى در عراق رخ داد كه هر دو- على رغم موفقيت موقت يكى از آنها- با شكست مواجه گرديد. پس از آن نيز شيعيان با شدّت هر چه تمامتر مورد تهديد امويها، از قتل و شكنجه و زندان، قرار گرفتند. يكى از اين دو نهضت، نهضت توّابين بود كه رهبرى آن را سليمان بن صرد خزاعى، به همراهى تنى چند از ديگر سرشناسان شيعه در كوفه بر عهده داشتند و ما پيش از اين درباره آنها سخن گفتيم. ادعا شده كه توّابين امامت على بن حسين عليه السّلام را پذيرفته بودند. «3» ما در مآخذ اوليه شاهدى بر اين مدعا نيافتيم. آنچه مهم است اين كه توابين در مجموع بر آن بودند تا در صورت پيروزى، امامت جامعه را به اهل بيت عليه السّلام بسپارند و طبعا از نسل

______________________________

(1). دراسات و بحوث فى التاريخ و الاسلام، ج 1، ص 61 (چاپ اول) مقاله: الامام سجاد عليه السّلام باعث الاسلام من جديد.

(2). سخنان امام باقر عليه السّلام را ببينيد، در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 44؛ الامام الصادق عليه السّلام، ابو زهره، صص 112- 111

(3). تشيع در مسير تاريخ، ص 286

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:266

فاطمه عليه السّلام، كسى جز على بن حسين عليه السّلام براى اين كار وجود نداشت. اما آيا در ذهن آنها دقيقا همين مطلب وجود داشته است يا نه، تاريخ چيزى گزارش

نكرده است. به نظر مى رسد رابطه سياسى خاصى بين امام سجاد عليه السّلام و توابين وجود نداشته و آنچه بيشتر رنگ نهضت را شيعه نشان داد، شركت فعال معروفين شيعه كوفه در اين نهضت و مايه هاى عاطفى آن است. يعنى توبه به سبب عدم حمايت از حسين بن على عليه السّلام و شهيد شدن به عنوان تنها راه پذيرش اين توبه. در اين حركت نامى از محمد بن حنفيه نيز وجود ندارد.

اشتباه عمده سياسى آنها عدم سنجش موقعيت، خارج شدن از كوفه، و سپردن خود به دست حوادث بود. مختار نيز به دليل اين اعتقاد خود كه رهبرى اين حركت توانايى درك مسائل نظامى و سياسى را ندارد، حاضر به همكارى نشد و حتى موجب شد تا تعدادى از شيعيان از حمايت نهضت توابين خوددارى كنند.

همين ابهام درباره ارتباط امام سجاد عليه السّلام با دومين جنبش شيعى يعنى جنبش مختار وجود دارد. اين ارتباط نه تنها از زاويه نگرش سياسى، بلكه از بعد اعتقادى نيز مشكلاتى را در بر دارد. گفته اند كه مختار پس از آنكه موفق شد در كوفه شيعيانى را به سوى خود جذب كند، از على بن حسين عليه السّلام استمداد جست، اما امام روى خوش نشان نداد. «1»

چنين موضعى از سوى امام با توجه به سياستى كه امام تا به آخر دنبال كرد، منطقى به نظر مى رسد. امام از پس از حادثه كربلا دريافته بود كه امكان احياى اين جامعه مرده با در دست گرفتن رهبرى آن وجود ندارد. به علاوه درگير شدن در يك حركت سياسى ديگر، با وجود قدرت ديگر احزاب، خطراتى را در پى داشت كه به ريسك

كردن آن نمى ارزيد. به همين دليل، ماهيت حركت امام در دوران امامت آن حضرت، بخوبى نشان مى دهد كه حركت امام تنها يك حركت سياسى نبوده و در بسيارى از موارد به وضوح بر كنار از سياست به معناى مشخص فعاليت سياسى بوده است.

______________________________

(1). رجال الكشى، ص 126

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:267

جنبه اعتقادى قضيه نيز از زمانى شروع گرديد كه مختار از محمد بن حنفيه خواست تا او را تأييد كند و مورد حمايت قرار دهد. محمد بن حنفيه چنين كرد؛ امّا نه به صورت رسمى. از آن پس اين گونه شايع گرديد كه در ميان شيعه عراق، امامت محمد بن حنفيه پذيرفته شده است. گرچه اين مسأله محرز نيست، اما بعدها كه فرقه اى به نام كيسانيه شهرت يافت، داستان را از زمان مختار آغاز كردند.

با رسوخ بعضى از مبانى عقايد غلات در ميان برخى از شيعيان كوفه، بعدها مختار نيز در معرض اتهام گرفت و اين گونه شايع گرديد كه مختار در پيدايش غلات سهم بسزايى داشته است. بنا به دلايل زيادى كه در اين مختصر جاى طرح آنها نيست و ما در جاى ديگر بدان پرداخته ايم، در تمام اين مسائل، و حتى اين كه فرقه اى به نام كيسانيه به امامت يا مهدويت محمد بن حنفيه اعتقاد داشته باشند، ترديد وجود دارد.

اما در اين كه امام سجّاد عليه السّلام عليه غلات موضعگيرى كرده است، شواهدى وجود دارد.

اين به معناى وجود انحراف در ميان شيعيان عراق بود كه امام را وادار مى كرد تا از موضعگيرى و برقرارى رابطه مستقيم و حمايت كامل از آنها خوددارى كند.

امام سجّاد عليه السّلام خطاب به گروهى از اهل

عراق فرمودند: «أحبونا حبّ الاسلام و لا ترفعونا فوق حدّنا»، «1» و در نقل ديگرى آمده است كه امام فرمود: «أحبونا حبّ الإسلام و لا تحبّونا حبّ الأصنام». «2» ابو خالد كابلى نيز مى گويد: از امام سجاد عليه السّلام شنيدم كه مى فرمود: يهود و نصارا، عزيز و عيسى را آن قدر دوست داشتند تا مطالب آن چنانى در باره آنان گفتند، چنان كه: «إن قوما من شيعتنا سيحبّونا حتى يقولوا فينا ما قالت اليهود فى عزير و ما قالت النصارى فى عيسى بن مريم، فلا هم منّا و لا نحن منهم». «3» كسانى از شيعيان ما، تا آن اندازه در دوستى ما افراط مى كنند كه نظير سخنان يهود و نصارا را درباره عزير و عيسى عليه السّلام درباره ما مى گويند. نه آنها از ما هستند و نه ما از آنها هستيم.

______________________________

(1). نك: سير اعلام النبلاء، ج 4، صص 390- 389؛ طبقات الكبرى، ج 5، ص 214 (در آنجا متن چنين است كه حضرت فرمود: شما با اين رفتار افراطى خود سبب نفرت و بغض مردم نسبت به ما شده ايد.) حلية الاولياء، ج 3، ص 136. ما را آنگونه كه اسلام مى گويد دوست داريد و بالاتر از اندازه اى كه هستيم نبريد؛ يعنى غلو درباره ما نكنيد.

(2). مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 242

(3). رجال الكشى، ص 102؛ و نك: طبقات الكبرى، ج 5، ص 214؛ نسب قريش، مصعب زبيرى، ص 58

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:268

بر پايه منابع شيعه، محمد بن حنفيه فرد منحرفى نبوده و امامت امام سجّاد عليه السّلام را پذيرفته بود. بنابراين در اثبات اين كه واقعا محمد بن حنفيه خود را

به عنوان امام براى شيعيان كوفه مطرح كرده، اشكالاتى وجود دارد و راه حلهايى مى تواند فرض شود كه ابن حنفيه به دست امام سجاد عليه السّلام و براى دور نگاه داشته شدن امام دست به اين اقدام زده است، گرچه شاهد تاريخى ويژه اى اين مطلب را تأييد نمى كند.

آنچه در اينجا لازم به يادآورى است، اين است كه به دلايل مختلفى نمى توان باور كرد كه امام سجاد عليه السّلام درباره مختار فرموده باشد: «يكذب على الله و على رسوله». «1»

بويژه اين كه وقتى مختار سر عبيد الله را براى آن حضرت فرستاد، فرمود: «جزى اللّه المختار خيرا». «2» و نيز آمده است كه در آن هنگام «لم يبق من بنى هاشم أحد الّا قام بخطبة فى الثناء على المختار و جميل القول فيه.» «3» از امام باقر عليه السّلام نيز روايت گرديده است: «لا تسبّوا المختار فانه قتل قتلتنا و طلب ثارنا و زوج أراملنا و قسم فينا المال على العسرة». «4» و در برابر سؤال فرزند مختار، موضع خود را نسبت به مختار به صورتى مثبت ابراز كرد. «5»

به هر روى، همانطور كه پيش از اين توضيح داده شد، جنبش مختار نيز به صورت سياسى مدت چندانى به طول نينجاميد و در سال 67 هجرى توسط زبيريان سركوب گرديد، با اين حال تأثير خاص خود را بر كوفه از جهت تحريك و زنده نگاه داشتن احساسات شيعى و نيز ايجاد انگيزه در ميان موالى براى شركت در جريانات سياسى به همراه داشت.

به دليل انحرافى كه در فوق ذكر شد، و حتّى مى توان فرض كرد كه على رغم خواست ابن حنفيه، ترديدى در ميان برخى براى

انتخاب امام وجود داشته است.

كسانى بودند كه در انتخاب امام مردد بودند. قاسم بن عوف، يكى از ياران امام

______________________________

(1). طبقات الكبرى، ج 5، ص 213

(2). رجال الكشى، ص 127، خداوند مختار را جزاى خير دهد.

(3). طبقات الكبرى، ج 5، ص 285. هيچ كس از بنى هاشم نبود مگر آنكه بپاخاسته و بر مختار درود فرستاد و درباره او سخن نيكو گفت.

(4). رجال الكشى، ص 128. مختار را دشنام ندهيد. او قاتلين كشته هاى ما را كشته، يتيمان ما را شوهر داده، و در وقت سختى در بين ما اموالى را تقسيم كرده است.

(5). همان، ص 126

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:269

سجاد عليه السّلام، بنا به اعتراف خويش، در آغاز مردد بين على بن الحسين و محمد بن حنفيه بود «1» و بعد از آن به امام سجاد عليه السّلام پيوست. از ديگر ياران، بنا به اظهار كشى، ابو حمزه ثمالى و فرات بن احنف هستند. «2» درباره سعيد بن مسيب اختلاف وجود دارد. برخى او را از ياران امام سجاد عليه السّلام شمرده اند؛ اما ظاهرا او بر طبق فتواى عامه حكم مى كرد. در رجال كشى چنين موضعى از سعيد به دليل نجات يافتن از دست حجاج گفته شده است. «3» در هر صورت احترام او نسبت به امام قابل ترديد نبوده و استفاده علمى و اخلاقى او از امام محرز است. اما او در تشييع جنازه امام شركت نكرد و مورد اعتراض قرار گرفت. «4»

غير از اين چند نفر، كسان ديگرى هستند كه طبق منابع شيعه از استوارترين افراد شيعه به حساب مى آيند. در روايتى آمده است كه در اوان كار امام، تنها چند نفر در

كنارش بودند. سعيد بن جبير، سعيد بن مسيب، محمد بن جبير بن معطم، يحيى بن ام الطويل، ابو خالد الكابلى. «5» شيخ الطائفه، تعداد اصحاب امام سجاد عليه السّلام را يكصد و هفتاد و سه نفر دانسته است. «6»

به هر حال، امام موفق به بقاى شيعه و حتى گسترش آن گرديد. روش فقهى آن حضرت، نقل احاديث پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از طريق على عليه السّلام بود كه شيعيان تنها آن احاديث را درست تلقى مى كردند. بدين صورت شيعه اولين قدمهاى فقهى خود را در مخالفت با انحرافات موجود برداشت؛ گرچه بخش اعظم اين كار به زمانى پس از آن موكول گرديد. امام سجاد عليه السّلام در وقت گفتن اذان، جمله «حى على خير العمل» را در آن مى آورد. وقتى مورد اعتراض قرار گرفت فرمود: هو الاذان الأوّل، اذان نخستين به اين صورت بود. «7» اضافه بر آن، بركنارى از انحرافات عراق موجب حفظ مبانى اعتقادى اصيل شيعه در برابر انحرافات گرديد. على رغم تلاشهاى مهم امام، كه البتّه موجب

______________________________

(1). همان، ص 124

(2). همان، ص 124

(3). همان، ص 124

(4). همان، ص 116

(5). همان، ص 115؛ در روايتى سه نفر ذكر شده و آمده است كه: ارتد الناس بعد قتل الحسين الا ثلاثة: يحيى بن ام الطويل، ابو خالد الكابلى، جبير بن معطم. ثم ان الناس لحقوا و كثروا ... نك: اختيار معرفة الرجال، ص 123

(6). رجال الطوسى، ص 81- 102

(7). المصنف، اين ابى شيبه، ج 1، ص 215 (طبع هند)

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:270

بقاى شيعه گرديد، مدينه به خاطر كج رويهايى كه از صدر اسلام در آن نهاده شده و عليه شيعه

تحريك شده بود، جاى مناسبى براى رشد شيعه نبود و امام سجاد عليه السّلام خود مى فرمود كه دوستداران واقعى آنها در مكه و مدينه به بيست نفر نمى رسد. «1» در حالى كه در عراق افراد بيشترى وجود داشتند كه به آنها علاقه مند بودند.

خطبه اين بود كه امام سجاد خود و پدر و خاندانش را فرزندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ناميد؛ در حالى كه معاويه و امويان مى كوشيدند آنها را از ذريّه على عليه السّلام دانسته و اجازه ندهند آنها خود را ذريّه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بنامند.

مدتى بعد از واقعه كربلا، مردم مدينه ضمن شورش عليه امويان، شورش حرّه

______________________________

(1). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 4، ص 104؛ و نك: بحار، ج 46، ص 143؛ الغارات، ص 573

(2). تاريخ الطبرى، ج 5، ص 231 (ط عز الدين) نسب قريش، مصعب زبيرى، ص 58

(3). العقد الفريد، ج 5، ص 131

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:271

را سامان دادند. اين شورش به رهبرى عبد الله، فرزند حنظله، معروف به غسيل الملائكه بود كه رنگ آن ضد اموى و عليه يزيد و زندگى ضد اسلامى و غير دينى او بود. امام سجاد عليه السّلام و ديگر هاشميان موضع موافقى در اين ماجرا نداشت. به همين دليل همراه شمارى از افراد خانواده خويش از شهر خارج شد. از نظر امام، افزون بر آن كه حركت مزبور ماهيت شيعى نداشتند، دقيقا در خط زبيريان بود، آن هم به رهبرى عبد الله بن زبير كه از برپا كنندگان جنگ جمل بوده است. كوچكترين موضع امام به عنوان رهبر شيعه، خطيرترين پيامد را براى شيعه داشت، به همين دليل امام، در اين حادثه كه چندان خط و ربط روشن، بلكه درستى نداشت، شركت نكرد.

اضافه بر آن، حتى هنگامى كه مردم در آغاز امويان را از شهر بيرون راندند، امام از روى غيرت و مردانگى، همسر مروان بن حكم را

نيز بنا به درخواست مروان پناه داد. طبرى نوشته است كه اين كار به خاطر دوستى قديمى بين او و مروان بود. «1» اين سخن كذب محض است. اصولا امام با آن سن و سال، آن هم در موقعيتى كه پدر و جدش سخت ترين درگيريها را با اين خاندان داشته اند، نمى توانسته رابطه نزديكى با مروان كه توان گفت پليدترين چهره امويان بوده داشته باشد. مروان كسى بود كه در همان آغاز بيعت گرفتن از امام حسين عليه السّلام در مدينه، از حاكم شهر خواست تا امام را يا وادار به بيعت بكند يا او را به قتل برساند. اقدام امام پاسخى از روى ادب به ناجوانمرديهاى امويان بود، آن گونه كه تاريخ كردار آنها را مقايسه كند.

زمانى نيز كه مسلم بن عقبه، معروف به مسرف، حركت مردم مدينه را سركوب كرد و يكى از بزرگترين جنايات عصر اموى را مرتكب گرديد، با على بن حسين عليه السّلام به ملايمت برخورد كرد و اين به دليل آن بود كه امام در اين حركت شركت نداشت.

مسلم بن عقبه از مردم چنان بيعت گرفت كه خود را برده يزيد بدانند، اما با على بن حسين عليه السّلام به صورت عادى بيعت شد. «2» قبل از آمدن امام نزد مسلم، او به امام و اجدادش دشنام مى داد. اما زمانى كه امام وارد شد، او به آرامى با آن حضرت برخورد

______________________________

(1). تاريخ الطبرى، ج 5، ص 245؛ الامامة و السياسة، ج 1، ص 208

(2). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 3، ص 259؛ و نك: طبقات الكبرى، ج 5، ص 215؛ كشف الغمة، ج 2، ص 107؛ تاريخ اليعقوبى،

ج 2، ص 25

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:272

كرد. وقتى امام رفت، از مسلم درباره اين برخوردش پرسش كردند و او گفت: ما كان ذلك لرأى منّى لقد ملئ قلبى منه رعبا. «1» يعنى اين برخورد دوم خواسته من نبود، اما قلب من از رعب و وحشت پر شد.

صرف نظر از اين كه در موضعگيرى ائمه عليه السّلام بايد وضع سياسى و مخالفت نظامى و ايجاد تشكيلات و مبارزه را در نظر بگيريم، شرايط خاص هر دوره، وظيفه هر امام در هر موقعيت، و شرايطى، «2» اقتضاى عمل خاصى را دارد و هر انسان سياسى عاقل مى داند كه نمى توان در شرايط مختلف شيوه عمل واحدى را به كار گرفت.

همان گونه كه گذشت، تاريخ گواه است كه امام سجاد عليه السّلام با رفتار خويش موجب حفظ شيعه و بقا و گسترش آن براى فعاليتهاى بعدى گرديد.

به هر روى با توجه به سوابق مناسبات علويان با امويان، امام مورد سوء ظن شديد امويان بود و كوچكترين حركتى از ناحيه امام، عواقب وخيمى داشت كه طبعا در نظر امام ارزش دست زدن به اين اقدامات را نداشته است. مهمترين اصل دينى- سياسى كه امام با استفاده از آن روزگار سياسى خود را مى گذراند، تقيّه بود. سپرى كه شيعيان در تاريخ، با استفاده از آن، حيات خويش را تضمين كرده و ائمه شيعه بارها و بارها توجه بدان را گوشزد شيعه كرده اند. البتّه كسانى كه با داشتن آزادى نيازى بدان نداشته اند، با وجود صراحتى كه در قرآن نسبت بدان وجود دارد، آن را انكار كرده اند تا شيعه را تضعيف كنند. اهل سنّت به دليل در اختيار داشتن حكومت، نيازى

به تقيّه نداشته و تنها براى متهم كردن شيعه، تقيّه را از حوزه احكام فقهى مسلّم اسلامى خارج كردند.

امام سجّاد عليه السّلام در روايتى فرمود: كسى كه امر به معروف و نهى از منكر را ترك گويد، همچون كسى است كه كتاب خدا را كنار نهاده و بدان پشت كرده است؛ مگر آنكه در تقيه باشد. از امام پرسيدند: تقيه چيست؟ فرمود: يخاف جبارا عنيدا يخاف أن يفرط عليه أو أن يطغى. «3»

______________________________

(1). مروج الذهب، ج 3، صص 70، 71

(2). علم غيب بر وظيفه اى كه از بيان شده منطبق است نه اين كه امر جدايى باشد.

(3). طبقات الكبرى، ج 5، ص 214؛ حلية الاولياء، ج 3، ص 140

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:273

تكيه بر اصل تقيه گرچه قرآنى است، اما از لحاظ فقهى بيشتر از ناحيه امامانى تأكيد گرديد كه خود گرفتار آن بودند. امام سجّاد عليه السّلام واقعا در شرايط سختى زندگى مى كرد و جز تقيّه راه ديگرى نداشت. اساسا همين تقيه است كه موجب حفظ شيعه در آن شرايط مى شد. چيزى كه خوارج به عنوان يك گروه افراطى، از آن بى بهره بودند و به همين دليل ضربه هاى بسيار اساسى و كارى خوردند. در روايتى آمده است كه كسى بر امام وارد شد و پرسيد: چگونه روزگار را مى گذرانيد؟ امام در پاسخ فرمودند:

«روزگار را به گونه اى مى گذرانيم كه در ميان قوم خويش همچون بنى اسرائيل در ميان آل فرعون هستيم. فرزندان ما را مى كشند و زنان را به كنيزى مى بردند. مردم با دشنام دادن به بزرگ و سيّد ما، به دشمنان ما تقرب مى جويند. اگر قريش با داشتن محمد صلّى اللّه عليه و

آله بر ساير اعراب فخر مى كند و اگر عربها به دليل داشتن محمد صلّى اللّه عليه و آله بر عجم فخر مى كنند و آنها نيز چنين فضيلتى را براى عربها و قريش پذيرفته اند، ما اهل بيت مى بايد بر قريش برترى داشته و فخر كنيم؛ زيرا محمد صلّى اللّه عليه و آله از ميان ما اهل بيت است. اما آنان حق ما را گرفته و هيچ حقى براى ما نمى شناسند. اگر نمى دانى روزگار چگونه مى گذرد، اين گونه مى گذرد كه گفتيم. ناقل حديث مى گويد: امام به گونه اى سخن مى گفت كه مى خواست كسانى كه نزديك بودند بشنوند.

در جمع بايد گفت، ملايمت امام در برخورد با امويان، سبب شد تا امام زندگى آزادى در مدينه داشته و كمتر توجه مخالفان را به خود جلب كند. به علاوه بعد علمى امام در جهت حفظ دين تجلى بيشترى بيابد. تمجيدهاى فراوان از امام كه از زبان عالم اهل سنت باقى مانده شاهد اين گفته است. اگر امام درگير سياست شده بود، آنان به خود اجازه نمى دادند تا اين بعد از شخصيت امام را توصيف كنند.

اما با توجه به تعابيرى كه وجود دارد، مى توان گفت كه مردم مى توانستند از لابلاى اين تعبيرات با مفاهيم سياسى مورد نظر امام سجاد عليه السّلام آشنا شوند.

صحيفه سجاديّه مشهور، كه اندكى بيش از پنجاه دعا را دربردارد، تنها بخشى از دعاهاى امام سجاد عليه السّلام است كه گردآورى شده است. در مجموعه هاى ديگرى نيز به گردآورى دعاها پرداخته اند كه تعداد اين مجموعه ها با صحيفه معروف، به شش عدد رسيده و برخى از آنها حاوى بيش از صد و هشتاد است. «1» دعاهاى مزبور نه تنها در ميان شيعيان، بلكه در ميان اهل سنت نيز وجود داشت. «2» و اين حاكى از آن است كه دعاهاى امام سجاد عليه السّلام در جامعه آن روز نفوذ كرده است. در ميان ائمه شيعه، امام سجّاد عليه السّلام بيشتر از همه به ارائه اينگونه دعاها شهرت دارد.

در ميان دعاها، تعبيرى وجود دارد كه اغلب تكرار شده و كمتر دعايى است كه از اين تعبير خالى باشد. اين تعبير، «صلوات بر محمد و آل محمد» است و اساسا يكى از علائم دعاهاى درست همين است. زمانى كه حتى قرار دادن نام على بر فرزندان تقبيح مى شد و افراد بدين دليل مورد تهديد قرار مى گيرند و كار امويان جز با دشنام دادن به على عليه السّلام مستقيم نمى شود، «3» به كار گرفتن اين تعبير ارزش خود را بخوبى نشان مى دهد. تعبيرهايى شبيه «محمد و آله الطيبين الطاهرين الأخيار الأنجبين»، «4» از نمونه هايى است كه چند بار تكرار شده است.

تكيه امام در پيوند دادن محمد و آل او، امرى است كه خداوند آن را ضمن دستور بر صلوات بر رسول آورده

و اهميت زيادى براى بيان عقايد شيعى دارد. قبل از نقل برخى از مضامين دعاهاى امام، نقل روايتى در تحكيم پيوند محمد و آل محمد از امام سجاد عليه السّلام مناسب است. آن حضرت مى فرمود: «إنّ الله فرض على العالم الصلاة على»

______________________________

(1). الذريعة، ج 15، صص 21- 18

(2). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 11، ص 192، ج 6، صص 186- 178، ج 5، ص 113

(3). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 13، ص 220؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 184

(4). صحيفه سجاديه، دعاى 6، فقره 24

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:275

رسول الله و قرّننا به، فمن صلّى على رسول الله و لم يصلّ علينا، لقى اللّه تعالى و قد بتر الصّلاة عليه و ترك أمره، خداوند صلوات بر پيامبرش را بر عالم واجب كرده، و ما را نيز به آن مقرون ساخته است. كسى كه بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله صلوات فرستد اما بر ما صلوات نفرستد، صلواتش را بر رسول ناقص گذاشته و دستور خدا را ترك كرده است. «1» همراهى محمد و آل محمد، مى تواند تأثير مهمى در موضع مردم نسبت به خاندان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله داشته باشد.

يكى از مضامين مهم سياسى- دينى صحيفه، طرح مسأله امامت است. مفهوم امامت به صورت يك مفهوم شيعى، كه علاوه بر جنبه داشتن احقيت براى خلافت و رهبرى، جنبه هاى الهى عصمت و بهره گيرى از علوم انبيا و مخصوصا پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را در حدّى والا نشان مى دهد. در اينجا چند نمونه را نقل مى كنيم. در يك مورد مى فرمايد:

ربّ صلّ على أطائب

أهل بيته الذين اخترتهم لأمرك و جعلتهم خزنة علمك و حفظة دينك و خلفائك فى أرضك و حججك على عبادك و طهّرتهم من الرجس و الدّنس تطهيرا بارادتك و جعلتهم الوسيلة إليك و المسلك إلى جنّتك، «2»

پروردگارا! بر پاكان از اهل بيت محمد صلّى اللّه عليه و آله درود بفرست. كسانى را كه براى حكومت برگزيدى، و گنجينه هاى علوم خود و حافظان دينت گردانيدى و خلفاى خود در روى زمين و حجت خود بر بندگانت قرار دارى، آنان را با اراده خود از هر پليدى و آلودگى پاك و مبرّا ساختى و وسيله براى رسيدن به تو به بهشت جاودانت اختيار نمودى.

در جاى ديگرى فرموده است:

الّلهم إنّ هذا المقام لخلفائك و أصفيائك و موضع أمنائك فى الدّرجة الرّفيعة الّتى اختصصتهم بها قد ابتزوها ... حتى عاد صفوتك و خلفائك مغلوبين، مقهورين مبتزّين ... اللهم العن أعدائهم من الأوّلين و الآخرين و من رضى بفعالهم و

______________________________

(1). تاريخ جرجان، ص 188

(2). همان، دعاى 47، فقره 56

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:276

أشياعهم و أتباعهم. «1» خداوندا! مقام خلافت براى خلفاى توست، برگزيدگان از خلقت و جايگاه امانتهاى تو در درجات عاليه كه تو آن مقام را به آنها اختصاص دادى ولى ديگران از آنان گرفتند ... تا جايى كه برگزيدگان و خلفاى تو در مقابل ستم ستمكاران، مغلوب و مقهور شده و حق شان بر باد رفت. پروردگارا! بر دشمنان آنها از اولين و آخرينشان، به كسانى كه بر تجاوز دشمنانشان رضا دادند و بر پيروان و تابعين آنها لعنت بفرست.

و در جاى ديگرى مى فرمايد:

و صلّ على خيرتك اللّهمّ من خلقك محمّد و عترته الصّفوة من بريّتك

الطّاهرين و اجعلنا لهم سامعين و مطيعين كما أمرت «2» الّلهمّ اجعلنى من أهل التّوحيد و الإيمان بك و التّصديق برسولك و الائمة الّذين حتمت طاعتهم. «3»

پروردگارا! درود فرست بر بهترين خلقت، محمد و عترت برگزيده او از ميان بندگانت. و ما را همان گونه كه دستور داده اى مطيع آنان قرار ده.

پروردگارا! مرا در شمار موحدان و مؤمنان و باورداران به پيامبر و امامان، كسانى كه اطاعتشان را واجب كرده اى قرار ده.

و در جاى ديگر مى فرمايد:

الّلهمّ أنّك أيّدت دينك فى كلّ أوان بإمام أقمته علما لعبادك و منارا فى بلادك بعد أن وصلت حبله بحبلك و جعلته الذّريعة إلى رضوانك و افترضت طاعته و حذّرت معصيته و أمرت بامتثال أوامره و الانتهاء إلى نهيه و أن لا يتقدّمه متقدّم و لا يتأخّر عنه متأخّر فهو عصمة للّائذين و كهف المؤمنين و عروة المتمسّكين و بهاء العالمين. «4» ... و أقم به كتابك و حدودك و شرائعك و سنن رسولك صلواتك اللّه عليه و آله و أحى به ما أماته الظّالمون من معالم دينك و أجل به صداء الجور عن طريقتك و ابن به الضّراء من سبيلك و أزل به النّاكبين عن صراطك و أمحق به بغاة قصدك عوجا ... و اجعلنا له سامعين مطيعين. «5»

______________________________

(1). همان، دعاى 48، فقره 10- 9

(2). صحيفه سجاديه، دعاى 34

(3). همان دعا

(4). همان، دعاى 47

(5). همان، دعاى 47

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:277

پروردگارا! تو در هر زمان امامى را پرچم براى بندگانت و چراغ راهنما در روى زمينت قرار دادى، پس از آن كه رابطه مستقيم ميان خودت و او بر قرار فرموده و او را وسيله رسيدن به

رضاى خود نمودى و فرمانبردارى از او را واجب و از نافرمانى او بر حذر داشته و بر امتثال اوامر او دستور داده و از ارتكاب به نهى او منع كردى، دينت را تأييد فرمودى.

امامى كه به هيچ يك از بندگانت حق تقدم بر او و جدا شدن از وى را ندادى، امامى كه تو محل امنى براى آنان كه روى به سوى تو مى آورند و ايمان محكمى براى آنان كه چنگ به ذيل عنايت و هدايت تو مى زنند و افتخار جهانيان و پناهگاه مؤمنين اش قرار دادى ... پروردگارا! كتاب و قوانين و شريعت خود و سنّت پيامبرت را به وسيله او بر پاى دار و هر آنچه از معارف و اصول دين تو را ستمكاران به ورطه نابودى كشيده اند به وسيله او زنده فرما و آلودگيها و انحرافاتى كه به وسيله ستمكاران در راهت بوجود آمده به وسيله او از دامن دينت بزداى و خطرات راهت را به وسيله او از ميان بردارد. ما را براى او مطيع گردانده و در راه جلب رضايت او كوشا ساز.

از جملات فوق بخوبى روشن است كه امام در صدد گسترش اعتقاد شيعى در مفهوم امامت، به عنوان مهمترين مفهوم شيعى، بوده است. مشابه اين تمجيدات را درباره اهل بيت، در نهج البلاغه پيش از اين به مناسبتى در بحث از خلافت امام على عليه السّلام آورديم. همان گونه كه اشاره شد، محدوده دعاها به همين جا خاتمه نمى يابد، بلكه اهداف عبادى و فكرى و سياسى ديگرى مورد نظر بوده است. اشاره به يك مورد فكرى مناسب است. به نقل اربلى، امام سجاد عليه السّلام در مسجد رسول خدا

صلّى اللّه عليه و آله در مدينه نشسته بود. در اين لحظه متوجه شد كه گروهى در بحث اعتقادى خود، خدا را به خلق او تشبيه مى كنند. امام از اين سخنان برآشفت، از جا برخاست و كنار قبر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله رفت و شروع به خواندن دعايى كرد كه مضمون آن نفى عقيده تشبيه بود. آن حضرت چنين به درگاه خداوند تضرع كرد:

إلهى بدت قدرتك و لم تبد هيئة فجهلوك و قدّروك بالتّقدير على غير ما أنت به

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:278

شبّهوك و أنا برئ يا إلهى من الّذين بالتّشبيه طلبوك ... «1»

يكى از اقدامات اهل بيت در دوره هاى مختلف آن بود تا به مردم نشان دهند كه اهل بيت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله كه تا آن اندازه در قرآن و سنت براى آنان حقوق و فضايل آمده چه كسانى هستند. بنى اميه در شام خود را اهل بيت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله معرفى مى كردند. در حجاز نيز برخى زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در اين انديشه بودند. به تدريج ازواج رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مردند و از آنجا كه فرزندى نداشتند، اهل بيت بودنشان منتفى شد.

اكنون پس از آنها جز فرزندان فاطمه اهل بيتى باقى نمانده بود.

شناساندن اين امر كارى بود كه بايد انجام مى شد، به ويژه كه رخدادهاى بعد از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سبب خاموشى خاندان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در صحيفه سياست بود. در زمانى كه امام سجاد عليه السّلام به شام برده شد، به معرفى اهل بيت پرداخت.

اين مطلب هم در خطبه امام معروف است و هم برخى اخبار تاريخى مؤيد آن. اكنون به خبرى كه در اين باره نقل شده توجه مى كنيم.

و أتى بحرم رسول الله صلى الله عليه و آله حتى دخلوا مدينة دمشق من باب يقال له «تؤماء»، ثم أتى بهم حتى وقفوا على درج باب المسجد حيث يقام السبايا و اذا الشيخ قد أقبل حتى دنا منهم و قال: الحمد لله الذي قتلكم و أهلككم و أراح الرجال من سطوتكم و أمكن أمير المؤمنين منكم. فقال له على بن الحسين: يا شيخ! هل قرأت القرآن؟ قال: نعم قد قرأته، قال: فعرفت هذه الآية: قل لا أسألكم اجرا الا المودّة فى القربى؟ قال الشيخ: نعم. فقال على بن الحسين: فنحن القربى يا شيخ، قال: هل قرأت فى سورة بنى اسرائيل «و آت ذا القربى حقه» قال الشيخ: قد قرأت ذلك، فقال على: نحن القربى يا شيخ، و لكن قرأت هذه الآية «و اعلموا أنما غنمتم من شي ء فان لله خمسه و للرسول و لذى القربى، قال الشيخ: قد قرأت ذلك، فقال على: فنحن ذى القربى يا شيخ. و لكن هل قرأت هذه الآية: إنما يريد الله ليذهب عنكم الرجس أهل البيت و يطهركم تطهيرا، قال الشيخ: قد قرأت ذلك.

قال على: فنحن اهل البيت الذي خصصنا بآية الطهارة. فبقى الشيخ ساعة ساكتا

______________________________

(1). كشف الغمه، ج 2، ص 89

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:279

نادما على ما تكلّمه؛ ثم رفع رأسه إلى السماء و قال: اللهم إنى تائب إليك فى ما تكلمته و من بعض هؤلاء القوم، اللهم إنى أبرأ إليك من عدوّ محمد و آل محمد. «1»

حرم رسول خدا صلّى

اللّه عليه و آله را از درى به نام توما وارد دمشق كرده و در آستانه درب مسجد، محلى كه اسرار را نگه مى داشتند، نگه داشتند. در آن هنگام، شيخى نزديك آنها آمد و گفت: سپاس خداى را كه شما را كشته و به هلاكت رساند و مردم را از شوكت شما راحت نموده و امير المؤمنين را بر شما مسلط كرد. امام سجاد عليه السّلام به او گفت: اى پير! آيا قرآن خوانده اى؟ گفت:

آرى. فرمود: اين آيه را خوانده اى كه خدا از قول رسول گفت: من پاداشى جز خودت در مورد خويشان نمى خواهم؟ گفت: آرى. فرمود: اى شيخ! ما قربى هستيم. بعد فرمود: آيا آيه و آت ذوى القربى حقّه را خوانده اى. گفت:

آرى. فرمود: اى شيخ! ما ذوى القربى هستيم. سپس فرمود: آيا آيه و اعلموا أنّما غنمتم ... و لذى القربى را خوانده اى؟ گفت: آرى. فرمود: اى شيخ ما ذوى القربى هستيم. آيا آيه تطهير را خوانده اى؟ گفت: آرى. فرمود: اى شيخ ما اهل بيتى هستيم كه خداوند آيه طهارت را به ما اختصاص داده. در اين وقت، شيخ ساكت و پشيمان ماند و گفت: خدايا من از آنچه با او گفتم و از بغضى كه از اينان داشتم، به تو پناه مى برم. خدايا من از دشمن محمد و آل محمد بيزارم.

گريه امام سجاد عليه السّلام در قالب اين دعاها و بندگى و عبادت واقعى امام، درسى آموزنده براى جامعه فاسد آن روز بود كه بنى اميه اسلام را مورد تمسخر قرار داده بودند. اين گريه ها براى واقعه دلخراش كربلا نيز بود و امام مى فرمود: «يعقوب براى يوسف، با اين كه نمى دانست حتما

مرده است، آن قدر گريه كرد تا چشمانش سفيد گرديد. اما من به چشمان خود ديدم كه چگونه شانزده تن از اهل بيت عليه السّلام به شهادت رسيدند. چگونه مى توانم گريه نكنم.»؟ «2»

بدين ترتيب گريه امام نيز خود به خود موجب گرديد تا در موارد زيادى مردم

______________________________

(1). الفتوح، ج 5، صص 243- 242

(2). مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 239

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:280

نسبت به واقعه كربلا هشيار شوند. اين علاوه بر آن بود كه امام خود وقايع كربلا را در موارد متعدد نقل مى فرمود. «1»

در مورد صفيّه كرد. همچنين ياد آورد شد كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دختر عمه خويش را به زيد بن حارثه داد. «2» و بدين ترتيب سيره حسنه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را، كه نزد امويان بدين روز افتاده بود مجددا احيا كرد.

سيد الاهل نوشته است: امام در حالى كه نيازى به بردگان نداشت، آنها را مى خريد. اين خريدن تنها براى آزاد كردن آنها بود. گفته اند امام قريب به صد هزار نفر را آزاد ساخت. بردگان كه چنين نيّتى از امام مى ديدند، خود را در معرض او مى نهادند تا امام آنها را بخرد. امام سجاد عليه السّلام در هر ماه و روز و سالى به آزادى آنها مى پرداخت؛ به طورى كه در شهر مدينه عده زيادى، همچون يك لشكر از موالى آزاد شده، از زن و

______________________________

(1). نك: تاريخ الطبرى، ج 5، ص 212، 196 (ط عز الدين)

(2). طبقات الكبرى، ج 5، ص 24؛ العقد الفريد، ج 7، ص 140

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:281

مرد، به چشم مى خورد كه همگى از موالى امام بودند. «1»

علامه امين نيز نوشته است: امام سجاد در پايان هر ماه رمضان بيست نفر از آنها را آزاد مى كرد. او همچنين نوشته است: هيچ برده اى را بيش از يك سال نگه نمى داشت و حتى پس از آزادى اموالى هم در اختيار آنها مى گذاشت. «2» در اين مدت آنها از نزديك با امام سجّاد عليه السّلام و شخصيت عظيم علمى و اخلاقى و تقوايى حضرت آشنا مى شدند و طبيعى بود كه در قلوب بسيارى از آنها علاقه اى نسبت به امام سجاد عليه السّلام و جريانات شيعى به وجود

آيد.

زمانى كنيزى، ظرف آب به دست، آب روى دستان امام مى ريخت. ناگهان ظرف از دست او افتاد و بر صورت امام خورد و آن را زخمى كرد. امام نگاهى به او كردند. كنيز گفت: و الكاظمين الغيظ، امام فرمود: خشمم را فرونشاندم. كنيز ادامه داد: و العافين عن الناس، امام فرمود: از تو گذشتم. كنيز باز ادامه داد: و الله يحب المحسنين، «3» امام فرمود: تو را به خاطر خداوند آزاد كردم. «4»

زمانى كه امام سجاد عليه السّلام از مسجد خارج مى شد شخصى بدو دشنام گفت. موالى امام بر او هجوم بردند، امّا امام آنها را از اين كار بازداشت و فرمود: آنچه از باطن ما بر او مستور مانده بيش از اين است كه او مى گويد، و بدين ترتيب او را شرمنده ساخت و سرانجام مورد لطف امام قرار گرفت. «5»

حال كه بار ديگر در پايان بحث سخن از گذشت و عفو امام به ميان آمد، جا دارد روايت شيرين ديگرى را نقل كنيم. عبد اللّه بن محمد بن عمر مى گويد: هشام بن اسماعيل (والى امويان در مدينه) حقوق همسايگى را فراموش كرده و ما را اذيت مى كرد، بخصوص على بن الحسين آزار بسيارى از او ديد.

هنگامى كه عزل شد، وليد دستور داد تا او را در معرض مردم نگاه دارند تا هر كسى مى خواهد از او انتقام بگيرد. هشام گفت كه از هيچ كس به اندازه على بن حسين وحشت ندارد. در حالى كه هشام در پشت ديوار مروان بود، و امام سجاد عليه السّلام از كنار او

______________________________

(1). زين العابدين، سيد الاهل، صص 7، 47

(2). اعيان الشيعة، ج 2، ص 468 (چاپ اول)

(3).

آل عمران، 134

(4). شرح الاخبار، ج 3، ص 260

(5). كشف الغمه، ج 2، ص 101؛ الاتحاف، صص 137، 138؛ مختصر تاريخ دمشق، ج 17، ص 243

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:282

عبور مى كرد، به ياران خويش گفت تا متعرض او نشوند و حتى كلمه اى به او تندى نكنند. وقتى امام رد شد، هشام بن اسماعيل فرياد زد: «اللّه اعلم حيث يجعل رسالته». «1»

خداوند مى داند كه رسالت خويش را در كجا قرار دهد.

______________________________

(1). تاريخ الطبرى، ج 6، ص 526؛ شرح الاخبار، ج 3، ص 260

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:283

مى كند كه فرمود:

قتل جدّى الحسين و لى أربع سنين و إنّى لأذكر مقتله و ما نالنا فى ذلك الوقت. «6»

______________________________

(1). دعوات راوندى، ص 68، حديث 165؛ بحار الانوار، ج 46، ص 215

(2). عمدة الطالب، ص 195. گفتنى است كه فرزندان حسن مثنى نيز كه مادرشان فاطمه دختر امام حسين عليه السّلام بود، همين ويژگى را داشتند.

(3). قول اول در مسار الشيعة، ص 33 و قول دوم در كشف الغمه، ج 2، ص 136 آمده است.

(4). كلينى، شيخ مفيد و شيخ طوسى در الكافى ج 1، ص 469، مسار الشيعة، ص 33، و التهذيب، ج 6، ص 77 اين سال را ياد كرده اند.

(5). اثبات الوصيه، ص 173

(6). تاريخ اليعقوبى، ج 2 ص 320

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:286

هنگامى كه نيايم حسين عليه السّلام به شهادت رسيد، من چهارساله بودم و جريان شهادت آن حضرت و آنچه در آن روز بر ما گذشت همه را به ياد دارم.

در خبر ديگرى كه صدوق- ره- آورد، آمده است كه زراره خدمت حضرت باقر عرض كرد كه شما امام حسين عليه السّلام را درك كرديد؟ امام فرمود: أذكر و أنا معه فى المسجد الحرام و قد دخل فيه ... «1»

روز رحلت امام را هفتم ذى حجه و برخى ربيع الاول يا ربيع الثانى دانسته اند. «2»

يعقوبى آن را سال 117 هجرى، در سن پنجاه و هشت سالگى ياد كرده است؛ «3» در حالى كه در بيشتر منابع سال 114 روايت شده است. «4» نقلهاى ديگر سال 115، 116 و 118 را نيز ياد كرده اند. «5» در هر صورت، رحلت آن حضرت در دوران خلافت هشام بوده است. در نقل ديگر

آمده كه امام باقر عليه السّلام در زمان ابراهيم بن وليد بن عبد الملك مسموم شده، به شهادت رسيد و در بقيع، در كنار قبر پدر بزرگوارش دفن شد. «6»

ابراهيم درست پيش از آخرين خليفه اموى، براى مدت كوتاهى خلافت كرد.

ادله امامت آن حضرت در كتب شيعه به طور مبسوط ذكر شده «7» و نقش انگشترى ايشان كه معمولا شعار ائمه در برخورد با مشكلات زمان خود بود العزّة للّه جميعا (تمام عزّت از آن خداست) بوده است. «8»

امام پنجم شيعيان، افزون بر لقب «شاكر» و «هادى» به طور عمده به لقب «باقر» شهرت يافته است. معناى باقر شكافنده است كه جابر بن يزيد جعفى در توضيح آن

______________________________

(1). من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 243، حديث 2308

(2). كشف الغمه، ج 2، ص 136

(3). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 320 «توفى ابو جعفر ... سنة 117 و سنّه ثمان و خمسون سنة.»

(4). الكافى، ج 1، ص 469؛ فرق الشيعة، ص 75؛ الارشاد، ص 294؛ التهذيب، ج 6، ص 77؛ المعرفة و التاريخ، ج 3، ص 346؛ تاريخ ابى زرعة الدمشقى ج 1، صص 295- 294

(5). تواريخ النبى و الآل، ص 67

(6). الفصول المهمه، ص 221

(7). اثبات الهداة، ج 5 ص 263؛ اثبات الوصيه، ص 142؛ بحار الانوار، ج 46 ص 229 به بعد؛ الكافى، ج 1 ص 305؛ اعلام الورى، ص 260؛ البصائر، ج 4 باب 48؛ الامامة و التبصرة، ص 62 و 63، مؤسسة الامام المهدى.

(8). الكافى، ج 2، ص 473؛ حلية الاولياء، ج 3، ص 186؛ تاريخ جرجان، ص 9 «القوّة للّه جميعا»

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:287

گويد: لأنّه بقر العلم بقرا

اى شقّه و أظهره اظهارا؛ «1» زيرا آن حضرت علم را شكافت و رموز و دقائق آن را روشن ساخت.

يعقوبى مى نويسد: كان سمّى بالباقر لأنّه بقر العلم. «2» بدان سبب باقر ناميده شد كه علم را شكافت. راغب اصفهانى هم مانند همين سخن را گفته است. «3»

ابن منظور در مورد كلمه باقر چنين گفته: التبقر التوسّع فى العلم و المال و كان يقال محمد بن على بن الحسين بن على الباقر رضوان الله عليهم لأنّه بقر العلم و عرف اصله و استنبط فرعه. «4» «تبقر» داشتن علم و مال زياد را گويند و به محمد بن على بن حسين بن على عليه السّلام بدان جهت باقر گفته مى شود كه آن حضرت علم را شكافت و اصول آن را مشخص و طرز استنباط فروع علم از اصول آن را بيان فرمود.

جابر بن عبد الله انصارى روايتى در فضيلت امام باقر عليه السّلام نقل كرده كه به نوشته ابن شهر آشوب، فقهاى مدينه و عراق، همگى آن را روايت كرده اند. «5» در اين روايت جابر گويد: رسول خدا مرا مورد خطاب قرار داد و فرمود: انّك تبقى حتى ترى رجلا من ولدى أشبه الناس بى اسمه على اسمى، اذا رأيته لم يخل عليك فأقرئه منّى السّلام.

تو بعد از من چندان زنده مى مانى كه مردى از فرزندان مرا- كه شبيه ترين مردم به من و نامش مطابق نام من باشد- زيارت كنى، وقتى كه او را ديدى، سلام مرا به او برسان و اين سفارش مرا حتما عمل كرده و سهل مگير.

در تاريخ يعقوبى، دنباله اين حديث چنين آمده است: فلما كبر سنّ جابر و خاف الموت جعل يقول:

يا باقر يا باقر! أين أنت، حتى رآه، فوقع عليه يقبل يديه و رجليه و يقول:

بابى و امّى شبيه أبيه رسول الله صلّى اللّه عليه و آله انّ اباك يقرأك السّلام. «6»

وقتى جابر به سنين پيرى رسيد و مرگ خود را نزديك ديد، پيوسته مى گفت، اى باقر اى باقر، كجايى. تا اين كه روزى آن حضرت را ديد و خود را به وى رسانيد، در

______________________________

(1). علل الشرايع، ج 1، ص 233

(2). يعقوبى، ج 2 ص 320

(3). المفردات، ص 54

(4). لسان العرب، ذيل كلمه باقر.

(5). نك: بحار الانوار، ج 46، ص 294

(6). تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 320؛ نك: المنتخب من ذيل المذيل، ص 642؛ مختصر تاريخ دمشق، ج 23، ص 78

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:288

حالى كه دست و پاى حضرتش را مى بوسيد و مى گفت: پدر و مادرم فداى تو كه شبيه پدرت رسول خدا هستى، رسول خدا بر تو سلام فرستاد.

اين روايت از امام صادق عليه السّلام نيز نقل شده و آن حضرت در اين روايت كلمه «باقر» را به عنوان يك فضيلت اختصاصى براى پدر بزرگوارش خوانده است. «1»

نقل اين روايت از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله باعث شهرت امام باقر عليه السّلام بدين لقب گرديده و پس از آن نيز كه مجلس آن حضرت محل تجمع و استفاده شمار فراوانى از راويان و محدثان اهل سنت شد، اين لقب وجه عملى خود را نيز نشان داد.

وقتى زيد بن على نزد هشام بود، هشام با توصيف امام باقر با كلمه «بقره» مى خواست آن حضرت را تحقير نمايد، زيد در جواب او گفت:

سمّاه رسول الله صلّى اللّه عليه و آله باقر

العلم و أنت تسمّيه البقرة، لقد اختلفتما اذا. «2»

پيامبر او را باقر العلم ناميد و تو بقره مى نامى! پس ميان رسول خدا و تو به طور حتم اختلاف وجود دارد.

اين روايت در منابع مختلف به گونه اى زياد است كه كمترين ترديدى در صحّت و درستى آن وجود ندارد.

محمد بن كعب قرظى هم در شعرى نسبت به امام گفت:

يا باقر العلم لاهل التقى و خير من كبّى على الاجبل «3»

تمام عظمت علمى اش در ميان مردم، در برابر آن حضرت مانند دانش آموزى در مقابل معلم خود به نظر مى رسيد.

شهرت علمى امام، در حدّ تعبير ابن عنبة «كان واسع العلم و وافر الحلم» مشهورتر از آن است كه كسى بخواهد آن را بيان كند. «3» اين شهرت در زمان خود ايشان، نه تنها در حجاز كه: كان سيّد فقهاء الحجاز «4» بلكه حتى در عراق و خراسان نيز به طور گسترده فراگير شده بود. چنانكه راوى مى گويد: ديدم كه مردم خراسان دورش حلقه زده و اشكالات علمى خود را از او مى پرسيدند. «5»

ذهبى درباره امام باقر عليه السّلام مى نويسد: كان أحد من جمع بين العلم و العمل و السؤدد و الشّرف و الثّقة و الرّزانة و كان أهلا للخلافة. «6» از كسانى است كه بين علم و عمل و آقائى و شرف و وثاقت و متانت جمع كرده و اهليّت براى خلافت داشت.

استاد ابو زهره درباره مرجعيت عام امام مى نويسد: كان محمد الباقر عليه السّلام وريثة الامام السجاد فى امامة أهله و نيل الهداية و لذا كان مقصد العلماء من كل البلاد الاسلامية و ما زار أحد المدينة إلّا عرج على بيت محمد الباقر يأخذ عنه. امام باقر عليه السّلام وارث امام سجاد عليه السّلام در امامت و هدايت مردم بود، از اين رو علماى تمام بلاد اسلام از هر سو به

______________________________

(1). الارشاد، ص 282؛ بحار الانوار، ج 46، ص 332؛ كشف الغمه، ج 2 ص 126؛ الفصول المهمه، ص 214

(2). مختصر تاريخ دمشق، ج 23، ص 79؛ الارشاد، ص 280؛ حلية الاولياء، ج 3، ص 180؛ كشف الغمه، ج 2، صص 118- 117

(3). عمدة الطالب،

ص 195

(4). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 15، ص 77

(5). الكافى، ج 6 ص 266؛ بحار الانوار، ج 46، ص 357

(6). سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 402

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:290

محضر او مى شتافتند و كسى از مدينه ديدن نمى كرد جز اين كه به خدمت او شرفياب شده و از علوم بى پايانش بهره ها مى گرفت.

و همو مى نويسد: كان يقصده من ائمة الفقه و الحديث كثيرون. «1» از بزرگان فقه و حديث، خيلى ها به قصد بهره گيرى علمى پيش حضرتش مى آمدند.

و از عيون الاخبار نقل شده است كه: قد أخذ عنه اهل الفقه ظاهر الحلال و الحرام. «2»

فقيهان، احكام حلال و حرام را از او مى گرفتند.

او همانند پدرش امام سجاد عليه السّلام، كه شهرت عظيم علمى در ميان مردم داشت، مورد احترام خاص و عام بود. محمد بن منكدر كه خود يكى از محدثان معروف اهل سنت بود، در عظمت امام پنجم شيعيان چنين مى گويد: من جانشين على بن الحسين، از ميان فرزندان او را- كه نزديكترين آنان به او از نظر علم و فضيلت هم مى بايست باشد- نديده بودم تا روزى كه به محضر فرزندش محمد باقر عليه السّلام رسيدم. «3»

بسيارى از دانشمندان بزرگ اسلامى درباره مقام علمى و موقعيت فقهى حضرتش جملات زيبايى بر زبان رانده اند كه استاد اسد حيدر آنها را در كتاب خود گرد آورده است. «4»

فراوانى و گستردگى روايات امام در زمينه هاى فقه، اعتقادات و علوم ديگر اسلامى، سبب شد تا محدثان اهل سنت نيز از آن حضرت نقل حديث نمايند. يكى از معروفترين آنها «ابو حنيفه» است. او با توجه به اين كه بيشتر احاديث وارده از طريق

اهل سنت را نمى پذيرفت، روايات زيادى از طريق اهل بيت و به ويژه امام باقر عليه السّلام نقل كرده است. «5» ذهبى درباره كسانى كه از امام روايت كرده اند از عمرو بن دينار، اعمش، اوزاعى، ابن جريح و قرة بن خالد ياد كرده است. «6»

ابو اسحاق وقتى به او مراجعه كرد و مقام بسيار بلند و اعجاب انگيز علمى او را

______________________________

(1). الامام الصادق، ص 22 دار الفكر العربى بيروت

(2). حياة الامام الباقر عليه السّلام، ج 1، ص 139

(3). الاتحاف، ص 145

(4). الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج 2، صص 439- 435

(5). تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 127؛ نك: جامع مسانيد الامام الاعظم ابو حنيفه.

(6). تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 124

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:291

ديد، در توصيف آن حضرت چنين گفت: لم أر مثله قطّ «1» كسى را مانند او نديده ام.

ابو زرعه دمشقى نيز درباره آن حضرت مى گويد: إنّ أبا جعفر أكبر العلماء. «2»

ابو جعفر از بزرگترين عالمان است.

به جرأت مى توان گفت كه در ميان امامان شيعه پس از امير مؤمنان عليه السّلام سند بخش عمده اى بيشترين قسمت روايات به امام باقر عليه السّلام و صادق عليه السّلام منتهى مى گردد و اين به دليل موقعيت خاص سياسى جامعه آن روز بود كه اين دو امام بيش از امامان ديگر فرصت نشر علوم آل محمد عليهم السّلام را پيدا كردند. از اين روست كه در جوامع حديثى شيعه، بخش بزرگى از روايات اهل بيت از اين دو امام بزرگوار نقل شده است.

همين مسأله سبب شد تا درباره امام باقر عليه السّلام گفته شود لم يظهر من ولد الحسن و الحسين من العلوم، ما ظهر منه فى

التفسير و الكلام و الأحكام و الحلال و الحرام. «3» از فرزندان حسن عليه السّلام و حسين عليه السّلام آن چه در زمينه تفسير، كلام، فتوا، و احكام حلال و حرام از آن حضرت صادر شده، از كس ديگرى صادر نشده است.

نشر اين احاديث سبب شهرت عظيم علمى آن امام همام، در آن روزگار به عنوان عالم، امام، فقيه و محدث بوده است. ابو زهره از ميان انبوه كسانى كه به آن حضرت مراجعه و از محضر او كسب علم كرده اند، به سفيان ثورى، سفيان بن عيينه (محدّث مكه) و ابو حنيفه اشاره كرده است. «4»

ابرش كلبى از هشام بن عبد الملك پرسيد: من هذا الذي احتوشته اهل العراق يسألونه؟ قال: هذا نبىّ الكوفة، و هو يزعم انّه ابن رسول الله و باقر العلم و مفسّر القرآن. «5»

اين كيست كه مردم عراق او را در ميان گرفته و مشكلات علمى خود را از او مى پرسند؟ هشام گفت: اين پيامبر كوفه است، خود را پسر رسول خدا و شكافنده علم و مفسّر قرآن مى داند.

______________________________

(1). الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج 2، ص 445؛ اعيان الشيعة، ج 4، قسم 2، ص 20

(2). المناقب، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 27

(3). مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 327؛ بحار الانوار، ج 46، ص 294

(4). الامام الصادق عليه السّلام، ص 22

(5). بحار الانوار، ج 46، ص 355 از مناقب؛ الكافى، ج 8، ص 120 (من هذا الذي تداكّ عليه الناس) يعنى اين كيست كه مردم بر او ازدحام كرده اند؟

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:292

در نقل ديگرى آمده است كه هشام او را با تعبير «المفتون به اهل

العراق» «1» معرفى كرده؛ يعنى كسى كه اهل عراق شيفته او هستند.

با اين همه تمجيد و تعظيم علما از آن حضرت، اين سخن كه «ليس يروى عن الباقر من يحتجّ به»؛ «2» از روى كمال بى خردى است.

انگيزه اين اظهار نظرهاى ناروا در مورد امام باقر عليه السّلام، تنگ نظرى بسيارى از محدثين غير شيعى است كه هرگاه كسى كمترين توجهى به اهل بيت و علوم آنها داشته باشد، شيعه باشد يا نباشد، از نظر آنها حجيت و صلاحيت علمى خود را از دست مى دهد! روشن نيست محدثان اهل سنت كه در كتب روايى خود، آن همه روايت از امام باقر عليه السّلام نقل كرده اند، چگونه از نظرگاه تنگ ابن سعد جزو كسانى هستند كه به آنان احتجاج نمى شود. همان طور كه اشاره شد، سفيان ثورى، اوزاعى، ابو حنيفه و برخى ديگر كه ابن حجر در تهذيب التهذيب نامشان را آورده، در آن شمارند. حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان 292 امام درگير اختلافات فقهى بين فرق اسلامى ..... ص : 292

الخير از علماى سوء شكايت فراوان كرده و مى فرمايد:

فاعرف أشباه الأحبار و الرّهبان الذين ساروا بكتمان الكتاب و تحريفه فما ربحت تجارتهم و ما كانوا مهتدين. ثم اعرف أشباههم من هذه الأمّة الذين أقاموا حروف الكتاب و

______________________________

(1). نور الابصار، ص 143؛ سير اعلام النبلاء، ج 4، ص 405؛ مختصر تاريخ دمشق، ج 23، ص 79

(2). طبقات الكبرى، ج 5، ص 324. راويان وى افراد قابل قبولى نيستند.

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:293

حرّفوا حدوده، فهم مع السادة و الكبرة، فاذا تفرقت قادة الأهواء كانوا مع أكثرهم دنيّا و ذلك مبلغهم من العلم. «1»

نظاير احبار و رهبان را ببين، احبارى كه كتاب خدا را از مردم كتمان و تحريف كرده و با تمام اين احوال، سودى از كارشان نكرده و راه به جايى نبردند. اكنون مانند آنها در اين امت اند، كسانى كه الفاظ قرآن را حفظ كرده و حدود آن را تحريف مى كنند.

آنها با اشراف و بزرگان هستند. زمانى كه رهبران هواپرست متفرق شوند، آنها با كسانى هستند كه دنياى بيشترى دارند. فهم آنها در همين حد است.

با نگاهى به فراوانى روايات نقل شده در اين دوران و شهرت علم فقه در ميان محدثان اين زمان، مى توان گفت كه علم فقه نزد اهل سنت از اين دوره به بعد وارد مرحله تدوين خود شده است. فروكش كردن تنشهاى سياسى پس از حادثه كربلا و شكست خوردن و از ميان رفتن ابن زبير و يكپارچه شدن حاكميّت مروانيان، به ناچار بسيارى از علما را از صحنه سياست دور كرد و به حوزه درس و حديث سوق داد و آنها را واداشت تا به شكلى، اختلاف روايات را

حل كنند و فتواى فقهى براى مردم ارائه دهند. اولين بار در سال 100 هجرى عمر بن عبد العزيز فرمان تدوين احاديث را خطاب به ابو بكر بن حزم صادر كرد. «2» اين خود بهترين شاهد است بر شروع تكاپوى فرهنگى اهل سنت در آغاز قرن دوم، مقارن با دوران امامت امام باقر عليه السّلام. از اين رو امام احساس كرد كه مى بايست با ابراز و اشاعه نظرات فقهى اهل بيت در برابر انحرافاتى كه به دلايل مختلفى در احاديث اهل سنت رسوخ كرده بود، موضعگيرى نمايد. نقطه نظرات فقه شيعه گرچه تا آن زمان به طور محدود و در حد اذان، تقيه، نماز ميت و ...

روشن شده بود، اما با ظهور امام باقر عليه السّلام قدم مهمى در اين راستا برداشته شد و يك جنبش فرهنگى تحسين برانگيزى در ميان شيعه به وجود آمد. در اين عصر بود كه شيعه تدوين فرهنگ خود- شامل فقه و تفسير و اخلاق- را آغاز كرد.

پيش از آن در جامعه اسلامى، فقه و احاديث فقهى در حد گسترده و به طور

______________________________

(1). روضة الكافى، ص 77

(2). المصنف، ج 9، ص 337؛ سنن الدارمى، ج 1، ص 126؛ تقييد العلم، ص 106 و 105

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:294

كامل مورد بى اعتنايى قرار گرفته بود. درگيريهاى سياسى و انديشه هاى ماديگرانه شديدى كه دامنگير دستگاه حكومت شده بود، باعث غفلت از اصل دين و به خصوص فقه در ميان مردم گشته بود. جلوگيرى از تدوين حديث كه به دستور خليفه اوّل و دوم انجام گرفت، از عوامل عمده انزواى فقه بود، فقهى كه حد اقل 80 درصد آن متكى به احاديث

روايت شده از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بود. ذهبى از ابو بكر نقل مى كند كه گفت:

فلا تحدّثوا عن رسول الله صلّى اللّه عليه و آله شيئا، فمن سألكم فقولوا: بيننا و بينكم كتاب الله فاستحلّوا حلاله و حرّموا حرامه. «1»

از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله چيزى نقل نكنيد و در جواب كسانى كه از شما درباره حكم مسأله اى پرس وجو مى كنند بگوييد: كتاب خدا (قرآن) ميان ما و شما است، حلالش را حلال و حرامش را حرام بشماريد.

در اين زمينه از عمر نيز چنين نقل شده: أقلّوا الرّواية عن رسول الله و أنا شريككم؛ «2» از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله كمتر حديث نقل كنيد كه در اين كار من هم شما را همراهى مى كنم.

و از معاويه نقل مى كنند كه گفت: عليكم من الحديث بما كان فى عهد عمر، فإنّه كان قد أخاف الناس فى الحديث عن رسول الله صلّى اللّه عليه و آله. «3»

به رواياتى كه در عهد عمر از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله روايت شده است اكتفا كنيد؛ زيرا عمر مردم را در مورد نقل حديث از پيامبر بر حذر مى داشت.

بى خبرى مردم زمانى به اوج خود رسيد كه فتوحات اسلام آغاز گرديد.

زمامداران و مردم به طورى مشغول كشورگشايى و امور نظامى و مسائل مالى و ...

شدند كه فعاليت علمى و تربيت دينى به هيچ وجه جلب توجه نمى كرد. وقتى ابن عباس در آخر ماه رمضان در بصره كه يكى از مراكز اصلى فتوحات بود بر بالاى منبر گفت: أخرجوا صدقة صومكم، مردم معناى حرف او را نمى فهميدند، لذا ابن عباس گفت: كسانى كه از مردم مدينه

در آنجا حاضرند برخيزند و براى آنها مفهوم

______________________________

(1). تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 2

(2). تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 7

(3). تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 7

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:295

صدقه صوم را توضيح دهند؛ فانهم لا يعلمون من زكاة الفطرة الواجبة شيئا؛ «1» (آنان درباره زكات فطره واجب چيزى نمى دانند). پس از آن، در دوران بنى اميه اين ناآگاهى دينى بر شدت خود افزود، چنانكه دكتر على حسن مى نويسد:

... انه فى اثناء عصر بنى أميّة الذين كانوا لا يهتمون كثيرا بامور الدين، كان الشعب فى الواقع قليل الفهم و المعرفة للفقه و مسائل الدين و لم يكن يعرف من هذه الشئون الا اهل المدينة وحدهم. «2»

در دوران بنى اميه كه به امور دينى توجه چندانى نمى شد، مردم نسبت به فقه و مسائل دينى آگاهى نداشتند و چيزى از آن نمى فهميدند و تنها اهل مدينه بودند كه از اينگونه مسائل آگاهى داشتند.

در منابع ديگر نيز آمده كه در طول نيمه دوم قرن اول هجرى، مردم حتى كيفيت اقامه نماز و گزاردن حج را نيز نمى دانستند. «3»

انس بن مالك با نگاهى به روزگار خويش مى گفت: ما أعرف شيئا ممّا كان على عهد رسول الله. قيل: الصلاة! قال: أ ليس صنعتم ما صنعتم فيها. «4»

از آنچه كه در زمان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله معمول بود، چيزى نمى بينم.! گفتند: نماز! گفت: چه تحريفهايى كه در اين نماز انجام نداديد!

همه اينها دليل است بر فراموش شدن فقه در ميان عامه كه به درستى يكى از مهمترين دلائل پرداختن امام باقر و امام صادق عليهما السّلام به فقه، احياى آن در ميان مردم و جلوگيرى از

تحريفى است كه به يقين در تدوين و بازنويسى فقه روى مى داد.

امام باقر عليه السّلام نماينده مكتب اهل بيت و از اولين بانيان فقه و تفسير از ديدگاه مكتب شيعه. از نظر اين مكتب دسترسى به علوم اصيل اسلامى تنها از طريق اهل بيت، كه باب علم رسول خدا هستند، ممكن است و به همين جهت در كلمات امام

______________________________

(1). الإحكام فى الاصول الأحكام، ج 2، ص 131

(2). نظرة عامة فى تاريخ الفقه الاسلامى، ص 110

(3). كشف القناع فى حجية الاجماع، ص 56

(4). ضحى الاسلام، ج 1، ص 386؛ به نقل از بخارى و ترمذى، نك: جامع البيان العلم، ج 2، ص 244؛ دراسات و بحوث فى التاريخ و الاسلام، ج 1، ص 57- 56

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:296

باقر عليه السّلام نمونه هاى فراوانى وجود دارد كه ايشان مردم را دعوت به بهره گيرى علمى از اهل بيت كرده و حديث درست را تنها نزد آنان مى داند. در روايتى آمده است كه امام به سلمة بن كهيل و حكم بن عيينه مى فرمود:

شرّقا أو غرّبا فلا تجدان علما صحيحا إلّا شيئا خرج من عندنا؛ «1» به شرق و غرب عالم برويد جز علم ما علم صحيحى نمى يابيد.

همچنين در كلام ديگرى با اشاره به حسن بصرى كه از علماى معروف اين زمان بود، فرمودند: فليذهب الحسن- يعنى البصرى- يمينا و شمالا فو اللّه ما يوجد العلم إلّا هاهنا؛ «2» حسن بصرى هركجا مى خواهد برود، به خدا قسم جز در نزد ما علمى پيدا نمى شود.

و در روايتى ديگر آمده: فليذهب الناس حيث شاءوا، فو اللّه ليس الأمر إلّا من هاهنا- و أشار إلى بيته- «3» مردم هركجا كه مى خواهند

بروند، به خدا قسم اين امر جز در اينجا يافت نمى شود- و اشاره به خانه خود كرد.

اين سخنان به صراحت مردم را دعوت مى كند تا براى دريافت معارف دينى اصيل، عترت را معيار قرار دهند. پذيرش چنين دعوتى به معناى پذيرفتن تشيع بود.

در گفتارى ديگر از امام باقر عليه السّلام آمده است: آل محمّد أبواب الله و الدعاة إلى الجنّة و القادة إليها، «4» فرزندان رسول خدا درهاى علوم الهى و راه رسيدن به رضاى او و دعوت كنندگان به بهشت و سوق دهندگان مردم به آنجا هستند.

اصرار ما بر نقل اين جملات با اين تفصيل، روشن كردن اين نكته است كه اين گفتارها از نظر تاريخى تأثير خاص خويش را در شكل دادن تشيع ايفا كرده است.

چنانكه در نقل ديگرى از امام باقر عليه السّلام آمده: أيها الناس! أين تذهبون و أين يراد بكم؟ بنا هدى الله أوّلكم و بنا ختم أخركم، «5» مردم كجا مى رويد، به كجا برده مى شويد؟

______________________________

(1). اختيار معرفة الرجال، صص 210- 209؛ الكافى، ج 1، ص 399؛ بصائر الدرجات، ص 9

(2). الكافى، ج 1، ص 51؛ وسائل الشيعة، ج 18، ص 42

(3). الكافى، ج 1، ص 399؛ بصائر الدرجات، ص 12

(4). تفسير العياشى، ج 1، ص 86؛ وسائل الشيعة، ج 18، ص 9

(5). الكافى، ج 1، ص 478

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:297

شما در آغاز به وسيله ما اهل بيت هدايت شديد و سر انجام كار شما نيز با ما پايان مى پذيرد.

زمانى كه هشام به مدينه آمد، امام در ضمن سخنانى فرمود: الحمد للّه الذي بعث محمد بالحقّ نبيا و أكرمنا به، فنحن صفوة الله على خلقه و خيرته على

عباده و خلفاءه، فالسعيد من اتّبعنا و الشّقى من عادانا و خالفنا، «1» سپاس خدايى را كه حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله را به پيامبرى برگزيد و ما را بوسيله او مورد احترام و تكريم قرار داد. پس ما برگزيدگان خدا از ميان مخلوقات او و خلفاى منصوب از جانب او هستيم، خوشبخت كسى است كه از ما پيروى كند و بدبخت كسى است كه ما را دشمن داشته و با ما مخالفت كند.

امام به عنوان نماينده اين مكتب در مناظرات خود با ديگران مى كوشيدند تا نظرهاى فقهى اهل بيت را اشاعه داده و در عين حال موارد انحراف اهل سنت را مشخص كرده و به مردم بنمايانند. امام حتى از نظر بزرگترين علماى عصر خويش به عنوان ميزان تشخيص صحيح از سقيم شناخته شده بود و فراوان پيش مى آمد كه آنان عقايد خود را پيش آن حضرت عرضه مى كردند تا به صحّت و سقم آن واقف شوند.

ابو زهره پس از نقل يكى از جلسات مناظره ابو حنيفه با امام، چنين مى نويسد:

و من هذا الخبر تبين امامة الباقر للعلماء يحضرون اليه و يحاسبهم على ما يبلغه عنهم او يبدر منهم و كأنّه الرئيس يحاكم مرءوسيه ليحملهم على الجادة و هم يقبلون طائعين تلك الرئاسة. «2»

از اين خبر، امامت باقر عليه السّلام براى علما روشن مى شود. آنها پيش آن حضرت حاضر مى شدند، حضرت عقايد و نظرات ايشان را نقد مى كرد. گويا آن حضرت رئيسى بود كه به زير دستانش حاكم بود، تا آنان را به شاهراه هدايت رهنمود شود و علماى آن عصر به رياست او گردن نهاده و از او اطاعت مى كردند.

يك بار

عبد الله بن معمر (عمير) ليثى نزد امام باقر عليه السّلام آمد و پرسيد: آيا اين كه

______________________________

(1). دلائل الامامه، ص 104؛ بحار الانوار، ج 46، ص 306

(2). الامام الصادق عليه السّلام، ص 24

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:298

شايع شده شما فتوا به حليت متعه داده ايد درست است؟ امام فرمود: أحلّها اللّه فى كتابه و سنّها رسول الله و عمل بها أصحابه. خدا آن را در كتابش حلال فرموده و سنت پيامبر بر آن قرار گرفته و ياران آن حضرت بدان عمل كرده اند.

عبد الله گفت: اما عمر از آن نهى كرده است. امام پاسخ داد: فأنت على قول صاحبك و أنا على قول رسول الله صلّى اللّه عليه و آله؛ «1» تو بر فتواى رفيقت باش و من بر حكم رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله.

همانگونه كه ديديم امام بر پايه كتاب و سنّت استدلال كرده و با كسانى كه به غير آنها استناد و استدلال مى كردند به مقابله برمى خاست. روايت زير، همين مشى امام را نشان مى دهد:

مكحول بن ابراهيم از قيس بن ربيع روايت مى كند: از ابو اسحاق درباره مسح بر خفين (چكمه) پرسيدم. در جواب گفت: مردم را مى ديدم كه مسح بر خفين مى كردند تا شخصى از بنى هاشم را كه محمد بن على بن الحسين بود ديده و درباره مسح بر خفين از او سؤال كردم، فرمود: لم يكن امير المؤمنين عليه السّلام يمسح عليها (و كان يقول): سبق الكتاب المسح على الخفين. «2»

امير مؤمنان على عليه السّلام بر خفين مسح نمى كرد و (و آن حضرت مى فرمود:) كتاب خدا نيز آن را تجويز نكرده است. سپس ابو اسحاق سخن خود را

چنين ادامه مى دهد:

از وقتى كه امام مرا نهى كرد من ديگر مسح بر خفين نكردم. قيس بن ربيع مى گويد: من نيز از وقتى كه اين مسأله را از ابو اسحاق شنيدم، ديگر مسح بر خفين ننمودم.

متانت استدلال امام بر اساس كتاب و سنت، نه تنها ابو اسحاق بلكه قيس بن ربيع را نيز واداشت تا به قول او گردن نهد.

در مورد ديگر، وقتى نافع مولى عمر به منظور استدلال بر حكمى، حديثى را نقل كرد و آن را به شكل نادرستى روايت كرد، امام اين تحريف را آشكار و حديث را به شكل صحيح آن روايت فرمود. «3» امام وى را كه در جمعى نشسته و فتوا مى داد مورد

______________________________

(1). نثر الدر، ج 1، ص 344؛ كشف الغمه، ج 2، ص 362؛ بحار الانوار، ج 46، ص 356؛ و نك: الميزان، ج 3، ص 389

(2). الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج 2، ص 452

(3). دعائم الاسلام، ج 2، ص 260؛ مستدرك الوسائل، ج 15، صص 285- 286- 300

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:299

انكار قرار داد.

اصحاب امام باقر عليه السّلام نيز در برابر استدلالهاى سست ابو حنيفه، در موضوعات فقهى ايستادگى كرده و او را از نظر فقهى محكوم مى كردند. «1»

امام باقر عليه السّلام استدلالهاى اصحاب قياس را به تندى رد كرد «2» و پس از آن حضرت، فرزندش امام صادق عليه السّلام هم با آنان مخالفت نمود. امام باقر عليه السّلام در برابر ساير فرق اسلامى منحرف نيز موضع تندى اتخاذ كرده و با اين برخورد كوشيدند محدوده اعتقادى صحيح اهل بيت را در زمينه هاى مختلف از ساير فرق، مشخص و جدا كنند.

موضعگيرى امام در

مقابل مرجئه بسيار قاطعانه و حساس بود. برخى از مرجئه صرفنظر از اين سخن درست كه ايمان لفظى يك فرد را از جميع حقوق يك مسلمان در جامعه اسلامى برخوردار مى كند، ايمان حقيقى را نيز تنها يك اعتقاد درونى دانستند و نقشى براى عمل صالح در آن قائل نبودند. افزون بر آن مرجئه با عقايد شيعه درباره دشمنان امير مؤمنان عليه السّلام مخالف بودند. در موردى امام با اشاره به اين فرقه چنين فرمود: اللّهم العن المرجئة فإنّهم أعداءنا فى الدنيا و الآخرة. «3» خداوندا مرجئه را از رحمت خود دور كن كه آنها دشمنان ما در دنيا و آخرت مى باشند.

امام در مقابل خوارج نيز كه در آن زمان كرّ و فرى داشتند موضع گيرى مى كرد.

از نظر آن حضرت، آنان متنسّكين جاهل و گروهى خشكه مقدس قشرى هستند كه در عقايد خود متعصّب و تنگ نظر بودند و درباره آنان فرمود:

انّ الخوارج ضيّقوا على أنفسهم بجهالتهم انّ الدين أوسع من ذلك. «4»

خوارج از روى جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته اند، دين ملايمتر و قابل انعطافتر از آن است كه آنان مى شناسند.

______________________________

(1). دعائم الاسلام، ج 1، ص 95؛ مستدرك الوسائل، ج 15، ص 287- 286

(2). وسائل الشيعة، ج 18، ص 39

(3). الكافى، ج 8، ص 276؛ بحار الانوار، ج 46، ص 291

(4). التهذيب، ج 1، ص 241؛ من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 83

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:300

كه هنوز به دين خود باقى مانده بودند در جامعه اسلامى پراكنده شده و مرجعيّت علمى قشرى از ساده لوحان را به عهده داشتند.

تأثيرى كه آنان بر فرهنگ اسلام از خود بر جا نهادند، به صورت احاديث جعلى به نام اسرائيليات پديدار گشت كه بيشترين قسمت اين احاديث درباره تفسير و مراتب و شئون زندگى پيامبران سلف، جعل شده بود. از جمله علماى اسلامى كه اين احاديث را در تأليفات خود وارد كرده، طبرى مفسر معروف است كه بيشترين روايات را باره تفسير قرآن از منابع يهودى- با واسطه يا بى واسطه- به دست آورده است.

تلاش علمى يهود- در داخل جامعه اسلامى به ويژه در محافل علمى آن- در مسائل فقهى و كلامى نيز تأثيرى نگران كننده نهاد و اين موضوع در تاريخ چنان روشن است كه جاى كوچكترين ترديد و شبهه اى در آن وجود ندارد. «1»

مبارزه با يهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلام، بخش مهمى از برنامه كار ائمه طاهرين عليهم السّلام را به خود اختصاص داده بود. تكذيب احاديث دروغين و ساخته و پرداخته يهوديان در مورد انبياى الهى و مطالبى كه باعث خدشه دار شدن چهره ملكوتى پيامبران خدا شده است، در برخوردهاى ائمه اطهار عليهم السّلام به خوبى ديده مى شود. در اينجا به دو نمونه از آن اشاره مى كنيم:

الف: دو نفر پيش حضرت داود دعوايى مطرح كرده و او را براى رسيدگى در اين موضوع فرا خواندند كه آيات 23 و 24 سوره «ص» ناظر بر اين جريان است.

دعواى طرح شده از اين قرار است كه يكى از اين دو نفر، 99 گوسفند داشت و آن ديگرى يك رأس. آن كه يك گوسفند

داشت از دست ديگرى شكايت كرد كه برادرش با داشتن 99 گوسفند در نظر دارد يك رأس گوسفند او را نيز تصاحب نمايد. داود عليه السّلام بدون استماع اظهارات نفر دوم چنين قضاوت مى كند: قال لقد ظلمك بسؤال نعجتك الى

______________________________

(1). بحوث مع اهل السنة و السلفية، صص 51- 50

حيات فكرى و سياسى ائمه، جعفريان ،ص:301

نعاجه .. با خواستن گوسفند تو و افزودن آن بر گوسفندان خود بر تو ستم روا داشته است ...

درباره اين حديث يهوديان احاديثى جعل كرده و ميان مسلمانان رواج دادند مبنى بر اين كه اين داستان كنايه از ازدواج داود با همسر «اوريا» است. طبق اين احاديث جعلى، داود پيامبر به دنبال كبوترى بر پشت بام مى رود و در آنجا كه مشرف بر منزل «اوريا» بود، همسر او را مى بيند و دل به او مى بندد و به منظور رسيدن به هدف خود، «اوريا» را در صف مقدم جنگ قرار مى دهد و او كشته مى شود و داود با همسر او ازدواج مى كند و خداوند در اين آيات به طور سمبليك به اين مطلب اشاره مى كند.

روشن است كه اين روايات دروغين تا چه حد و از چه جهاتى مى تواند شخصيت داود را به عنوان پيامبرى از فرستادگان خدا خدشه دار سازد. اين احاديث كه در عصر اول اسلام توسط افرادى همچون «كعب الاحبار» و «عبد الله بن سلام» رواج يافته بود، مورد حمله امام على بن ابى طالب عليه السّلام نيز قرار گرفت. حضرت در اين باره فرمود: لا اوتى برجل يزعم انّ داود تزوج امرأة اوريا الّا جلّدته حدّين حدّا للنبوّة و حدّا للاسلام. «1» اگر كسى را كه معتقد است داود عليه